VOV4.Êđê - Klei rua\ êbuh đih amâo dah lo\ pia jing klei rua\ m]ah arua\t êrah dlô jing klei rua\ kreh mâo ti mnuih khua thu\n. Anei jing klei rua\ hu^ hyưt êdi kyua ênưih nga\ truh kơ djiê. Mâo lu mta phu\n nga\ truh klei rua\ êbuh đih, hla\m ana\n yan adiê bi mlih a\t jing klei na\ng mđing, boh nik hla\m yan adiê ê’a\t mse\ si ara\ anei. Ti gu\ anei Êpul ]ih klei mrâo kơ kdrê] anei sra\ng hưn la] kơ ênoh mnuih rua\ êbuh đih đ^ hla\m yan ê’a\t ti Adu\ mdrao Nội tổng hợp, Sang êa drao pro\ng kr^ng la\n dap kngư.

Klei ruă êbuh đih jing klei ruă jhat hlăm dlô kyuadah dlô k[ah êrah amâodah ôxy. Hluê si Knơ\ng bruă mdrao mgu\n dlông ro\ng lăn, grăp thu\n dlông ro\ng lăn mâo êbeh 15 êklăk ]ô mnuih êbuh đih, hlăm ana\n mâo 5 êklăk ]ô mnuih djiê lehana\n 5 êklăk ]ô mnuih mkăn amâo thâo ngă bruă lă lar. Ti Việt Nam, grăp thu\n mâo êbeh 200 êbâo ]ô mnuih êbuh đih. Êbeh 50% hlăm ênoh mnuih djiê lehana\n kno\ng mâo 10% ênoh mnuih adôk hd^p lo\ w^t suaih mse\ aguah tlam, amâo mâo kjham. Hluê si klei ksiêm yap mơ\ng phung ngă bruă mdrao mgu\n, mnuih êbuh đih kreh mâo ho\ng phung êkei lu h^n, đ^ 4 blư\ mkă ho\ng phung mniê.

Hồ Viết Thơ ti să Êa Toh, kdriêk Krông Hnang, ]ar Dak Lak hlăk dôk mdrao klei ruă êbuh đih ti khoa nội tổng hợp, Sang êa drao pro\ng kr^ng Tây Nguyên. Hồ Viết Thơ mâo klei ruă êrah đ^ lu thu\n leh. Du\m hruê êlâo klei ruă êrah đ^ `u đ^ h^n, `u djiê 1 nah po\k t^ng điâo. Leh do\ng mdrao mjê] lehana\n mă rup dlô djăp kiêng, phung aê mdrao bi mkla\ `u dăl arua\t êrah dlô. Kyua hmao ba nao kơ sang êa drao sơnăn klei suaih pral Hồ Viết Thơ amâo mâo hma^ djo\ lu ôh. Êdei 1 hruê kăm mdrao mgu\n, dưi mdrao klei ruă djiê 1 nah po\k lehana\n lo\ thâo êbat hiu. Hồ Viết Thơ yăl dliê:“Kâo mâo klei ruă êrah đ^, mnăm êa drao đrông, [ia\dah mrâo êgao kyua kmang ngă lu đei bruă, ngă bruă 1 êwa [uh 2 [e\ jơ\ng awa\t, amâo thâo lo\ kpư\ ôh, kâo bi m^n pô mâo klei ruă êbuh đih. Kâo nao kơ sang êa drao, tuê êlan nao kâo weh kơ sang êa drao Hoà Bình, [ia\dah sang êa drao la] amâo mâo djăp kdrăp mdrao ôh sơnăn kâo hlo\ng nao kơ sang êa pro\ng kr^ng”.

1 ]ô mnuih mkăn mâo klei ruă êbuh đih ana\n jing Nguyễn Văn Đa ti wa\l krah {uôn Hồ, ]ar Dak Lak. Nguyễn Văn Đa ăt mâo klei ruă êrah đ^ lehana\n mnăm êa drao grăp hruê, [ia\dah hruê mlan giăm anei, leh [uh êrah pô h’^t h^n, `u amâo lo\ mnăm êa drao ôh. Êdei kơnăn `u êbuh đih hlăk êjai dôk ngă bruă hlăm đang war. {rô mơh mâo anak mniê `u hmao [uh lehana\n ba nao kơ sang êa drao hmao do\ng mdrao. Êdei 1 hruê kăm dôk mdrao ti khoa nội, Sang êa drao pro\ng kr^ng Tây Nguyên, mơ\ng klei djiê 1 nah po\k, amâo thâo blu\, ara\ anei Nguyễn Văn Đa thâo lo\ blu\ leh, jơ\ng kngan thâo lo\ kpư\ hiu. Amai Nguyễn Thị Vy, anak mniê Nguyễn Văn Đa brei thâo:“Ama kâo mâo klei ruă êrah đ^ lehana\n ruă atu\t klang. Hlăk ana\n `u nao ti tluôn sang koh ana mtei, [uh `u êbuh, sơnăn ba `u mu\t hlăm sang, iêu mnuih kpit dluih `u, phung aê mdrao mkă dlăng jing `u mâo klei ruă m]ah arua\t êrah, kbiă êrah hlăm dlô”.

Klei ruă êbuh đih, kyua hma^ djo\ mơ\ng lu mta, hlăm ana\n yan adiê bi mlih, bi mlih mơ\ng adiê ê-ăt ho\ng klei kdjăt `hăr dưi yap jing klei hu^ hyưt đ^ lar klei ruă êbuh đih. Ti khoa Nội tổng hợp, Sang êa drao pro\ng kr^ng Tây Nguyên, hruê mlan giăm anei, boh nik gơ\ hlăm du\m hruê adiê ê-ăt, ênoh mnuih ruă nao đih kơ sang êa drao kyua êbuh đih đ^ h^n mkă ho\ng aguah tlam. Hlăm 2 hruê kăm ako\ mlan 12, khoa nội tu\ jum mdrao êbeh 70 ]ô mnuih ruă. Ênoh anei đ^ hlăm brô 15 – 20% mkă ho\ng hruê aguah tlam. Hlak mblang kơ klei anei, aê mdrao Nguyễn Văn Hùng, Khoa nội tổng hợp, Sang êa drao pro\ng kr^ng Tây Nguyên brei thâo:“Adiê bi mlih ê-ăt ngă khăng arua\t êrah hlăm jơ\ng kngan, mnuih ruă mâo klei đ^ hnơ\ng êrah hlăm kboh ngă klei ruă êrah đ^ h^n mkă ho\ng hruê aguah tlam. Klei ruă êrah đ^ ana\p ba klei ruă êbuh đih ăt đ^ h^n. Hlăm yan adiê ê-a\t, phung  mduôn khua mrâo kgu\ p^t hlo\ng kbiă ti êngao mtam ăt ênưih êbuh đih”.

Aê mdrao Nguyễn Văn Hùng hlak mblang thiăm: S^t adiê ê-ăt, arua\t êrah khăng krăn he\ ngă hnơ\ng êrah nao kơ dlô tru\n 1/5 mkă ho\ng aguah tlam. Mta mkăn. Du\m arua\t êrah ênưih lo\ hrut ngă klei ruă êrah đ^, ngă jhat kơ arua\t êrah, đađa ngă m]ah, ngă kbiă êrah hlăm dlô amâo dah ngă bi êko\ êrah, ngă dăl arua\t êrah truh kơ êbuh đih.

Hluê si phung aê mdrao ]o\ng thơ\ngơ brua\ anei, 1 ]ô mnuih suaih tu\ dah mâo du\m klei bi êdah mse\ si: blu\ amâo lo\ klang, khăng êlah, dleh thâo ha [a\ng êgei, g^r kơh thâo blu\, ală m’măt, dlăng amâo mâo thâo [uh klă jih 2 nah ală amâo dah 1 nah ală, [a\ng êgei kwiâo he\ 1 nah t^ng mkă ho\ng aguah tlam, jơ\ng krăn êgah, dleh kpư\ hiu amâo dah ruă ktang… drei bi m^n mtam jing klei ruă êbuh đih. Klei ruă anei kreh mâo ho\ng phung mâo klei ruă êrah đ^ hnơ\ng êrah amâo mâo h’^t, boh nik gơ\ ho\ng phung mâo klei ruă êrah đ^ ]o\ng lui mnăm êa drao. Êngao kơnăn ênoh djiê srăng đ^ h^n, jih jang mnuih mâo klei ruă êbuh đih adôk hd^p klei suaih pral amâo mâo mse\ êlâo dih ôh, [ia\dah đađa djiê 1 nah po\k amâo dah amâo lo\ kpư\ ôh, amâo thâo blu\, blu\ amâo mâo lo\ klang, eh m’iêk amâo lo\ thâo krơ\ng, toh hroh klei m^n…

Hluê si phung ngă bruă mdrao mgu\n, mdrao mgu\n pral jing bruă ngă yuôm bhăn êdi krơ\ng klei hd^p mơ\ng mnuih ruă êbuh đih. Thâo krah du\m gru knăl lehana\n klei bi êdah mơ\ng klei ruă ]ia\ng hmao mdrao mgu\n, klei găl hlăm klei hd^p mơ\ng mnuih ruă srăng dưi mđ^ lar lehana\n ênoh djo\ klei ruă srăng hro\ tru\n. Mnuih ruă nao kơ adu\ mdrao jê] hlăm wang 3 m’mông yap mơ\ng mâo klei bi êdah tal êlâo srăng dưi kru\ w^t asei mlei pral h^n 3 mlan mkă ho\ng du\m ]ô mnuih mdrao êmưt.

}ia\ng mkhư\ gang klei ruă êbuh đih, jih jang drei bi mâo klei huă [ơ\ng djo\ guôp [ơ\ng lu mta boh kroh, djam mtam lehana\n mnơ\ng [ơ\ng huă, kđeh ]^m u\n, mnu\ da, kan, êtak êbai, êa ksâo amâo dah du\m mta mnơ\ng amâo mâo mta pra^ amâo dah [ia\ pra^. Ktang mjuăt asei mlei grăp hruê. Ksiêm dlăng hnơ\ng ktro\ asei mlei djo\ guôp, mkhư\ gang klei êbeh knăng lehana\n klei ruă đ^ êmo\ng đei. Amâo mâo dju\p hăt. Ksiêm dlăng n’nao klei ruă amâo thâo hlao mse\ si klei ruă êrah đ^, klei ruă mâo mta [ê` hra hlăm êrah, mta pra^ hlăm êrah. Ksiêm dlăng klei suaih pral hluê gưl. Tơdah [uh mâo du\m klei bi êdah mơ\ng klei ruă êbuh đih ba nao kơ sang êa drao ktang hnưm ktang jăk ]ia\ng mkhư\ gang klei ruă kjham h^n./.

}ia\ng thâo sa\ng kla\ h^n kơ klei rua\ êbuh đih, pô ]ih klei mrâo kơ kdrê] anei mâo leh klei bi blu\ hra\m ho\ng aê mdrao Nguyễn Văn Hùng, Khoa Nội tổng hợp, Sang êa drao pro\ng kr^ng la\n dap kngư:

-Ơ Aê mdrao! Ya jing pô phu\n ba truh klei rua\ êbuh đih, lehana\n ho\ng ya gưl thu\n mnuih kreh tuôm?

Bs Hùng: Klei rua\ êbuh đih jing klei rua\ djo\ tuôm ho\ng dlô ngă jhat kơ đa đa anôk hlăm dlô kyua k[ah êrah kơ ana\n ba truh klei amâo mâo jăk. Kreh [uh lu êdi jing m]ah arua\t êrah dlô, klei dăl arua\t êrah dlô. Jing klei rua\ kreh mâo mơ\ng mnuih mâo klei rua\ êrah đ^, klei rua\ mâo mta mmih hlăm êrah đ^, klei mtu\k mtu\l prăi hlăm êrah. Boh nik nak ho\ng mnuih khua thu\n, mâo leh lu mta klei rua\ hlăm asei mlei, ênưih snăk ngă truh kơ êbuh đih. Hlăm yăn êa\t phung mduôn khua ênưih snăk tuôm ho\ng klei rua\ anei.

Klei rua\ êbuh đih kreh tuôm ho\ng phung khua thu\n, [ia\dah hlăm wưng giăm anei ênoh mnuih mda asei tuôm ho\ng klei rua\ anei knư\ hruê knư\ lu h^n. Kyua ho\ng klei hd^p ênuk ara\ anei, [ia\ kpư\ mjua\t asei mlei, tuôm ho\ng stress lu, klei ênưih mâo klei rua\ êrah đ^ lu h^n, klei mtu\k mtu\l prăi hlăm êrah mâo hnưm h^n, đue\ nao kơ klei rua\ pral h^n. Klei rua\ êbuh đih tuôm ho\ng phung mda asei lu h^n kơ êlâo dih.

-Tơdah đing kơ mnuih mâo klei rua\ êbuh đih, snăn si mnuih hlăm sang srăng ngă, Ơ aê mdrao?

Bs Hùng: kreh [uh jing klei rua\ êbuh đih jing rua\ boh ko\, hw^r ko\, hwa\t hwang… Mnuih hlăm sang kreh ]huai ho\ng hdrak, snăn bi kuêh ang^n yơh, amâodah brei mnuih rua\ mnăm êa mmih, êa êya pioh lo\ mđ^ ai ktang kơ êrah, [ia\dah boh s^t ngă mse\ djuê ana\n amâo mâo klei tu\ dưn ôh, tăp năng lo\ ngă kơ mnuih rua\ lo\ đue\ nao kơ kjham h^n. Tơdah đing mâo mnuih rua\ êbuh đih, mnuih hlăm sang bi ksiêm dlăng nik, mnuih rua\ ana\n dôk hdơr amâodah hơăi, bi tơdah truh kơ klei [le\ o#, brei mnuih rua\ đih m]iêng t^ng kơ điâo, hu^dah djah o# ana\n mu\t he\ hlăm êlan kso\. Bi tơdah mâo klei bi hrut snăn brei mnuih rua\ dôk bruêh snăn sa anôk, răng kăp mđing đăm brei mnuih rua\ ke\ êlah ôh, leh kơ ana\n iêu êdeh do\ng mdao mjê] mrô 115 amâodah hlo\ng ba mnuih rua\ kơ sang êa drao giăm h^n, ]ia\ng pral mâo do\ng mdrao, lehana\n ba mtam kơ sang êa drao anôk mdrao mgu\n klei trua\ êbuh đih pral h^n jăk h^n.

Leh mâo klei rua\ êbuh đih lu mnuih kreh lo\ dôk bi do\ng mdrao hjăn êlâo duah bi kpit dluih, amâodah duah `ui] tlo\ ho\ng êru\m ti kdiêk kngan ]ia\ng bi kbia\ êrah, mdluh hnơng êrah đ^. Tui si kâo m^n amâo mâo guôm ngă klei mse\ snăn ôh, kyuadah klei rua\ êrah đ^ kno\ng yua êa drao, bi hdră nga\ mse\ si la] ana\n, kno\ng ngă lui] êrah amâodah bi êka mnuih rua\ h^n.

-La] jăk kơ aê mdrao lu!