VOV4.Êđê - Khă gơ\ ara\ anei klei ruă hnak dưi mdrao hlao jih leh, [ia\dah klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao hlăk jing klei lông dlăng pro\ng ho\ng bruă mdrao mgu\n, ngă hma^ djo\ amâo djo\ điêt ôh kơ bruă ngă rue# leh hdră k`ăm mdrao bi hlao jih tuc\ klei ruă hnak Việt Nam hlăm thu\n 2030 hluê hdră k`ăm mơ\ng Knu\k kna k]ah mtru\n.

Tơdah klei rua\ hnak aguah tlam mâo ênoh dưi mdrao hlao êbeh 90%, snăn klei rua\ hnak kdơ\ng ho\ng êa drao kno\ng mâo mơ\ng 50 – 60% đuic\. Klei rua\ anei hlăk đ^, lehana\n hlăk jing klei lông dlăng pro\ng hlăm brua\ răng mgang klei rua\ hnak. Việt Nam ara\ anei hlăk dôk tal 15/30 ala ]ar mâo ênoh mnuih mâo klei rua\ hnak kdơ\ng ho\ng êa drao pro\ng h^n dlông ro\ng lăn:

Êa drao mdrao klei ruă kso\ mâo 2 mta ana\n jing êa drao ktang leh ana\n êa drao êdu, mbha 4 mâo êpul ( I, II, III, VI). Klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao jing kman klei ruă hnak bi kdơ\ng [ia\ êdi ho\ng 2 mta êa drao ktang ti êpul I ana\n jing isoniazid leh ana\n rifampicin. Klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao dleh mdrao mgu\n, ênoh mdrao hlao amâo mâo lu ôh. Ara\ anei Việt Nam hlăk dôk tal 15 hlăm 30 ala ]ar mâo ênoh klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao đ^ h^n êdi dlông ro\ng lăn. Klei anei jing leh klei lông dlăng pro\ng ho\ng bruă mdrao mgu\n hlăm bruă răng mgang klei ruă hnak, ana\p nao truh mdrao bi mjih tuc\ klei ruă hnak ti Việt Nam hlăm thu\n 2030 hluê si hdră k`ăm mơ\ng Knu\k kna leh dla\ng bi mklă.

Hluê si klei hưn mthâo mơ\ng Sang êa drao mdrao klei ruă hnak leh ana\n klei ruă kso\ ]ar Daklak, mơ\ng thu\n 2015 truh kơ ara\ anei, ênoh mnuih djo\ klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao ti Daklak [rư\ hruê [rư\ đ^. Boh s^t, thu\n 2015 mâo 20 ]ô mnuih, thu\n 2016 mâo 25 ]ô mnuih leh ana\n thu\n 2017 mâo 30 ]ô mnuih. Aê mdrao Nguyên Kim Mỹ, K’iăng khua sang êa drao mdrao klei ruă Hnak leh ana\n klei ruă Kso\ ]ar Daklak brei thâo:“ Ara\ anei 63 ]ar, [uôn pro\ng hlăm kluôm ala mâo [uh s’a\i leh klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao, bohnik gơ\ ti du\m [uôn pro\ng ppro\ng. Leh ana\n ăt mâo [uh klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao ktang, tăp năng mâo mta klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng jih jang êa drao mdrao, jing bi kdơ\ng ho\ng djăp mta êa drao, jing amâo mâo hdră lo\ dưi mdrao ôh. Ti Daklak, ara\ anei hmei [uh mâo 1 ]ô mnuih rua\  bi kdơ\ng ho\ng êa drao ktang”.

Hluê si aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ, jih jang klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao khăng mâo hlăm mnuih mâo klei ruă lo\ dơ\ng đ^ mâo. Mta phu\n kyua mnuih ruă amâo mâo hluê ngă klei mdrao mgu\n djo\ ho\ng hdră ktrâo la] mơ\ng nai aê mdrao, mnăm êa drao amâo mâo djo\ mmông, amâo djăp ho\ng hnơ\ng leh ana\n amâo mâo hluê djo\ wưng bi k]ah, ngă truh klei ruă lo\ dơ\ng đ^ mâo lu blư\. {rư\ sui, kman klei ruă hnak srăng bi kdơ\ng ho\ng du\m mta êa drao mdrao. Mo## 1 ]ô mnuih mâo klei ruă hnak lo\ dơ\ng mâo hlăk dôk đih  mdrao ti sang êa drao mdrao klei ruă Hnak leh ana\n klei ruă Kso\ ]ar Daklak lac\ snei: “~u mnăm êa drao ênu\m ênap, [ia\dah amâo hluê ngă djo\ si asa\p aê mdrao mtă ôh, `u ăt dju\p hăt anăn gơ\ lo\ mâo klei ruă. Êlâo dih aê mdrao mtă  leh, kăm dju\p hăt, kâo lac\ mơh, [ia\ `u amâo mâo hmư\ ôh. Lo\ mâo klei ruă tal 2 anăn asei mlei bi êmăn êmik h^n, êngoh hlơr mtu\k lu, asei mlei awa\t êdu, tru\n knăng”.

Klei lông dlăng pro\ng h^n hlăm bruă mdrao klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao jing ênoh mdrao hlao amâo mâo lu ôh, kno\ng hlăm brô mơ\ng 50 – 60%. Jing kyua mkă ho\ng bruă mdrao mgu\n aguah tlam, klei ruă hnak bi kdơ\ng êa drao dleh dlan h^n. Tal 1, mta leh ana\n hnơ\ng êa drao mdrao đ^ h^n, klei êa drao nga\ lu h^n mơh. Tal 2 jing hruê mlan mdrao sui h^n, đ^ 3 blư\ mkă ho\ng mdrao klei ruă hnak aguah tlam, kah knar hlăm brô 20 mlan, ngă kơ asei mlei mnuih ruă êlưih êdu awa\t. Kyua ana\n lu mnuih ruă bi lui mkrah dưh hdră mdrao mgu\n, bohnik gơ\ mnuih ruă mâo klei hd^p dleh dlan, hd^p ti du\m kr^ng taih kbưi. Klei truh êngao kơ ênoh mnuih djiê lu, du\m ]ô mnuih ruă anei lo\ jing phu\n ba mtưp kman klei ruă hnak ktang êdi hlăm êpul êya [uôn sang. Yăl dliê kơ du\m hruê tal êlâo dleh dlan leh ba yua êa drao mdrao klei ruă hnak,  sa ]ô mnuih ruă hlăk dôk mdrao ti sang êa drao klei ruă hnak leh ana\n kso\ ]ar Daklak brei thâo: “Hlăk mrâo ba yua êa drao mdrao klei ruă hnak, snăn amâo lo\ bi êngoh hlơr ôh. Mâo hlăm brô 3 hruê, `u lo\ êngoh hlơr nanao, asei mlei bi êmăn êmiêk. Tăp năng êngoh jih mlam, truh giăm aguah amâo thâo bi êwa ôh, bi êwa ho\ng đ^ng ôxy. Mmông ana\n kâo hu^ sna\k. {ia\dah leh êmuh aê mdrao, phung aê mdrao la] amâo mâo hu^ ôh, bi h’^t ai tiê mdrao yơh. Leh kơnăn kâo [uh dưi [ia\ yơh”.

Sa hlăm du\m mta phu\n ngă kơ klei ruă hnak mdrao bi kdơ\ng êa drao đ^ h^n hluê du\m thu\n ana\n jing ara\ anei klei ruă adôk mâo klei bi kah hu\i mơ\ng êpul êya [uôn sang, mnuih ruă hnak khăng hê`, mdăp klei ruă, amâo nao mkă dlăng leh ana\n ]o\ng blei êa drao mdrao mă hja\n pô. Leh asei mlei êdu awa\t snăn kơh nao đih mdrao kơ sang êa drao. Klei anei ngă hma^ djo\ pro\ng kơ hnơ\ng tu\ jing brua\ mdrao mgu\n, bohnik gơ\ êlưih ngă truh kơ klei bi kdơ\ng êa drao.

Hruê 17/3/2014, khua Knu\k kna mâo leh Klei bi mklă mtru\n 374 hluê ngă hdră bruă răng mgang klei ruă hnak truh kơ thu\n 2020 leh ana\n hnơ\ng trah dlăng truh kơ thu\n 20230, Việt Nam bi mjih tuc\ klei ruă hnak. Khă snăn, ho\ng klei  hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao đ^ hluê thu\n mse\ si ara\ anei, bruă răng mgang klei ruă hnak ti Daklak hlăk dôk ti ana\p klei lông dlăng pro\ng. Kyua ana\n, ]ia\ng dưi ngă hdră k`ăm yuôm bhan anei, sna\n c\ia\ng bi mâo klei đru hgu\m mơ\ng jih jang du\m knơ\ng, dhar bruă, êpul êya leh ana\n jih jang mnuih [uôn sang, bohnik gơ\ klei hgu\m hluê nga\ brua\  bi ktang mơ\ng du\m gưl khua g^t gai ]ia\ng mđ^ h^n klei thâo săng mơ\ng yang [uôn kơ klei ruă hnak, đa\m bi kah, đa\m hê` hu\i ôh. Êpul êya bi đru c\ia\ng  mnuih ruă hnak ga\n hgao klei dleh dlan kyua klei ruă. Tơdah mâo du\m klei bi êdah mơ\ng klei ruă hnak drei nao mkă dlăng mtam ti sang êa drao mơ\ng gưl kdriêk kơ dlông amâodah sang êa drao thơ\ng mdrao klei ruă hnak leh ana\n kso\ ]ar Daklak, ti mrô 136 Nguyễn Thị Định, phường Thành Nhất, [uôn pro\ng [uôn Ma Thuột, ]ar Daklak, sang êa drao kno\ng mâo sa ana\n ti kr^ng wa\l Dap Kngư tu\ ma\ leh ana\n mdrao mgu\n klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao.

}ia\ng thâo klă h^n kơ klei ruă anei ăt mse\ mơh du\m klei mtă mtăn hlăm hdră mdrao mgu\n, êpul ]ih klei mrâo kơ kdrê] anei mâo leh klei blu\ hrăm ho\ng Aê mdrao chuyên khoa I Nguyễn Kim Mỹ, K’iăng khua sang êa drao mdrao klei ruă Hnak leh ana\n klei ruă Kso\ ]ar Daklak:

- Ơ aê mdrao! Ya mta phu\n agha nga\ klei rua\ hnak truh kơ klei bi kdơ\ng ho\ng êa drao?

. Aê mdrao Kim Mỹ: Klei rua\ hnak bi kdơ\ng ho\ng êa drao mâo dua mta klei, ana\n jing bi kdơ\ng ho\ng êa drao dơ\ng mơ\ng mphu\n mâo klei rua\ hnak, klei anei kbia\ hriê mơ\ng klei mnuih rua\ tưp kman mơ\ng mnuih mâo leh kman bi kdơ\ng ho\ng êa drao hla\m yang [uôn. Tal dua, jing kha\ dah jing gưl tal êlâo mâo klei rua\ hnak, [ia\dah ba mdrao kơ sang êa drao hnui leh, kman ngă jhat leh jih hla\m kso\, snăn kman ana\n bi kbia\ lu mta gen kdơ\ng ho\ng êa drao. Snăn pia jing bi kdơ\ng ho\ng êa drao mơ\ng tal êlâo mtam. Bi lo\ mâo klei kdơ\ng ho\ng êa drao, êjai hlăm klei dôk mdrao mgu\n. Klei anei kbia\ hriê mơ\ng dua mta: Tal êlâo mnuih rua\ ngă klei amâo mâo mđing, tal dua jing kbia\ hriê mơ\ng phung nai aê mdrao. Amâo mâo klei uê` mđing kyuadah la] mnuih rua\ ana\n dưi răng kriê kjăp, [ia\dah le\ amâo mâo hluê gưt djăp ênu\m ôh hdra\ mdrao, mnăm êa drao amâo mâo djăp ênoh, amâo mâo djo\ mmông, amâodah êla ]ia\ng mnăm sna\n mnăm, amâo mâo ]ia\ng snăn lui. Mnăm ma\ sa dua hruê lehana\n mdei yơh, dlăng lo\ rua\ snăn lo\ mnăm. Klei mkăn le\ jing kbia\ hriê mơ\ng phung nai aê mdrao. Jing hlăm brua\ t^ng mka mnuih rua\, phung aê mdrao mkra hdră mdrao amâo mâo djo\, dăp ênoh êa drao mnăm amâo mâo djo\, amâodah amâo yo\ng ktrâo ata\t nik ôh kơ mnuih rua\, amâo mâo ksiêm dlăng kjăp ôh mnuih rua\, mơ\ng klei ana\n ênưih truh kơ klei rua\ kdơ\ng ho\ng êa drao mơh.

- Ơ aê mdrao, brua\ mdrao mgu\n klei rua\ hnak kdơ\ng ho\ng êa drao ara\ anei adôk dleh dlan, snăn tơdah mnuih rua\ amâo mâo mdrao s^t êm^t ôh si srăng jing?

. Aê mdrao Kim Mỹ: Tơdah mnuih rua\ hnak kdơ\ng ho\ng êa drao leh, [ia\dah kăn lo\ mdrao s^t êm^t rei, snăn klei hu^ hyưt tal êlâo ana\n jing mtưp ktang snăk klei rua\ kơ mnuih mkăn, kyuadah kman kdơ\ng leh ho\ng êa drao. Lehana\n kman anei tưp srăng ba klei tưp lar pro\ng, brua\ mdrao mgu\n kăn lo\ dưi gang mkhư\ s^t nik srăng jing mse\ ho\ng ênuk ka tuôm mâo êa drao mdrao klei rua\ hnak hlăk ana\n. ba hriê klei hu^ hyưt pro\ng kơ klei m^n, kơ asei mnuih rua\ êdu ai, ê’am alah mdrao, mjing klei ru\ng răng hu^ hyưt hlăm găp djuê mnuih rua\.

- }ia\ng bi hro\ [ia\ h^n mnuih rua\ hnak mâo klei kdơ\ng ho\ng êa drao, snăn si hdră srăng ngă, Ơ aê mdrao?

. Aê mdrao Kim Mỹ: }ia\ng đăm mâo ôh klei rua\ hnak kdơ\ng ho\ng êa drao, tal êlâo h^n jing hlăm hdră răng mgang klei rua\ hnak, brei mâo klei thâo kral, thâo [uh hnưm, lehana\n thâo [uh ênu\m mnuih mâo klei rua\ hnak hla\m yang [uôn. Ngă brua\ mdrao mgu\n kia\ kriê mnuih rua\ bi kjăp. Êjai kia\ kriê lehana\n mdrao mgu\n snăn ho\ng djăp hdră mđ^ ai mnuih rua\ mdrao tơl jih [hut klei dưi mtưp klei rua\, boh nik ho\ng mnuih rua\ hnak tuôm leh ho\ng klei kdơ\ng ho\ng êa drao ara\ anei.

Ho\ng mnuih rua\ hnak brei mâo nanao klei bhiăn mdrao mgu\n kjăp djo\ ho\ng klei nai aê mdrao mgu\n ktrâo ata\t. Kyuadah êjai dôk mdrao djăp ênu\m, s^t nik srăng dưi bi hro\ mta klei rua\ kdơ\ng ho\ng êa drao.

Bi ho\ng jih jang mnuih brei mâo klei thâo săng bi kjăp kơ klei rua\ hnak ]ia\ng mâo klei thâo bi mta\ mtăn hdơ\ng găp, tơdah [uh mnuih đing mâo klei rua\ hnak mse\ si mtu\k kbia\ lu êa k’hak êgao kơ dua hruê kăm, toh êwang pral, mtu\k kbia\ êrah… Snăn nao mka\ dlăng mtam kơ sang êa drao, lehana\n mdrao mgu\n.

Ho\ng phung khua kia\ kriê du\m gưl brua\ sang ]ư\ êa alu\ wa\l brei jih ai tiê hgu\m ho\ng dhar brua\ mdrao mgu\n ngă brua\ răng mgang klei rua\ hnak. Lehana\n, lo\ mâo klei đru kơ ai tiê, mnơ\ng dhơ\ng kơ mnuih rua\ mâo klei bi kdơ\ng ho\ng êa drao êjai dôk mdrao hlăm [uôn sang, kyuadah lu mnuih rua\ jing mnuih dôk hlăm klei knap m`ai.

- Sna\n he\, mni la] jăk kơ aê mdrao lu!

H'Mrư - Y Khem pô ]ih hlo\ng ra\k