VOV4.Êđê - Klei rua\ tian eh kyua mơ\ng kman virus Rota jing sa mta klei rua\ kreh mâo jê` êdi ho\ng phung hđeh, boh nik ho\ng hđeh kgu\ 2 thu\n. Klei rua\ anei tơdah amâo mâo hmar mdrao, hđeh srăng lu] êa hlăm asei mlei, ngă truh kơ klei dlưh ai pom êrah, lehana\n truh kơ djiê.

Klei ruă tian eh kyua kman Rota jing klei ruă hlăm prô] tian kjham kyua kman Rota ngă. Kman anei dôk hlăm eh, mnơ\ng [ơ\ng, mnơ\ng mnăm ]ho\ djhan… Tơdah phung hđeh djo\ klei ruă, kman Rota mu\t hlăm prô] tian ngă kơ hđeh ruă tian eh, bi [le\ o#, ngă truh lui] êa pral. Klei ruă hu^ hyưt ho\ng phung hđeh gu\ 24 mlan. Hluê si klei t^ng yap mơ\ng Êpul bruă mdrao mgu\n dlông ro\ng lăn, grăp thu\n dlông ro\ng lăn mâo hlăm brô 2 êklăk 400 êbâo ]ô mnuih djo\ klei ruă tian eh nao đih mdrao kơ sang êa drao kyua mơ\ng kman Rota leh ana\n giăm 5% hđeh hlăm ênoh ana\n djiê.

Hla\m wưng giăm anei, yap mdu\m hlăm 1 hruê, Anôk mdrao hđeh, Sang êa drao pro\ng ]ar Daklak mâo mdrao giăm mơ\ng 30 – 40 ]ô hđeh ruă tian eh kyua kman Rota. Phung êa mdrao brei thâo: êlâo dih, klei ruă anei khăng mâo hlăm wưng bi mlih yan, [ia\dah ara\ anei, klei ruă anei mâo jih thu\n. Lu am^ ama phung hđeh ăt ka thâo săng mơh kơ klei ruă anei anăn lu mnuih ngă klei truh tơl kjham. Amuôn Nguyễn Duy Khang ( 32 mlan) ti wa\l krah Krông Năng, kdriêk Krông Năng, ]ar Daklak hlăk dôk mdrao ti Anôk mdrao hđeh jing sa klei tô hmô. Leh [uh anak pô ruă tian eh, bi êngoh, go\ êsei ]o\ng mdrao ti sang. {ia\dah leh  kơnăn mâo du\m hruê, e\ gơ\ bi ba nao mdrao jê].

Amai Hồ Thị Hà Tiên, am^ Nguyễn Duy Khang brei thâo:“ Tal êlâo jing e\ bi êma\n, lehkơnăn nao eh nnao đrông, bi êngoh hlơr, [le\ o#. Amâo mâo [ơ\ng ya mta mnơ\ng ôh, mnăm êa ăt [le\ o#, mnăm êa drao ăt [le\ o# mơh, leh ana\n kâo nao ksiêm mka\ dla\ng kơ aê mdrao ti êngao, hưn mthâo e\ ruă tian eh, e\ mnăm êa drao hlăm brô 2 hruê, [ia\dah amâo jih ôh, [rư\ hruê [rư\ kjham h^n”.

Am^ Lí Thị Lẩy ti kdriêk Krông Knô, ]ar Daknông, hlăk dôk kriê dlăng anak mâo klei ruă tian eh kyua kman Rota ti Sang êa drao pro\ng ]ar Daklak, ăt bi kah lac\ snei:“ Leh [uh anak mâo klei ruă tian eh, kâo nao blei êa drao men tiêu hoá brei anak mnăm, [ia\dah amâo mâo hlao ôh. Kâo lo\ pe\ du\m hla êa drao thuốc nam brei mnăm ăt kăn hlao lei mơh, anăn kâo ba anak nao mdrao kơ sang êa drao”.

Klei ruă tian eh hlăm phung hđeh khăng kbiă hriê mơ\ng lu mta, kyua ana\n phung am^ ama khăng mâo klei ]huai. Klei ruă tian eh kyua kman Rota mâo du\m klei bi êdah mdê klă. Tiến sĩ, êa mdrao  Trần Thị Thuý Minh, Khua g^t gai  Anôk mdrao hđeh, Sang êa drao pro\ng ]ar Daklak brei thâo:“ Klei bi êdah khăng [uh mơ\ng klei ruă tian eh kyua kman Rota jing hđeh bi [le\ o# lu. Leh kơnăn eh lu bliư\ mơ\ng 3 – 5 hruê, mâo đađa hđeh sui truh 7 hruê, eh [âo hnghir, [ia\dah amâo mâo êrah ôh. Khăng gơ\ klei ruă tian eh lu êdi hlăm hruê tal 3 leh ana\n hruê tal 5”.

Lu phung hđeh ruă tian eh kyua kman Rota nao đih mdrao kơ sang êa drao hlăm klei kjham, hđeh gơ\ amâo mâo mnăm êa leh nao eh lu bliư\. Lui] êa jing sa hlăm jing phu\n agha ngă truh klei ruă mkăn hu^ hyưt. Tiến sĩ, êa mdrao Trần Thị Thuý Minh brei mđing kơ du\m klei bi êdah kjham mơ\ng klei ruă: “ Tal 1, hđeh [le\ o# lu, [ia\dah amâo ]ia\ng mnăm êa. Tal 2, hđeh eh lu bliư\, [ia\ hnơ\ng êa bi mu\t hlăm asei mlei amâo mâo bi knar. Tal 3 hđeh p^t nnao đrông, jing hđeh bi êmăn êmiêt. Tal 4 hđeh amâo mâo ]ia\ng mam, amâo mâo huă [ơ\ng. Tal 5 hđeh bi k`hăk”.

Hluê si klei t^ng yap mơ\ng mdrao mgu\n, mâo 90% ênoh hđeh gu\ 3 thu\n tuôm mâo klei ruă tian eh kyua kman Rota. Ti Việt Nam, yap mdu\m hlăm 2 ]ô hđeh nao đih mdrao kơ sang êa drao kyua ruă tian eh kjham, mâo sa ]ô hđeh djo\ kman Rota. Kyua ana\n, phung am^ c\iang bi mđing kơ du\m klei bi êdah khăng mâo mơ\ng klei ruă, hmao ba nao kơ du\m sang êa drao ]ia\ng đru k]e\ leh ana\n mdrao mgu\n, khư\ gang hu^ ba truh klei ruă mkăn.

Mgang mkhư\ klei rua\ tian eh kjham kyua mơ\ng kman Rota:

Kman Rota tưp lar pral êdi leh ana\n kman mâo ai hd^p ktang. }ia\ng phung hđeh tlaih djo\ klei ruă, phung am^ ama leh ana\n pô kriê dlăng hđeh bi hluê ngă jăk du\m hdră si ti gu\ anei:

Hdră răng mgang jăk h^n jing mnăm vaccine. Brei hđeh mnăm dua blư\ vaccine, sa mlan sa blư\, ho\ng hđeh k]ưm mrâo dua mlan, lehana\n truh 4 mlan. Vaccine răng mgang klei rua\ tian eh mơ\ng virus Rota amâo mâo ôh hlăm hdră tlo\ mgang po\k mlar. Phung am^ ama bi ba anak pô kơ anôk brua\ mdrao mgu\n gưl kdriêk, ]ar lehana\n hlăm du\m anôk tlo\ mgang pioh brei mnăm êa drao vaccine anei.

Tal dua, hua\ [ơ\ng djăp ênu\m mnơ\ng tu\ jăk jing hdră jăk h^n ]ia\ng mâo ai mdrơ\ng ho\ng klei rua\. Tơdah hđeh djo\ leh kman klei rua\ anei snăn ăt brei [ơ\ng djăp mta mnơ\ng tu\ jăk. Aê mdrao Trần Thị Thuý Minh, Khua anôk brua\ mdrao klei rua\ kơ hđeh, sang êa drao pro\ng ]ar Daklak brei thâo:“ Brei hđeh [ơ\ng djăp mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk, amâo mâo guôn duah kăm ôh hlăm klei hua\ [ơ\ng. Tôhmô, mâo đa đa am^ ama kno\ng brei anak [ơ\ng bur ko# mang, klei ngă mse\ snăn srăng lo\ ngă kơ hđeh le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng h^n, lehana\n lo\ rua\ tian eh sui hlao h^n”.

Tal tlâo, bi mdoh nanao asei mlei, lehana\n mnơ\ng [ơ\ng. Bi rao kngan ho\ng kbu êlâo kơ mkra mjing mnơ\ng [ơ\ng, êlâo kơ m]iêm hđeh, leh brei hđeh tlô. Ruah mnơ\ng [ơ\ng jăk, amâo mâo jăk ôh m]iêm hđeh mnơ\ng [ơ\ng sui leh êgao kơ 2h leh mkra. Mnơ\ng [ơ\ng lui sui bi pioh hlăm hip êa\t, lehana\n lo\ mhlơr he\ êlâo kơ yua.

Tơdah hđeh mâo klei rua\, am^ ama bi ba mtam anak kơ sang êa drao, ]ia\ng mâo klei k]e\ đru lehana\n mdrao mgu\n bi djo\, Aê mdrao Trần Thị Thuý Minh lo\ brei thâo:“ Tơdah ho\ng hđeh amâo mâo klei bi knăl đ^ nao kơ kjham ôh, snăn kno\ng bi mnăm mta bi mbo\ êa đu]. Ana\n jing êa Oresol. Mtlai bi djo\ ho\ng klei ktrâo ata\t ]ih leh hlăm hruh êa drao. Amâodah yua du\m mta êa kreh yua mse\ si êa braih đeh, êa kp^ karot, mtlai [ia\ hra, amâodah du\m mta êa boh kroh mkăn. Hnơ\ng êa bi mnăm jăk h^n kăp bi mka\ ho\ng hnơ\ng hđeh o# eh. Ho\ng hđeh kgu\ 6 mlan, grăp blư\ hđeh eh m’ia, snăn năng lo\ mbo\ mơ\ng 20 – 50mml êa. Hđeh mơ\ng 6 mlan truh kơ dua thu\n, snăn brei mnăm mbo\ mơ\ng 50 – 100ml êa. Hđeh dua thu\n kơ dlông bi mnăm 100ml êa”.

Aê mdrao Minh lo\ mta\, kơ phung am^ ama hđeh, đăm duah blei ma\ hjăn ôh êa drao mnăm tơdah anak mâo klei rua\ tian eh, kyuadah êa drao kháng sinh ênưih ngă kơ klei amâo mâo jăk hla\m êlan bi êwa. Tơdah mnăm nanao êa drao kháng sinh srăng truh kơ klei asei mlei bi kdơ\ng ho\ng kháng sinh, hđeh srăng lo\ rua\ tian lu h^n.

                                   H’Nga – Y Khem pô ]ih hlo\ng ra\k.