VOV4.Êđê - Klei rua\ êrah đ^, jing mta klei rua\ mâo lu hla\m yang [uôn ênuk ara\ anei. ~u dưi dla\ng mse\ si “ Pô nga\ djiê mnuih kriêp mliêp” kyua `u jing mta phu\n nga\ truh klei rua\ hu\i hyưt, arưp kơ klei hd^p mơ\ng mnuih rua\ msẻ\ si klei rua\ mc\ah arua\t êrah dlô, da\l êrua\t êrah kboh, dlưh kboh, dlưh boh [leh. {ia\ boh s^t, brua\ ksiêm dla\ng klei rua\ anei ka mâo lu mnuih bi mđing ôh, klei truh jing nga\ kơ klei suiah pral hma\i djo\ kjham, đa tơl truh kơ djiê.

Klei la] kơ hnơ\ng êrah đ^ jing klei djo\ tuôm ho\ng ai êrah tru\n hlăm arua\t êrah mđue# hiu êrah rông ba jih mta hd^p hlăm asei mlei. Êjai kboh dôk êran, `u mjing ai tu\n êrah pom ba hlăm djăp arua\t êrah.

Hnơ\ng êrah đ^ anei kbia\ hriê mơ\ng dua ai tu\n. Tal êlâo jing êjai dôk pom êrah kbia\ mơ\ng kboh, lehana\n mu\t hlăm arua\t êrah phu\n. Ai tal dua mâo mjing êjai kboh mdei plah wah gưl pom. Dua ai anei mâo bi ala mơ\ng du\m ênoh gưl mka\ hnơ\ng ênoh pom êrah.

Hnơ\ng ênoh đ^ mâo mka\ ho\ng mta ênoh t^ng hlăm dua nah, jing ai pom bi mu\t êrah hlăm arua\t êrah, êjai kboh kpit, lehana\n ai êrah đ^ êjai kboh mdei pom. Ho\ng ênoh t^ng kơ brua\ mka\ mâo yua jing milimet thuỷ ngân (mmHg). Mơ\ng ana\n hnơ\ng êrah tu\n knar amâodah kgu\ h^n 120/80 mmHg dưi yap jing mse\ si yăng đar. Hnơ\ng êrah tu\n đ^ pro\ng h^n 140/90 mmHg yap jing mâo klei rua\ êrah đ^.

Tui si phu\n brua\ mdrao mgu\n, ara\ anei ti Việt Nam, kah knar hlăm 5 ]ô mnuih snăn mâo 1 ]ô mnuih mâo klei rua\ êrah đ^, jing knar ho\ng ênoh 12 êklăk ]ô mnuih. Kha\dah klei rua\ anei mâo lu, lehana\n jing hu^ hyưt, [ia\dah mnuih thâo êlâo, mâo klei bi răng kơ klei rua\ anei amâo mâo lu ôh. Mse\ si hla\m ênoh 12 êklăk ]ô mnuih mâo klei rua\ snăn truh êgao mkrah amâo mâo thâo ôh kơ pô mâo klei rua\ anei, lehana\n êbh 80% ]ô mnuih amâo mâo tuôm duah mdrao ôh.

Mse\ si ho\ng Phùng Văn Ba 56 thu\n dôk ti Êa Hleo, ]ar Daklak, `u thâo kơ `u mâo klei rua\ anei mơ\ng hlăk thu\n 2010 hlăm sa blư\ nao mka\ dlăng klei suaih pral hlăm [uôn sang. {ia\dah dlăng hlăm asei mlei pô amâo mâo klei snei sdih ôh snăn `u amâo mâo klei mđing ôh klei phung nai aê mdrao mta\ mtăn, amâo mâo ]ia\ng mdrao. 5 thu\n êdei kơ ana\n, hlăm sa aguah, bhiâo riâo rit `u hw^r ko\, mma\t ala\ mta, ]huang êbat amâo lo\ kjăp. Leh ba truh kơ sang êa drao, phung nai aê mdrao mka\ dlăng la] kơ `u mâo klei rua\ êbuh kyua m]ah arua\t êrah dlô, kbia\ hriê mơ\ng klei rua\ hnơ\ng êrah đ^. S^t yơh amâo truh kơ djiê ôh, [ia\dah ngă leh kơ `u hlo\ng êwiên mkrah wah asei t^ng kơ điâo. Phung Văn Ba yăl dliê:

“ Kâo êbuh rua\ hlăk mlan 10/2015. Êlâo ana\n kâo [uh hlăm asei mlei bi hwir ko\ asei, rua\ ko\ d’dit. Bi êlâo kơ ana\n asei mlei suaih pral mse\ yăng đar mơ\ng ana\n kăn tuôm duah mka\ dlăng klei rua\ rei”.

Rmah Tu 68 thu\n, ti kdriêk }ư\ Kui`, ]ar Daklak ăt hlăk dôk mdrao klei rua\ m]ah arua\t êrah dlô giăm 4 thu\n ho\ng anei leh. Êlâo ana\n, `u tuôm mâo leh klei rua\ anei, thâo kral lehana\n mdrao he\. Leh [uh asei mlei suaih pral h^n, amâo lo\ uê` ôh, kăn tuôm lo\ mnăm êa drao rei. Snăn truh kơ klei tuôm ho\ng klei ]ah arua\t êrah dlô ngă kơ `u êwiên sa nah po\k t^ng kđiâo, blu\ kmlê] mơh. Rmah Tu brei thâo:

“ Hlăk êjai kâo dôk hua\, leh kâo kgu\ dơ\ng, kâo dlăng hwir ho\ asei lehana\n kâo le\ buh. Nao ba truh kơ sang êa drao phung nai aê mdrao la] kâo mâo klei rua\ hnơ\ng êrah đ^ snăk, ara\ anei ti anôk nao brei mâo mnuih mdiăng hiu. Aê mdrao brei mnăm êa drao, [ia\dah kâo mnăm êa drao amâo mâo ênu\m ôh, snăn klei rua\ lo\ dơ\ng mâo. Kâo [uh rua\ hla\m ko\, m^ndah amâo mâo dih anei ôh snăn amâo mâo mnăm êa drao ôh”.

Tui si lu klei ksiêm duah hlăm brua\ êa drao gu\n, êmnuih ana\p mâo klei rua\ êrah đ^ jing mnuih khua thu\n, mnuih mâo klei rua\ hlăm boh [leh, mnuih mâo klei rua\ hlăm biăm, mnuih êmo\ng pro\ng ktro\ knăng, mnuih kreh dju\p hăt, mnuih mnăm lu kpiê, biêr, mnuih [ơ\ng lu mnơ\ng [ơ\ng mâo lu cholesterol, mnuih alah kpư\ mjua\t asei mlei… {ia\dah hlăm brô 90% mnuih mâo klei rua\ êrah đ^ amâo mâo thâo b^t phu\n agha ôh. Klei rua\ mâo kreh truh kơ kjham mtam. Hlăm ana\n êdah êdi jing m]ah arua\t êrah kboh, dăl arua\t êrah kboh, dlưh kboh; du\m klei amâo mâo jăk kơ dlô, mse\ si: M]ah arua\t êrah dlô; mâo klei jhat kơ boh [leh, dlưh awa\t boh [leh; du\m klei amâo mâo jăk kơ ala\, tăp năng truh kơ bum ala\.

Klei bi knăl êdi êdi jing mnuih mâo klei rua\ êrah đ^ jing rua\ hla\m boh ko\, mma\t ala\ mta, hwir ko\, rua\ t^p ti kboh… {ia\dah lu mnuih mâo klei rua\ anei amâo mâo thâo kla\ nik ôh. Kyuana\n kreh lui tơl êbuh kơh ba kơ sang êa drao. Anei jing sa mta klei rua\ ngă djiê lu mnuih snăk. Lu mnuih mâo do\ng mdrao hd^p [ia\dah ngă kơ asei mlei amâo lo\ jăk ôh, êwiên sa nah po\k, blu\ amâo lo\ thâo. Kyuana\n, phung nai aê mdrao mâo nanao klei mta\ mtăn bi nao mka\ dlăng jê` jê` asei mlei pô, boh nik ho\ng mnuih khua thu\n, jing mnuih ênưih le\ hlăm klei rua\ anei, snăn brei mâo klei răng./.

Răng mgang klei rua\ êrah đ^

Hnơ\ng êrah đ^ ktang jing klei rua\ hu^ hyưt snăk kyuadah klei rua\ anei amâo [rư\ [rư\ lehana\n klei bi knăl dleh thâo kral. Aê mdrao Phan Thị Minh, ti anôk brua\ răng mgang klei rua\ ]ar Daklak k]e\ kơ du\m hdră `e\ đue# amâodah gang mkhư\ klei rua\ anei.

- Ơ aê mdrao ! Klei ruă êrah đ^ ara\ anei si hdră mdrao mgu\n leh ana\n klei ruă anei dưi mdrao hlao mơh he\?

. Aê mdrao Phan Thị Minh: Klei ruă êrah đ^ mâo êa drao mdrao ]ia\ng ksiêm dlăng hnơ\ng êrah đ^. Êa drao kno\ng pioh siêm dlăng đui] amâo dưi mdrao hlao ôh. Leh ana\n mdrao mgu\n truh jih klei hd^p, mnuih ruă bi mnăm êa drao truh jih klei hd^p ]ia\ng ba êrah ti hnơ\ng ]ua\n jing gu\ 140/90 mmHg. Hlăk ana\n mnuih ruă h’^t ai tiê leh ana\n amâo mâo tuôm ho\ng ya klei ruă mkăn ôh.

Ti wưng tal êlâo, klei ruă êrah đ^ hnơ\ng 1, ka ba yua êa drao ôh, {ia\dah klei ruă ti hnơ\ng 2, jing hnơ\ng êrah tui] hnơ\ng đ^ truh êbeh 160 leh ana\n hnơ\ng êrah [ia\ h^n êbeh 100, snăn drei ba yua êa drao. Kơ klei mnăm êa drao bi tui hluê si klei ktrâo la] mơ\ng aê mdrao, mnuih ruă amâo dưi ]o\ng blei mnăm mă pô ôh.

Klei ba yua êa drao c\ia\ng mâo klei du\m mđing dlăng si ti gu\ anei: Tui hluê si asa\p mtă mơ\ng bác sĩ, kyua dah êa drao mdrao klei ruă êrah đ^ amâo dưi ba yua lu ôh. Mnuih ruă ba yua êa drao truh jih klei hd^p. Amâo dưi mdei mnăm leh ana\n bi mnăm 1 hnơ\ng hlăm 1 hruê. Klei anei đru hnơ\ng êa drao hlăm asei mlei h’^t kjăp h^n, kyua ana\n hnơ\ng êrah ăt h’^t kjăp mơh. Đăm mnăm ôh tăp năng ưm đei, tăp năng êla đei, tăp năng wơr b^t he\. Boh s^t mâo lu mnuih ruă wơr mnăm êa drao, bi đađa mnuih [uh dul [ia\ klei ruă, snăn ]o\ng pô lui  amâo lo\ mnăm ôh êa drao. Snăn klei ruă lo\ dơ\ng đ^, êlưih nao truh kơ klei ruă m]ah arua\t dlô.

Tơdah mnuih ruă mnăm êa drao ênu\m ênap, mnăm đrông, snăn klei ruă êrah đ^ amâo mâo ngă klei dleh dlan amâ dah nao truh kơ klei ruă mkăn ôh. {ia\, tơdah amâo mâo mnăm ôh êa drao snăn klei ruă jing phung roh, drei khăng pia ana\n jing pô mdjiê mnuih kriêp mliêp, `u ba klei ruă êbuh đ^, m]ah arua\t êrah dlô. Leh ana\n ara\ anei, ti du\m sang êa drao, du\m ]ô mnuih mâo klei ruă êbuh đ^, m]ah arua\t êrah dlô lu êdi jing kyua klei ruă êrah đ^.

-Ơ aê mdrao, k lei ruă anei mâo djo\ tuôm ho\ng klei tưp ba mơ\ng tian am^ mơh he\?

. Aê mdrao Phan Thị Minh: Hluê si du\m klei ksiêm dlăng snăn klei ruă êrah đ^ mâo mơ\ng tian am^ [ia\dah amâo djo\ jih jang ôh. Ti du\m go\ êsei, tơdah, aduôn aê, am^ ama mâo klei ruă êrah đ^, snăn anak ]ô c\ia\ng bi ksiêm dlăng nanao hnơ\ng êrah kyua klei srăng mâo klei ruă lu h^n. {ia\dah ăt mâo lu mơh go\ êsei khă gơ\ ênuk gưl êlâo amâo mâo klei ruă êrah đ^ ôh, [ia\dah anak aneh le\ mâo klei ruă anei. Ana\n jing kbiă mơ\ng du\m mta klei mơ\ng nah êngao, si tô hmô asei mlei êmo\ng đei, mnăm kpiê [iêr, nga\ bi khăng arua\t êrah, mâo pra^ hlăm êrah…

- Si hdră drei răng mgang klei ruă êrah đ^ ơ aê mdrao ?

. Aê mdrao Phan Thị Minh: ]ia\ng răng mgang klei ruă, tal 1, ho\ng mnuih êbeh 30 thu\n, c\ia\ng bi nao mklă dlăng hnơ\ng êrah 6 mlan 1 blư\. Boh nik gơ\ ho\ng du\m go\ êsei mâo aduôn, aê, am^ ama, ayo\ng amai adei mâo klei ruă êrah đ^, sơnăn h^n mơh bi ksiêm dlăng. Bi hlăm klei hd^p mda, bi răng mgang ho\ng hdră huă [ơ\ng doh jăk, si tô hmô amâo [ơ\ng huă ms^n. Hluê si klei mtă mtăn sơnăn grăp hruê kno\ng yua gu\ 4g, bi knar ho\ng 1 awak kphê, jing drei huă [ơ\ng kba. Leh ana\n [ơ\ng [ia\ pra^ ]^m, drei [ơ\ng êa pra^ mkra ho\ng êtak êbai. Amâo mâo [ơ\ng prô] êhu\ng u\n êmô kbao. Mhro\\ [ia\ klei mnăm [ia\ kpiê [iêr. Grăp hruê kno\ng mnăm gu\ 30 ml kpiê. Boh nik gơ\ ho\ng mnuih dju\p hăt, snăn drei dju\p mtam yơh. Kyua dah s^t dju\p hăt, mta nicotine srăng ngă kơ du\m asa\r cholestorol hlăk êran hlăm êrah bi mklo\ he\, dăl arua\t êrah, ngă êbuh đ^. Tơdah dăl arua\t êrah đơđiêt srăng ngă dăl arua\t êrah kboh, dăl arua\t êrah dlô ngă m]ah arua\t êrah dlô.

Êngao kơnăn, hlăm klei hd^p mda drei bi kpư\ mgei asei mlei.  Sa hruê drei bi mjua\t ktang asei mlei mơ\ng 30 – 60 mn^t. Boh nik gơ\ ho\ng phung ngă bruă hra\ m’ar amâo dah asei mlei êmo\ng đei, snăn drei c\ia\ng b mjuăt ktang asei mlei djo\ guôp. Thu\n khua mduôn drei bi êbat jơ\ng, mjua\t  ktang asei mlei. Thu\n hlăk ai hlăp pah mlâo mnu\, ]ưng boh, pah boh… Klah ]u\n drei c\ia\ng bi mjua\t ktang  asei mlei, đăm dôk gu\ lu đei ôh.  Kriê kjăp hnơ\ng ktro\ asei mlei djo\ guôp, đăm êmo\ng đei ôh. Êlưih thâo săng h^n ana\n jing amâo lui hnơ\ng pro\ng k’iêng phung êkei êbeh 90 cm leh ana\n mniê êbeh 80 cm.