VOV4.Êđê – Klei rua\ tian eh m’ia jing sa hlăm du\m klei rua\ kreh mâo lu hlăm phung hđeh. Phung hđeh kgu\ 3 thu\n, snăn kah knar grăp thu\n kreh mâo mơ\ng 1 – 3 blư\ klei rua\ tian eh m’ia. Tui si Êpul brua\ mdrao mgu\n dlông ro\ng lăn, grăp thu\n mâo hlăm brô 1 êklai 500 êklăk gưl ]ô hđeh mâo klei rua\ tian eh m’ia, hlăm năn mâo mơ\ng 1,5 – 2,5 êklăk ]ô hđeh djiê. Lu phung hđeh djiê mơ\ng klei rua\ anei kreh tuôm kgu\ 2 thu\n, lehana\n dôk hd^p mda hlăm du\m ala ]ar [un [in.

Phung hđeh mâo klei rua\ tian eh m’ia kbia\ hriê mơ\ng lu mta klei, [ia\dah kreh tuôm lu h^n jing kyua prô] tian phung hđeh mâo kman, mâo virus amâodah kmuôt. Êngao ana\n, phung hđeh mâo klei rua\ tian eh m’ia kyua amâo mâo guôp ho\ng mnơ\ng [ơ\ng, klei dleh thâo hrip ma\ mnơ\ng [ơ\ng mơ\ng tian prô], klei bhia\n hua\ [ơ\ng amâo mâo djo\ guôp ho\ng hnơ\ng thu\n, klei ba yua kháng sinh lu đei…

}ia\ng kơ thâo săng kla\ h^n kơ klei rua\ anei, lehana\n hdră răng mgang, hmei mâo klei bi blu\ hrăm ho\ng Aê mdrao thơ\ng mdrao klei rua\ hlăm prô] tian Lê Vũ Thức, Khua Anôk brua\ mdrao mgu\n phung hđeh, sang êa drao pro\ng ]ar Kon Tum.

-Ơ Aê mdrao, hlăm du\m thu\n giăm anei si phung hđeh mâo klei rua\ tian eh, lehana\n ti alu\ wa\l ênưih ngă kơ phung hđeh ênưih mâo klei rua\ tian eh?

  +Aê mdrao Lê Vũ Thức: Klei rua\ tian eh m’ia mâo hlăm phung hđeh pătdah mâo hlăm jih thu\n. klei rua\ tian anei kbia\ hriê mơ\ng kman kreh tuôm hlăm du\m mlan hlơr mse\ ara\ anei. Klei rua\ tian eh kbia\ hriê mơ\ng virus, kreh tuôm mơh hlăm du\m mlan ko\ yan puih. {ia\dah, pa\t hlăm djăp mlan hlăm thu\n [uh sơăi phung hđeh mâo klei rua\ tian eh. Phung hđeh hlăm [uôn pro\ng amâodah hlăm kr^ng [uôn sang djăp anôk mâo mse\ sơăi klei rua\ tian eh.

-Bi ho\ng klei suaih pral phung hđeh, si klei hu^ hyưt truh mơ\ng klei rua\ tian eh anei, Ơ aê mdrao?

+Aê mdrao Lê Vũ Thức: Klei rua\ tian eh jing sa mta klei rua\ kreh tuôm nanao ho\ng phung hđeh, tơdah amâo mâo ôh klei mdrao mgu\n bi jăk, lehana\n pral ăt srăng ba klei jhat mơh. Klei bi knăl amâo mâo jăk êdi ana\n jing lu] êa hlăm asei mlei. Ho\ng phung hđeh tơdah amâo mâo pral lo\ mbo\ êa kơ phung hđeh, srăng ngă lu] êa hlăm asei mlei, lehana\n ngă kơ prô] tian mtu\k mtu\l, tăp năng ngă kơ hđeh truh kơ djiê mơh, tơdah tuôm ho\ng klei lu] êa kjham. Leh kơ ana\n ngă kơ hđeh kdjuôt kdj^ng, kyuadah leh tuôm ho\ng klei rua\ tian eh m’ia hnơ\ng hrui ma\ mnơ\ng tu\ jăk awa\t, tơdah amâo mâo lo\ m]iêm ôh hđeh djăp ênu\m mnơ\ng tu\ jăk, ênưih snăk ngă kơ phung hđeh le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng leh gưl rua\ tian ana\n. klei rua\ tian eh m’ia lehana\n kdjuôt kdj^ng srăng jing wir wir yơh.

Phung hđeh mâo klei rua\ tian eh kjham truh kơ klei kdjuôt kdj^ng mtam tơdah amâo mâo ôh klei dlăng kriê wiê ênăk s^t êm^t, lehana\n mdrao mgu\n bi djo\ hdră. Bi phung hđeh tuôm ho\ng klei kdjuôt kdj^ng ăt ênưih mơh mâo klei rua\ tian eh m’ia, lehana\n srăng hmăi amâo mâo jăk mơh kơ klei hđeh đ^ pro\ng. Ngă lu] liê lu hruê ai ma\ brua\, ngăn pra\k go\ sang lehana\n yang [uôn.

-Si srăng ngă ]ia\ng kơ aê aduôn am^ ama thâo kral pral h^n ]ô anak pô mâo klei rua\ tian eh m’ia?

+Aê mdrao Lê Vũ Thức: Mka\ ho\ng du\m klei rua\ mkăn, snăn klei rua\ tian eh m’ia jing sa mta klei rua\ ênưih thâo kral. Kno\ng [uh phung hđeh nao eh truh 3 blư\ kơ dlông hlăm sa hruê ho\ng eh m’ia mơh, snăn yap ana\n jing klei rua\ tian eh m’ia leh. Êngao ana\n, đơ klei bi knăl mkăn jing hđeh eh tăp năng kbia\ êrah, kyua kman mu\t hlăm kl^t mda prô]. Amâodah phung hđeh dôk nanao hlăm klei rua\ tian eh m’ia sui êbeh kơ mkrah mlan yap jing klei rua\ tian eh m’ia\ sui. Bi ho\ng klei truh kơ phung hđeh lu] êa hlăm asei mlei, hnơ\ng hđeh lu] êa hlăm asei mlei mâo đơ klei bi knăl hđeh đhăn, êmăn êmik, p^t lu, lehana\n mhao êa, kl^t ala\ mta, mơiêk [ia\, tui hluê ho\ng hnơ\ng lu] êa hlăm asei mlei lo\ mâo đơ klei bi knăl mdê mdê.

-Leh thâo kơ hđeh mâo klei rua\ tian eh m’ia, ya brua\ aê aduôn, am^ ama ngă mtam?

+Aê mdrao Lê Vũ Thức: La] kơ klei rua\ tian eh m’ia, ana\n jing hđeh tuôm ho\ng klei hlăk hroh đue# êa hlăm êlan tian prô]. Brua\ yuôm bhăn h^n jing lo\ mbo\ êa. Lehana\n êa pioh mbo\ jăk h^n jing oresol. Êngao ana\n tơdah hlăm sang amâo mâo ôh êa Oresol snăn drei dưi brei hđeh mnăm êa mkăn êjai ka mâo oresol, mse\ ho\ng êa bur hra m’êa, êa boh đung, amâodah êa tu\k leh êa\t ăt jăk mơh brei kơ phung hđeh mâo klei rua\ tian eh m’ia mnăm. Klei tal dua, jing brei phung hđeh hua\ [ơ\ng bi lu trei. Hua\ lu ti anei amâo mâo djo\ ôh hua\ lu hlăm sa blư\, [ia\dah mbha ngă lu blư\. Mnơ\ng [ơ\ng ênưih lik m]iêm hđeh ]ia\ng kơ djăl mbo\ mnơ\ng tu\ jăk kơ phung hđeh, mkhư\ klei kdhuôt kdj^ng mse\ si la] leh kơ dlông.

-Akâo kơ ih brei thâo ya mta klei soh ]huai aê aduôn, am^ ama khăng tuôm êjai hđeh mâo klei rua\ tian eh m’ia?

+Aê mdrao Lê Vũ Thức: Klei soh ]huai aê aduôn am^ ama kreh tuôm êjai ]ô anak pô rua\ tian eh m’ia ana\n jing amâo mâo jho\ng brei hđeh mnăm êa ôh, amâodah amâo brei hua\ [ơ\ng bi djăp ênu\m ôh. Mkhư\ klei mnăm êa m^ndah srăng truh kơ klei hro\ mơh klei êrô eh, [ia\dah boh s^t amâo mâo djo\ mse\ snăn ôh. Drei amâo mâo brei hđeh mnăm êa nao eh hlo\ng lu] êa hlăm asei mlei jing hu^ hyưt snăk. Klei soh ]huai tal dua le\ ana\n jing: mâo đa đa yua êa drao kháng sinh ]o\ng nao blei ma\ pô hla\m anôk ]h^ êa drao. Kbia\ hriê mơ\ng lu mta klei lu phung hđeh mâo klei rua\ tian eh m’ia jing kbia\ hriê mơ\ng virus snăn kno\ng lo\ mnăm êa mbo\ hlăm asei mlei, lehana\n brei [ơ\ng mnơ\ng bi djo\ đu] phung hđeh pral lo\ w^t suaih amâo mâo guôn mnăm êa drao kháng sinh ôh. Êngao ana\n mnăm êa drao mkhư\ eh. Tăp năng êa drao tây y, amâodah êa drao đông y mse\ mơh. Đơ mta êa drao anei ênoh blư\ êrô eh srăng jih pral [ia\dah `u ba hriê klei amâo mâo jăk, ngă kơ hđeh bu\k tian, kdơ\ng êa hlăm tian, djo\ kman hlăm prô] phung hđeh sui h^n. Êngao ana\n, êa drao anei ngă kơ phung hđeh êmăn êmik, hua\ [ơ\ng amâo mâo jăk ôh, tăp năng êa drao anei lo\ ba klei rua\, nga\ hwa\t hwiêng.

-Răng mgang jing jăk h^n kơ mdrao klei rua\, mâo mơ\ klei aê mdrao ]ia\ng mta\ mtăn si hdră răng mgang klei rua\ tian eh m’ia ho\ng klei tu\ dưn h^n kơ phung hđeh?

+Aê mdrao Lê Vũ Thức: Klei rua\ tian eh m’ia jing klei rua\ thâo răng mgang êlâo. }ia\ng kơ phung hđeh đăm le\ hlăm klei rua\ tian eh m’ia snăn phung aê aduôn, am^ ama bi mđing kơ du\m brua\ anei.

Tal êlâo, brei phung hđeh hlăm wưng dôk bi mam, mam am^ djăp ênu\m h^n, kyuadah êa ksâo am^ jing mnơ\ng tu\ jăk h^n êdi, hlăm năn mâo lu mta ai dưi kdơ\ng ho\ng klei rua\, mkhư\ djăp mta kman jhat mâo êjai rua\ tian eh.

Tal dua, ba yua êa doh. Êa doh ba yua hlăm klei mkra mnơ\ng [ơ\ng hua\, lehana\n tu\k êa mnăm, wa\t hlăm brua\ bi mnei hgei kơ hđeh ăt yua êa doh. Kyuadah, tơ êa amâo mâo doh mơ\ng anei yơh jing phu\n agha ba mtưp klei rua\ tian eh m’ia.

Tal tlâo, kơ klei mnơ\ng [ơ\ng doh, jing kơ brua\ bi mdoh mnơ\ng [ơ\ng, brei phung hđeh [ơ\ng mnơ\ng leh mkra ksa\ leh. Mnơ\ng [ơ\ng leh mkra hlo\ng ]iêm mtam phung hđeh, amâo mâo brei ruê djim, kyuadah ruê jing pô ba hriê lu mta klei rua\ mơ\ng jơ\ng ruê gam đuôm hlăm mnơ\ng [ơ\ng. Boh nik, mnơ\ng [ơ\ng hlăm yăn mđia\ hlơr, amâo mâo dưi lui sui ôh. Kăn jăk lei ba yua mnơ\ng [ơ\ng pioh hla\m hip êa\t lu đei. Mnơ\ng [ơ\ng pioh hlăm hip êa\t drei m^n dah `u doh, [ia\dah pioh êgao hruê snăn ăt jing mnơ\ng ênưih ba klei rua\ tian eh m’ia kơ phung hđeh.

-La] jăk kơ aê mdrao kơ klei bi blu\ hrăm anei!

Y-Khem; H’Nê] pô ]ih mkra, răk dlăng.