VOV4.Êđê - Iêng [ơ\ng êgei jing sa mta klei rua\ kreh tuôm ho\ng phung hđeh, boh êjai wưng êgei dôk mda, lehana\n k]ưm dơ\ng ]a\t êgei mrâo, mơ\ng 6 – 12 thu\n. Iêng [ơ\ng êgei tơdah truh kơ kjham ngă kơ hđeh dlan dlan hlăm klei mmah mnơ\ng [ơ\ng, mơ\ng ana\n hmăi amâo mâo jăk kơ klei đ^ hriê kơ pro\ng lehana\n klei hriăm hra\ mơar. Boh nik, êjai hlăm wưng êgei mda, iêng [ơ\ng, lehana\n bi nao bu] êgei mơ\ng hnưm, ana\p ngă kơ êgei mgi dih ]a\t amâo mâo siam ôh, wê] wiâo, mđ^ mđăl. Mơ\ng ana\n, brua\ dlăng kriê êgei mbah ho\ng phung hđeh ngă he\ bi jăk, ]ia\ng đăm hđeh tuôm ho\ng klei iêng [ơ\ng, đru răng mgang klei suaih pral kơ hđeh, lehana\n ngă kơ êgei kjăp mgi dih srăng ]a\t siam mơh.

Anak mnuih mâo 2 mta êgei ana\n jing êgei mda leh ana\n êgei khua. Êgei mda mâo 20 boh, mphu\n ]a\t mơ\ng hđeh hlăk 6 mlan truh kơ 2 thu\n. Êgei anei ]o\ng êluh mă hjăn s^t hđeh k]ưm thu\n tal 5 truh kơ 12 thu\n leh ana\n srăng ]a\t êgei khua. Êgei khua mâo 32 boh. Êgei anei srăng ]a\t kjăp truh kơ anak mnuih khua mduôn, amâo yap ôh êgei bru\, joh he\ amâo dah bi mlih hrô ho\ng êgei mgưt.

Ăt mse\ ho\ng du\m mta mkăn hlăm asei mlei, êgei anak mnuih ăt mâo lu mta klei ruă, lu êdi jing iêng [ơ\ng êgei. Anei jing kbiă mơ\ng kman [ơ\ng, ngă du\m gru êka ti êngao êgei amâo dah hlăm lam êgei. Phung hđeh jing phung khăng mâo klei ruă hluăt [ơ\ng êgei lu h^n êdi, kyua phung hđeh ka thâo klei thâo bi mdoh êgei mbah ôh amâo dah kriê dlăng êgei ka djo\ hdră. Mb^t ana\n, lu phung am^ ama ka mđing dlăng djo\ hnơ\ng kơ klei suaih, êgei mbah anak aneh pô, ngă kơ hđeh mâo klei hluăt [ơ\ng êgei. Amai Nguyễn Thị Thuý ti Knơ\ng prăk [uôn pro\ng Hồ Chí Minh bi kah:

“ Anak kâo rua\ êgei mơ\ng hlăk 3 thu\n: kyua `u khăng [ơ\ng [ê` keo\ leh ana\n [ơ\ng mnơ\ng mmih, leh ana\n hlăk ana\n kâo ka bi mđing kơ klei bi mdoh êgei mbah kơ anak ôh. Leh anak la] ho\ng kâo gơ\ ruă êgei mmông ana\n kơh kâo mrâo bi mđing h^n”.

Hluê si aê mdrao Trần Văn Thông, K’iăng khua Anôk mdrao lâm sang, Sang hră Cao đẳng Y tế Daklak, hđeh hu\i bru\ rua\ êgei mơ\ng ưm, mơ\ng wưng ]a\t êgei mda. Bohnik gơ\ wưng êluh êgei mda ]a\t êgei khua, mơ\ng 6 – 12 thu\n snăn ênoh hđeh bru\ rua\  êgei truh 90%.

Iêng [ơ\ng êgei mâo lu mta nga\. Hlăm ana\n mâo 3 mta phu\n. Tal 1 klei ]a\t đ^ mơ\ng êgei, pôk êgei leh ana\n klang êgei awa\t. Tal 2 kyua kman ngă. Leh huă [ơ\ng, tơdah amâo ]hao ôh êgei, kman hlăm mnơ\ng [ơ\ng srăng đuôm hlăm êgei ngă klei iêng [ơ\ng êgei. Tal 3 kyua mơ\ng [ơ\ng, bohnik gơ\ tinh bột leh ana\n mnơ\ng [ơ\ng mâo [ê` hra. Aê mdrao Trần Văn Thông brei thâo:

“ Mta klei tal 1 kbiă mơ\ng klei jing mơ\ng êgei, năng ai hlăm wưng ba tian am^ kriê dlăng amâo ksă êmă, amâo mnăm djăp calci leh ana\n du\m mta vi lượng ngă kơ phu\n êgei anak ^ awa\t. Klei kơ mnơ\ng [ơ\ng jing mta phu\n tal êlâo ngă klei iêng [ơ\ng êgei, bohnik gơ\ ho\ng phung hđeh khăng [ơ\ng [ê`, keo\, du\m mta mnơ\ng [ơ\ng mâo [ê` hra”.

Iêng [ơ\ng êgei mâo 2 mta jing kman [ơ\\ng pôk êgei leh ana\n klang êgei. Ho\ng kman [ơ\ng pôk êgei sna\n ka [uh klei bi êdah rua\ ôh, [ia\ kno\ng [uh ti [o# êgei gru uê ju amâodah ko# ka\l\. Anei jing klei mphu\n mơ\ng klei iêng [ơ\ng êgei. Wưng anei tơdah êgei kriê dlăng amâo mâo jăk `u srăng đ^ lar kman kma [ơ\ng hlăm êgei yơh. Hđeh gơ\ [uh ruă êgei tơdah mmah mnơ\ng [ơ\ng leh ana\n t^ng êgei tơdah [ơ\ng mnơ\ng  msăm, hlơr đei amâo dah ê’ăt đei.

Ho\ng iêng [ơ\ng hdjul, mâo lu hdră mdrao mgu\n leh ana\n mâo boh tu\ dưn h^n ara\ anei, ana\n jing sim êgei. Hdră anei đru sim du\m [a\ng hluăt [ơ\ng hlăm êgei, mkhư\ gang bi mjih klei hluăt [ơ\ng êgei.

Iêng [ơ\ng êgei ti wưng êgei mda amâo djo\ kno\ng ngă hma^ klei huă [ơ\ng mơ\ng phung hđeh êlăk đui] ôh, tơdah kjham srăng ngă truh bi bu] he\ êgei hnưm, klei ]a\t đ^ mơ\ng êgei khua amâo mâo ja\k ôh. Ara\ anei, lu phung am^ ama bi m^n sơnei, êgei mda jing êgei êjai đui] leh ana\n srăng ]a\t êgei mdê sơnăn amâo bi mđing ôh kơ bruă kriê dlăng bi mdoh êgei mbah kơ phung hđeh wưng anei. Anei jing klei bi m^n soh ]huai. Hlăm wưng êgei mda ]a\t đ^ hlăm [a\ng êgei, du\m phu\n êgei khua srăng ]a\t đ^ hlăm phu\n êgei bi knar ho\ng ho\ng phu\n êgei mda mơh. Leh du\m phu\n êgei ]a\t đ^, jơ\ng êgei mda srăng joh, phu\n êgei le\k lo\k leh ana\n dưi bu] lui he\. Ti phu\n êgei ana\n, êgei khua srăng ]a\t đ^ bi hrô kơ êgei mda.

Êgei mda tơdah mâo iêng [ơ\ng kjham srăng bu] lui ưm, hlăk êjai êgei khua bi hrô ka ]a\t ôh, gru huơ\\ng phu\n êgei bu] ana\n ngă kơ êgei khua ]a\t amâo mâo mtăp ôh amâodah ]a\t mđ^ mđal, amâo mâo siam ôh. Kyua ana\n, ]ia\ng kơ phung hđeh mâo êgei ktang, siam, am^ ama kriê dlăng bi mdoh êgei mbah kơ phung hđeh mơ\ng wưng êgei mda mtam, [ơ\ng [ia\ mnơ\ng mâo [ê` hra. Boh nik gơ\ c\ia\ng bi mtô kơ phung hđeh thâo ]hao êgei ưm, dôk kriê kjăp leh ana\n hluê ngă klei juăt mưng anei grăp hruê leh huă [ơ\ng.

Kriê dlăng êgei mbah jăk kơ phung hđeh êlăk ăt jing 1 hlăm du\m hdră ngă đru phung hđeh huă [ơ\ng jăk, suaih pral, mđ^ pro\ng bi knar kơ asei mlei leh ana\n ai tiê. }ia\ng kriê mgang êgei mbah djo\ hdră, răng mgang klei iêng [ơ\ng kơ êgei, Aê mdrao Trần Văn Thông, K’iăng khua Anôk bruă lâm sàng, Sang hră Cao đẳng Y tế Daklak sra\ng lac\ kla\ h^n:

-Ơ Aê mdrao! Ya ngă mơ\ng mnơ\ng [ơ\ng mâo mta mmih ênưih snăk ngă kơ êgei tuôm ho\ng klei iêng [ơ\ng?

. Aê mdrao  Thông: Hlăm [a\ng êgei mbah, amâodah êlan bi êwa jing anôk mâo sa ênoh kman dôk, hlăm ana\n mâo mta kman ngă kơ êgei lu h^n, mâo ana\n pia Stretococus mutans, drei kreh pia jing iêng [ơ\ng êgei. Mta kman anei ênưih đ^ jing eh êgei, boh nik leh djo\ ho\ng mnơ\ng [ơ\ng mâo mta mmih, srăng mjing asid ngă bi rai pôk êgei. Boh nik ho\ng phung hđeh, êjai êgei dôk mda pôk êgei wưng anei adôk êun ênưih iêng [ơ\ng êgei.

-Djo\ mơ\ jih jang phung hđeh hlăm wưng êgei dôk mda, amâodah leh truh thu\n mlih êgei mjăk ăt kreh tuôm ho\ng klei iêng [ơ\ng êgei sơăi?

. Aê mdrao  Thông: Amâo mâo djo\ ôh ho\ng jih jang phung hđeh hlăm wưng êgei dôk mda mâo klei iêng [ơ\ng êgei. Tơdah am^ ama găp djuê mâo klei thâo săng, dlăng kriê êgei mbah kơ anak bi jăk, snăn êgei mdah ăt siam mơh, hlo\ng truh kơ thu\n mlih êgei kjăp, êgei khua. {ia\dah le\, ho\ng mnuih amâo mâo klei thâo răng kriê êgei mbah bi jăk snăn tuôm ho\ng klei iêng [ơ\ng êgei wa\t êgei mda lehana\n êgei kjăp leh dưn mơh, kyua mâo phu\n êgei sơăi lehana\n tơdah tuôm ho\ng klei iêng [ơ\ng, hđeh rua\ snăk, ngă amâo mâo jăk kơ klei hđeh mmah mnơ\ng [ơ\ng, ngă lik amâo mâo jăk mnơ\ng [ơ\ng, lehana\n ngă kăn lo\ jăk rei kơ klei lo\ ]a\t êgei mrâo mgi dih.

-Ơ aê mdrao! }hao êgei mbah jing hdră đru bi hro\ klei iêng [ơ\ng êgei. {ia\dah ho\ng phung hđeh klei ]hao êgei mbah amâo mâo djo\ ênưih ôh. Snăn, ơ  aê mdrao si am^ ama srăng ngă klei anei ]ia\ng bi ênưih h^n?

. Aê mdrao Thông: Êjai hăm wưng êgei dôk mda, lu phung hđeh ngă tui si klei pô ]ia\ng. Snăn am^ ama ngă klei bi mưng anak pô thâo khăp kơ klei ]hao êgei. Ara\ anei hlăm sang mnia mâo ]h^ lu mta giê ]hao êgei ho\ng lu mta rup siam snăk pioh bi m[lum hđeh, brei digơ\ khăp kơ klei ]hao êgei mbah. Giê ]hao êgei mkra do\ bi êran ho\ng pil, anôk [rueh thao mdar, ngă kơ phung hđeh khăp mse\ si do\ hlăp. Snăn am^ ama blei [rueh ana\n, amâodah giê ]hao êgei siam jăk dlăng brei kơ anak pô. Lehana\n kbu ]hao êgei mse\ mơh. Kreh yua lu h^n jing kbu amâo mâo jăk hang ôh, mâo klei [âo mngưi, mâo mta mmih, êjai ]hao êgei mbah phung hđeh khăp h^n, bi kbu ]hao êgei mnuih pro\ng phung hđeh amâo mâo khăp ôh kyua hang đei.

-}ia\ng răng mgang êgei mbah phung hđeh hu^ kơ iêng [ơ\ng, snăn ya mta klei am^ ama bi mđing Ơ aê mdrao?

. Aê mdrao Thông: Hdră ênưih h^n jing kăp ksiêm dlăng êjai hđeh hua\ [ơ\ng, boh nik hlăm mnơ\ng [ơ\ng mâo mta mmih, [ê` mmih, êa mmih mâo gas… Du\m mta mnơ\ng [ơ\ng anei đăm brei hđeh [ơ\ng lu ôh. Tal dua jing ]ia\ng kơ êgei kjăp snăn dơ\ng mơ\ng mphu\n am^ ba tian mtam mtăp djăp mnơ\ng [ơ\ng mâo hnơ\ng calsi, lehana\n fjour djăp… ]ia\ng dưi đru kơ phu\n êgei kjăp, êgei hđeh srăng đ^ jing siam mgi dih. Brua\ adôk jing, nao mka\ dlăng êgei mbah kơ hđeh jê` jê` mơ\ng 3- 6 mlan sa blư\. Boh nik ho\ng hđeh jăk h^n 3 mlan nao mka\ dlăng êgei sa blư\: Mmông mse\ snăn ênưih thâo [uh klei iêng dơ\ng [ơ\ng, amâodah êgei mbha dơ\ng jhat, ]ia\ng kơ pral mâo hdră mkhư\ mơ\ng ako\ mtam. Mâo đa đa brua\ ]ia\ng mta\ kơ am^ ama hđeh kơ brua\ ]hao êgei mbah kơ anak. Kyuadah truh 90% ênoh phung hđeh ]hao êgei mbah amâo mâo djo\ ôh. Hlăm klei hua\ [ơ\ng mse\ mơh, am^ ama ruah yơh djăp mta mnơ\ng [ơ\ng mâo lu calsi, klei anei ]ia\ng đru kơ hđeh đ^ pro\ng jăk, lehana\n êgei mbah kjăp mơh.

- Sna\n he\, mni lac\  jăk kơ aê mdrao lu!