VOV4.Êđê- Klei rua\ kl^t luôm dlô jing sa klei rua\ hu^ hyưt êdi ba lu klei truh kjham hla\m ko\ dlô. Klei rua\ anei mâo ti dja\p gưl thu\n [ia\dah kreh tuôm êdi hlăm phung hđeh lehana\n ênoh kjham nao truh kơ djiê lu, truh 50% ênoh mnuih rua\. Ho\ng mnuih rua\ ktro\, kha\dah dưi do\ng hd^p, [ia\dah a\t adôk mâo du\m klei truh kjham amâo mâo ja\k hla\m asei mlei, jing sa klei ktro\ pro\ng kơ go\ sang lehana\n yang [uôn, kyua ana\n, phung am^ ama brei pral mâo hdra\ thâo kral du\m klei bi êdah mơ\ng klei rua\ kl^t luôm dlô anei ]ia\ng mâo hdra\ gang mkhư\, dê] đue# kơ klei truh kjham hu^ ta\m mâo:

Kl^t dlô, jing tal luôm asei dlô lehana\n kdrê] dlô, mâo brua\ klam mse\ si sa tal pioh răng mgang jih jang arua\t klei m^n đăm kpe\ êka. Kl^t luôm dlô jing do\ mjing lu êa hd^p kơ dlô, lehana\n rông ba jih jang arua\t klei m^n. Mâo lu snăk boh phu\n truh kơ klei rua\ kl^t luôm dlô, mâo: mse\ si klei kman ngă, virus, hnak kmuôt tlan amâodah mta mmao jhat. Hlăm ana\n klei bi mđui êka kl^t luôm asei dlô kbia\ hriê mơ\ng kman lehana\n mơ\ng virus jing lu h^n.

Klei bi knăl êdah êdi mơ\ng klei rua\ anei jing đ^ êngoh hlơr amâo mâo mdei, rua\ ko\, ]ia\ng [le\ o#, khăng kkuê. Tơdah thâo hnui, mka\ dlăng, mdrao mgu\n hnui, klei rua\ srăng đue\ nao kơ kjham h^n mse\ si: Ngă jhat jih jang arua\t klei m^n hlăm dlô, ngă bi bo\k mđui] êka hlăm dlô, nga\ bi mđui] dăl arua\t êrah dlô, ngă dăl arua\t kdrê] tal mdê mdê hlăm dlô, bi kluh êrah hlăm dlô, kjham h^n jing truh kơ djiê. Bi tơdah klei rua\ đue\ nao kơ kjham, kha\dah amâo mâo truh kơ djiê ôh, [ia\dah ngă truh kơ klei amâo mâo jăk hlăm asei mlei, mse\ si bum kngăl, êwiên, jhat klei m^n, ngă dleh thâo hdơr, ngă mtu\k mtu\l arua\t klei m^n, bi hru\t k`hăk asei mlei… Nai pr^ng, Aê drao Trần Thị Thuý Minh, Khua anôk brua\ mdrao mgu\n klei rua\ hđeh, sang êa drao pro\ng kr^ng Lăn Dap Kngư brei thâo:

“Klei rua\ kl^t luôm dlô kreh kbia\ hriê mơ\ng 5 mta klei mdê mdê, mâo: Bi mđui] êka bi ênah hlăm kl^t luôm dlô, kbia\ hriê mơ\ng kman virus, mơ\ng hnak, mơ\ng mta mmao jhat lehana\n mơ\ng kmuôt tlan ngă. Ti sang êa drao, lu klei rua\ hlăm kl^t luôm asei dlô jing kbia\ hriê mơ\ng kman, mơ\ng virus, lehana\n kno\ng [ia\ đui] kbia\ hriê mơ\ng hnak. Ti sang êa drao, lu jing klei rua\ kl^t luôm dlô kbia\ hriê mơ\ng kman ara\ anei mâo leh hdră mdrao, lehana\n êa drao mdrao. Kha\dah brua\ mdrao klei rua\ kl^t luôm dlô jing dleh h^n mka\ ho\ng djăp mta klei rua\ bi mđui] êka mkăn. Yua êa drao kháng sinh bi djăp hnơ\ng, ho\ng hnơ\ng ktang, djăp hruê”.

Klei rua\ anei kha\ dah jing hu^ hyưt, [ia\dah ara\ anei mâo lu phung am^ ama hđeh k[ah klei thâo săng kơ klei rua\ anei, snăn hđeh hreh đue\ nao kơ kjham leh nanao tơdah tuôm ho\ng klei rua\ anei. Mse\ si amuôm Y-Phôi {uôn Ya\ 12 thu\n ti kdriêk }ư\ Mgar, ]ar Daklak. Y-Phôi dôk mrâo klei rua\ kl^t luôm dlô ti anôk mdrao mgu\n klei rua\ phung hđeh, sang êa drao pro\ng Kr^ng Lăn Dap Kngư êbeh kơ sa mlan leh. Tui si Aê mdrao kơ anei, amuôn anei ba dih kơ sang êa drao êjai hlăm klei đ^ êngoh hlơr, rua\ ko\, bi hrut. Boh tu\ dưn mka\ dlăng êa hd^p kơ dlô thâo kla\ kơ hđeh anei mâo klei rua\ kl^t luôm dlô. Kyua mâo phung nai aê mdrao jih ai tiê snăn amuôn Y- Phôi mâo klei hd^p, [ia\dah kyua ba kơ sang êa drao hnui đei, snăn klei rua\ đue\ nao kơ kjham leh ngă kơ amuôn awa\t hlăm dua [e\ jơ\ng, ana\p nao kơ êwiên, klei amâo m^n amâo mâo mnga], duah blu\ pia amâo mâo kla\. H’Rât {uôn Ya\ jing am^ Y-Phôi yăl dliê:

“Mâo tăp năng hua\ [ơ\ng, tăp năng amâo mâo hua\ [ơ\ng, hua\ ma\ [ia\ đui]. Amâo mâo duah blu\ hrăm, kno\ng duah blu\ ma\ hjăn pla\ plia. Aê mdrao la] năng ai amuôn amra êwiên”.

Am^ Y-Phôi ăt brei thâo êlâo ana\n amuôn ka tuôm tlo\ mgang ôh klei rua\ anei.

Mâo sa ]ô mkăn hlăm phung hđeh dôk mdrao klei rua\ anei mơh ana\n jing amuôn Đỗ Minh Sáu 10 thu\n ti kdriêk Krông Ana, ]ar Daklak. Amai Lê Thị Hoài Thanh, am^ hđeh brei thâo êlâo kơ e\ rua\, gơ\ ur rua\ ko\, đ^ êngoh hlơr, go\ sang ]o\ng blei êa drao ba w^t mnăm [ia\dah leh 4 hruê dlăng kăn [uh lưh rei, snăn ba e\ kơ sang êa drao pro\ng kr^ng Lăn Dap Kngư mka\ dlăng. Êdei kơ du\m hruê dôk mdrao, amuôn dơ\ng [uh klei lưh h^n, [ia\dah ho\ng klei êmưt, amuôn ăt adôk hlăm klei hwa\t hwiêng. Amai lê Thị Hoài Thanh yăl dliê:

“Kơ sang e\ ăt hlăp mse\ si yăng đar, [ia\dah gơ\ kwưh nanao la] rua\ ko\. Kâo la] lui mbloh ama nao blei êa drao mnăm, [ia\dah truh aguah hruê êdei ăt kăn hro\ rei, asei mlei đ^ hlơr snăn go\ sang ba e\ kơ sang êa drao êngao knu\k kna. Tinei aê mdrao la] e\ êngoh siêu vi. E| đ^ êngoh hlơr, hruê lehana\n mlam, nanao hla\m 39 – 40⁰C. Dôk mdrao kơ sang mâo 4 hruê [ia\dah amâo mâo lưh ôh”.

Ăt mse\ ho\ng H’Rât {uôn Ya\, amai Lê Thị Hoài Thanh amâo mâo thâo săng ôh kơ klei rua\ kl^t luôm dlô, ăt kăn thâo rei anak pô mâo tlo\ mgang leh he\ klei rua\ anei amâodah ka. Anei jing klei s^t hlăk dôk găn, kyuadah klei rua\ kl^t luôm dlô jing sa mta klei rua\ hu^ hyưt snăk, hnơ\ng truh kơ djiê jing lu, lehana\n klei rua\ anei ênưih mtưp hlăm êlan bi êwa. Klei rua\ anei dưi mtưp kơ mnuih anei ho\ng mnuih adih kyua kdah êa bah, êjai bha` mtu\k. Kman ba klei rua\ anei ăt mtưp mơh hlăm mnơ\ng hđeh hlăp, phung hđeh bi hlăp lehana\n ba kngan kơ [a\ng êgei. Kyuana\n hlăm sang rông hđeh, sang hra\ hđeh điêt jing anôk ênưih snăk mtưp lar klei rua\ anei./.

Êmuh Aê mdrao thơ\ng mdrao mgu\n klei rua\ hlăm kl^t luôm dlô

Mse\ si klei la] ti dlông, klei rua\ kl^t luôm dlô jing sa klei rua\ hu^ hyưt êdi, ba lu klei truh kjham, hla\k êjai ana\n, klei bi êdah tal êlâo mơ\ng klei rua\ ]ia\ng mse\ ho\ng klei rua\ hla\m êlan bi êwa mka\n, kyua ana\n, ênưih nga\ kơ phung am^ ama soh ]huai, êmưt ba phung hđeh nao do\ng mdrao ti anôk brua\ mdrao mgu\n. }ia\ng thâo sa\ng kla\ h^n kơ klei rua\ anei, pral thâo du\m klei bi êdah a\t mse\ mơh hdra\ gang mkhư\ ho\ng klei rua\, pô ]ih klei mrâo kơ kdrê] anei mâo leh klei bi blu\ hra\m ho\ng tiến sĩ, aê mdrao Trần Thị Thúy Minh, Khua adu\ mdrao klei rua\ phung hđeh, Sang êa drao pro\ng kr^ng La\n dap kngư:

-Ơ Aê mdrao! Klei ruă kl^t luôm dlô mâo du\m klei bi knăl êdah êdi ]iăng thâo kral ho\ng du\m klei ruă hdrak êngoh, klei ruă hlăm êlan bi êwa?

Ts.Bs Trần Thị Thúy Minh:  Klei ruă mâo lu klei bi knăl. Tal êlâo jing klei bi knăl mâo klei ruă bi mđui] êka, tal dua jing klei bi knăl amâo mâo kơ kl^t luôm dlô. Klei ruă mphu\n mâo êngoh, tơdah êngoh kyua kl^t luôm dlô jing êngoh na nao, krô k[ông, êlah ]ho\. Klei ruă kl^t luôm dlô, hlăm grăp gưl thu\n mdê mdê snăn mâo klei bi knăl mdê mdê. Mse\ si: hlăm phung hđeh điêt snăn [le\ o#, hia, ruă tian. Hlăm mnuih pro\ng snăn ruă ko\, khăng kkuê. Anei jing du\m klei bi knăl brei răng thâodah mâo klei ruă kl^t luôm dlô.

 Mâo lu klei ruă ngă êngoh, ruă ko\ mse\ si ruă ko\ng đo\k, êngoh [le\ êrah [ia\dah ho\ng klei ruă kl^t luôm dlô, hlăm phung hđeh điêt, bi êdah klă s^t jing [le\ o#, jing leh [ơ\ng mnơ\ng hlo\ng [le\ o# mtam. Hlăm phung hđeh dôk mâo đung ko\ mda snăn đung srăng ahuăp êlam h^n, tơdah kjham h^n snăn srăng bi k`hăk, amâo thâo lo\ hdơr. Khădah klei ruă kl^t luôm dlô khăng ]huai ho\ng du\m klei ruă mkăn hlăm wưng mphu\n mâo [ia\dah leh hđeh mâo klei bi knăl đing mse\ si: êngoh na nao, hđeh pro\ng ruă ko\, hđeh mâo đung dôk mda ahua\p êlam h^n, [le\ o#, mâo đa đa hđeh khăng kkuê, amâo dưi kkui ko\, hu^ kơ klei mnga]... mmông anei phung am^ ama ba anak nao ksiêm mkă mtam ti anôk mdrao mgu\n ]iăng thâo klei ruă, hmao mdrao mgu\n, tơdah lui sui hu^ truh kơ kjham.

 Klei nao kơ kjham mơ\ng klei ruă kl^t luôm dlô pral amâo dah êmưt tui hluê si êlan mu\t amâo dah klei kman ngă. Lu phung mdrao klei ruă kl^t luôm dlô ti Anôk mdrao phung hđeh điêt kjham sơa^, nao sang êa drao hnui đei, leh hđeh mâo klei bi k`hăk, amâo thâo lo\ hdơr, klei ruă kl^t luôm dlô klă nik. Khăng mâo mơ\ng 5 truh 7 hruê leh mphu\n mâo klei ruă.

-Hlei phung ênưih mâo klei ruă anei ơ Aê mdrao? Ya hdră dưi gang mkhư\ klei ruă anei

-Ts.Bs Trần Thị Thúy Minh: Grăp ]ô mnuih ênưih mâo klei ruă kl^t luôm dlô hlăm grăp wưng hlăm thu\n, khă snăn, mâo đa đa mnuih mâo klei ênưih djo\ klei ruă lu h^n anăn jing phung hđeh, mduôn khua, phung amâo ai ktang awa\t, phung mâo leh klei ruă mse\ si klei ruă hlăm tiê, boh [leh. Phung hđeh jing phung ênưih mâo klei ruă kl^t luôm dlô lu h^n mkă ho\ng phung mkăn.

 Klei ruă kl^t luôm dlô kyua kman ngă dưi gang mkhư\ ho\ng hdră: tal sa tlo\ mgang vacxin. Phung am^ ama ata\t anak nao tlo\ mgang ênu\m du\m aruăt tlo\ mgang hlăm hdră tlo\ mgang po\k mlar. Tal dua, klei ruă kl^t luôm dlô kyua kman mu\t hlăm asei mlei mơ\ng lu êlan mdê mdê mse\ si êlan ko\ng đo\k, êlan huă [ơ\ng, knga, mse\ si klei ruă hlăm [a\ng knga, kyua anăn, ]ia\ng gang mkhư\ klei ruă phung am^ ama răng kơ anak pô kơ klei ruă ko\ng đo\k, ruă [a\ng knga, klei ruă hlăm êlan bi êwa... snăn dưi gang mkhư\ klei ruă kl^t luôm dlô mâo mơ\ng du\m klei ruă mrâo la] ngă.

 Klah ]u\n ]ia\ng gang mkhư\ klei ruă kl^t luôm dlô, brei hđeh mâo asei mlei suaih pral, mđ^ ai ktang dưi kdơ\ng klei ruă ho\ng hdră tlo\ mgang. Răng đăm brei hđeh mâo klei ruă kjham hlăm ko\ng đo\k, êlan huă [ơ\ng, ruă hlăm lam knga, êlan bi êwa.

-Mni la] jăk kơ ih lu!