VOV4.Êđê - Dju\p hăt jing klei juăt mưng ba klei ju\ jhat. Anei jing sa klei mưng jua\t nga\ jhat kơ klei suaih pral anak mnuih. Ana\n jing phu\n agha ba lu klei ruă hu^ hyưt, hlăm ana\n klei ruă dăl kso\ amâo thâo hlao, klei ruă hluê si phung thơ\ng kơ bruă mdrao mgu\n, êbeh 90% ênoh mnuih mâo klei ruă anei jing kyua mơ\ng asa\p hăt.

Phạm Văn Đính 74 thu\n ti sa\ Êa Bar, kdriêk {uôn Đon, ]ar Daklak dôk mdrao klei rua\ dăl hnư\ bi êwa amâo mâo thâo lo\ hlao kơ kso\ ti sang êa drao hnak, lehana\n klei rua\ kso\ ]ar Daklak êbeh leh 2 thu\n ho\ng anei. ~u brei thâo, `u dju\p hăt mơ\ng hlăk 11 thu\n. Ênuk êdam, klei dju\p hăt grăp hruê ho\ng `u amâo lo\ yap ho\ng arua\t ôh, [ia\dah yap ho\ng hruh. Mâo hruê `u dju\p jih 4 hruh ha\t. Truh kơ ara\ anei, tơl nao băng nanao kơ sang êa drao, yap ana\n jing sang pô dôk, [ia\dah awa Đính ăt ka lui mơh klei dju\p hăt, `u yăl dliê:“ Kâo lông lui leh hăt [ia\dah amâo mâo dưi, lo\ hmao. Ara\ anei tơdah asei mlei kâo suaih, kâo dju\p ma\ 4 hruh hăt/hruê. Bơ tơdah kâo êmăn snăn kâo mdei amâo mâo dju\p ôh. Năng ai kâo srăng lui mơh klei dju\p hăt. S^t yơh dju\p hăt amâo mâo klei tu\ dưn ôh. Ara\ anei asei mlei knư\ hruê knư\ toh hroh, awa\t leh s^t yơh lui yơh dju\p hăt”.

Lê Văn Từ 85 thu\n, ti sa\ Êa Ktur, kdriêk }ư\ Kui`, ]ar Daklak ăt mdrao klei rua\ dăl hnư\ hlăm klei bi êwa mơh mâo êbeh 4 thu\n ho\ng anei leh ti sang êa drao anei. Kah knar hlăm grăp thu\n, `u nao đih kơ sang êa drao mơ\ng 5 – 6 blư\. ~u brei thâo `u dju\p hăt drao mơ\ng hlăk mrâo 13 thu\n. Leh êbeh 50 thu\n dôk dju\p nanao hăt mse\ snăn, tơl dưi lui he\ dju\p hăt anei mơ\ng leh mâo klei rua\ hlăm kso\, ara\ anei klei rua\ đ^ dăl hnư\ hlăm klei bi êwa leh. Boh mơ\ng klei dju\p hăt sui thu\n amâo mâo djo\ kno\ng ngă kơ asei mlei `u rua\, [ia\dah lo\ êku\t mơ\ng sang amâo mâo lo\ mơak ho\ng ]ô anak ôh, kyua dôk đih kơ sang êa drao nanao, Lê Văn Từ yăl dliê:“ Phu\n tal êlâo kâo mtu\k măng ai. Kâo nao mka\ dlăng kơ aê mdrao, snăn aê mdrao la] kâo rua\ kso\ leh. Thu\n 2015, kâo nao mdrao kơ Sài Gòn mdrao kơ klei rua\ dăl hnư\ hla\m klei bi êwa kso\ anei. Tal êlâo mdrao, klei rua\ suaih [ia\ mâo 14 mlan, leh kơ năn lo\ dơ\ng rua\ kjham h^n. Hla\m sang kâo ara\ anei amâo lo\ mâo mnuih dju\p hăt ôh”.

Aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ, k’ia\ng khua sang êa drao hnak, lehana\n klei rua\ kso\ ]ar Daklak brei thâo, klei rua\ dăl hnư\ hlăm klei bi êwa jing sa mta klei rua\ [rư\ hruê [rư\ đ^ nao kơ lu. Thu\n 2016, sang êa drao mâo tu\ jum mdrao mgu\n mnuih rua\ giăm 300 ]ô mnuih, truh 1/6 ênoh mnuih dôk đih mdrao kơ sang êa drao. Ara\ anei, sang êa drao adôk mdrao mgu\n amâo mâo đih đăm kơ sang êa drao ôh truh 260 ]ô mơh mnuih mâo klei rua\ anei. Anei jing sa mta klei rua\ kơ kso\ ka jăk mâo hdră mdrao mgu\n hlao [hut ôh, kyuadah, mnuih rua\ kreh lo\ hriê đih mdrao kơ sang êa drao lu blư\, lehana\n mdrao nanao hlăm lu thu\n, lehana\n lu] liê lu prăk kăk mơh hla\m brua\ mdrao mgu\n.

Aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ brei thâo:“ Klei bi liê kơ brua\ mdrao mgu\n klei rua\ dăl hnư\ klei bi êwa hlăm kso\ jing lu snăk. Kha\dah drei mâo bảo hiểm mdrao mgu\n dưn, [ia\dah drei ăt lo\ bi t^ng tla kơ dua hnư bi liê, sa jing bi liê kơ brua\ mdroa mgu\n, lehana\n dua jing bi liê kơ brua\ amâo mâo [uh kla\ ôh. Sitôhmô, jing mnuih rua\ amâo lo\ mâo ai tiê dưi ma\ brua\ ôh, snăn amâo mâo ma\ brua\ mơ\ng ana\n k[ah prăk kăk yua, mb^t ho\ng ana\n lo\ êrô kơ sang êad rao lu blư\ srăng bi liê kơ klei êrô êbat, ]ua\ kriê mnuih rua\. Bi klei bi liê kơ êa drao, kyuadah klei rua\ anei bi yua du\m mta êa drao yuôm, lehana\n yua nanao êa drao”.

Gang mkhư\ klei rua\ da\l êwa kso\ amâo thâo hlao.

Tui si Êpul brua\ mdrao mgu\n dlông ro\ng lăn (WHO), Việt Nam jing sa hlăm 15 ala ]ar mâo ênoh mnuih dju\p hăt lu êdi dlông ro\ng lăn. Hlăm lu thu\n êgao, kha\dah Quốc hội lehana\n knu\k kna ala ]ar drei mâo leh lu hdră ]ia\ng bi hro\ klei hmăi amâo mâo jăk mơ\ng hăt ho\ng klei suaih pral anak mnuih, [ia\dah truh kơ ara\ anei hnơ\ng ênoh mnuih lui klei dju\p hăt kno\ng [ia\ snăk. Tui si phung thơ\ng kơ brua\ mdrao mgu\n, hnơ\ng ênoh mnuih mâo klei rua\ dăl hnư\ klei bi êwa hlăm kso\ mnuih Việt Nam drei truh 4,2%. Anei jing mta klei rua\ dôk tal 6 hla\m 10 mta klei rua\ kreh tuôm, lehana\n jing klei rua\ truh kơ djiê lu mơh dôk tal 3 hla\m du\m mta klei rua\ truh kơ djiê. Kyuana\n, đăm dju\p hăt ôh, amâodah lui yơh hăt êjai dôk hnưm jing jăk h^n, snăn jing hdră jăk h^n ]ia\ng răng kriê klei suaih pral kơ pô, kơ go\ sang lehana\n jih jang mnuih. Aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ, K’ia\ng khua sang êa drao mdrao hnak, lehana\n klei rua\ kso\ ]ar Daklak srăng k]e\ brei kơ drei hdră răng mgang klei rua\ anei.

- PV: Ơ aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ! Dưi mơ\ he\ aê mdrao brei thâo lăng klei ruă dăl êwa kso\ jing ya mta klei ruă?

. Aê mdrao Kim Mỹ: Klei ruă dăl hnư\ êwa hlăm kso\ ( amâo dah lo\ pia jing klei ruă COPD) jing klei ruă `u ngă mđui] êka êlan bi êwa, boh nik gơ\ jing kuôp kso\ điêt h^n 2mm leh ana\n klei mdê mơ\ng `u jing bo\k kjham, ngă kp^ bi điêt êlan bi êwa, `u dleh hlao, ngă hro\ tru\n hnơ\ng oxy mu\t hlăm kso\ grăp bliư\ bi êwa.

PV: Sna\n mơ\ng  phu\n agha ba klei ruă anei, ơ aê mdrao?

. Aê mdrao Kim Mỹ :Mâo 2 mta phu\n ba klei ruă anei. Tal 1 ana\n mâo mơ\ng tian am^, [ia\dah ênoh anei kno\ng [ia\ đui]. Phu\n agha tal 2 kbiă hriê mâo mơ\ng êngao. Hluê si klei t^ng yap hlăm brô 90% mnuih mâo klei ruă dăl hnư\ êwa hlăm kso\ jing kyua dju\p hăt. Bi hlăm brô 10% jing kyua wa\l hd^p mda ]ho\ djhan, kyua du\m phung ngă bruă hlăm wa\l ]ho\ djhan mse\ si anôk mă hdăng, mnuih khăng hrip asa\p [ruih [ram.

- Si klei bi êdah [uh klă êdi mơ\ng klei ruă anei ơ aê mdrao?

. Aê mdrao Kim Mỹ: Klei bi êdah tal êlâo ana\n jing mnuih mâo klei ruă mtu\k. Tal 2 jing mtu\k wưng sui. 1 klei yuôm bhăn dơ\ng, ana\n jing mâo klei bi êdah dleh bi êwa. Tăp năng dleh bi êwa đrông, amâo dah dleh bi êwa hluê gưl. Ho\ng mnuih ruă êbeh 40 thu\n, khăng dju\p hăt, tơdah mâo du\m klei bi êdah si la] ti dlông sơnăn drei bi m^n mtam kơ klei ruă dăl hnư\ êwa hlăm kso\. M’mông anei drei nao mkă dlăng mtam ]ia\ng mkă klei bi êwa.

-Ơ aê mdrao klei ruă da\l kso\ si `u ngă hma^ djo\ kơ klei suaih pral mơ\ng mnuih ruă?

. Aê mdrao Kim Mỹ: Mse\ si hmei hưn mthâo, anei jing klei ruă amâo thâo hlao leh ana\n `u srăng kjham [rư\ [rư\ hluê thu\n mlan, hluê hnơ\ng. Mnuih ruă dleh bi êwa, s^t mtu\k lu amâo dưi ngă bruă mse\ si aguah tlam ôh. Klei ruă anei mbha 5 hnơ\ng leh ana\n `u srăng kjham [rư\ [rư\. Ti hnơ\ng 1, mnuih ruă kno\ng dleh bi êwa tơdah g^r bi êwa. Ti hnơ\ng 2, mnuih ruă kno\ng êbat đ^ boh ê`an amâo dah đ^ ]ư\ [ơ [ia\ ăt bi êdah dleh bi êwa mơh. Bi ti hnơ\ng 3,4,5, păt dah dleh bi êâ đrông. Kla\ s^t klei ruă anei ngă hma^ djo\ kơ klei suaih pral. ~u jing 1 hlăm du\m phu\n agha ngă lu mta klei ruă mkăn mse\ si klei ruă kboh, ngă m]ah arua\t êrah kso\, kboh. Tơdah ti hnơ\ng 3, snăn mnuih ruă amâo dưi ngă bruă knuă ôh, 1 thu\n nao đih kơ sang êa drao mơ\ng 4 truh kơ 5 bliư\.

Anei jing klei ruă ka dưi mdrao hlao ôh. Mdrao amâo mâo hlao snăn ênoh djiê lu êdi. Bruă mdrao mgu\n kno\ng bi tai klei hd^p đui]. Bi tai sui amâo dah bhiâo jing tui hluê si mnuih ruă, tui hluê si hdră răng mgang klei ruă, yua êa drao leh ana\n mguôp mb^t jăk ho\ng bác sĩ.

- Ơ aê mdrao, ]ia\ng răng mgang klei ruă anei, drei bi mâo ya hdră ngă?

. Aê mdrao Kim Mỹ: Klei ruă anei amâo djo\ kbiă mơ\ng kman ôh, [ia\dah kyua klei truh mơ\ng wa\l hd^p mda. Wa\l hd^p mda ti anei asa\p [ruih [ram, êwa ang^n ]ho\ djhan leh ana\n kyua dju\p hăt. }ia\ng răng mgang klei ruă, tal 1, ho\ng du\m phung hlăk dju\p hăt, hlăm brô êbeh 20 arua\t/ 1 hruê, snăn bi mhro\ [rư\ [rư\ leh ana\n hlo\ng jăk h^n hlo\ng lui yơh. Tal 2, du\m ]ô mnuih ngă bruă hlăm wa\l lu [ruih [ram mse\ si ]uh hdăng, sơnăn bi mâo hdră răng mgang ngă bruă jăk h^n ]ia\ng mkhư\ gang klei ruă kbiă mơ\ng bruă ngă. Tal 3, mđ^ ktang klei suaih pral ho\ng hdră [ơ\ng mnơ\ng tu\ jăk, knhuah hd^p doh ê[a\t.

Ho\ng mnuih mâo leh klei ruă, snăn mđ^ ktang h^n klei huă [ơ\ng mâo djăp mnơ\ng tu\ jăk. Tơdah hlăk dju\p hăt snăn drei lui mtam yơh jăk h^n. Amâo dưi hrip [ruih [ram ]ho\ djham hlăm ya anôk. Khăng nao mkă dlăng klei ruă leh ana\n tlo\ du\m mta vắc xin răng hdrak ngă. Kyua hdrak ngă, ngă awa\t ai ktang bi kdơ\ng, ngă kơ kman klei ruă mâo wưng găl đ^ lar leh ana\n du\m gưl dăl hnư\ êwa lo\ dơ\ng đ^ h^n.

PV: Sna\n he\, mni la] jăk kơ aê mdrao!

                                         H’Mrư – Y Khem pô ]ih mkra.