VOV4. Êđê - Klei amâo mâo jăk truh ho\ng ala\ mta mâo: klei mma\t ala\, klei mtu\\k mtu\l kơ ala\ mta, klei amâo mâo thâo [uh giăm, klei amâo mâo thâo [uh kbưi. Hlăm năn klei amâo mâo thâo [uh kbưi kreh tuôm ho\ng phung hđeh. Klei rua\ anei ngă bi gun, bi dleh ho\ng lu mnuih rua\, amâo mâo thâo [uh kla\ ôh mnơ\ng ti kbưi, mse\ ho\ng mnuih aguah tlam. Tơdah amâo mâo hmăr thâo kral mâo klei rua\ anei, snăn klei mma\t ala\ srăng kjham h^n.

     Tui si Sang êa drao mdrao ala\ mta gưl dlông ksiêm yap, kah knar hla\m 10 ]ô hđeh hriăm hra\ snăn mâo 3 ]ô hđeh mâo klei amâo mâo thâo [uh kbưi, amâodah ngă kơ ala\ mtu\k mtu\l. Việt Nam ara\ anei hlăm brô 3 êklăk ]ô hđeh mâo klei amâo mâo jăk kơ ala\ mta, hlăm năn truh 2/3 jing amâo mâo thâo [uh kbưi, lehana\n lu hla\m [uôn pro\ng mơh.

     Ti ]ar Daklak, ka mâo ôh klei yap nik kơ hnơ\ng phung hđeh hriăm hra\ mâo klei amâo mâo jăk kơ ala\ mta, [ia\dah ênoh anei [rư\ hruê [rư\ đ^, halưm năn lu jing hđeh amâo mâo thâo [uh kbưi.

     Aê mdrao Tạ Thị Vân Anh, Anôk brua\ mka\ dlăng mdrao mgu\n Ala\ mta Daklak brei thâo: Ara\ anei mâo lu snăk hđeh mâo klei amâo mâo jăk kơ ala\, [ia\dah lu ka thâo [uh lehana\n mdrao ôh: “Hlăm klei mka\ dlăng klei rua\ snăn kâo [uh hnơ\ng ênoh phung hđeh mâo klei amâo mâo jăk kơ ala\ mta jing lu snăk, [ia\dah phung am^ ama ka thâo săng kla\ ôh kơ klei rua\ anei kyuana\n leh ba hđeh truh kơ sang êa drao, lehana\n hla\m klei mdrao ăt tuôm ho\ng lu klei dleh dlan”.

      Ala\ phung hđeh tuôm ho\ng klei mma\t ala tăp năng sa nah, amâodah jih dua mtam. Kyuana\n brua\ mka\ dlăng hnơ\ng mnga] ala\ jing brua\ yuôm bhăn k`ăm thâo [uh hđeh mâo klei mma\t ala\ amâodah h’ăi. Klei mka\ dlăng ana\n yơh jing kla\ mnga] h^n.

     Klei mma\t ala\ mâo mrâo, snăn ênưih mdrao boh nik tơdah hđeh kgu\ 6 thu\n. {ia\dah phung hđeh leh pro\ng jing dleh yơh dưi lo\ hlao hlăm klei mdrao. Lu phung hđeh leh thâo kral di`u mma\t ala\, tơdah di`u dlăng soh boh hra\ ]ih ti jhưng ]ih ti ana\p, amâodah hđeh hriăm hra\ toh hroh, mmông ana\n nao mka\ dlăng lehana\n mdrao snăn hnui leh.

    Tui si Aê mdrao Trần Đình Tuấn, K’ia\ng khua sang êa drao ala\ Tây Nguyên, brei thâo, phung hđeh mâo klei mma\t ala\, tơdah hđeh dôk je\ dlăng tivi, dlăng hra\ ktrâo ho\ng kđiêng kngan hluê prue#, m`ao ala\ mta, amâodah mđing boh ko\ êjai dlăng kơ anôk kbưi… drei bi ba hđeh nao mka\ dlăng ala\, tơdah [uh du\m klei bi knăl snei:“Tơdah am^ ama mđing ăt ênưih mơh thâo kral mse\ si: Sa jing dlăng kơ mnơ\ng ti kbưi phung hđeh kreh kprê` he\ ala\; tal dua phung hđeh dlăng tivi snăn di`u dôk giăm, amâodah dlăng hra\ snăn di`u ba hra\ giăm ho\ng [o#, ênoh ]ua\n plah wah ala\ ho\ng hra\ jing hlăm brô mơ\ng 35 – 40cm, [ia\dah phung hđeh dlăng giăm h^n; tal tlâo tơdah phung hđeh nao hriăm leh snăn di`u amâo mâo thâo [uh ôh boh hra\ ti jhưng ]ih, ngă kơ klei hriăm hra\ dơ\ng toh hroh. Tal pa\, ênưih mơh thâo [uh ana\n jing ala\ dua nah amâo mâo mđơr ôh (kreh pia ala\ [leng), ana\n yơh jing klei bi knăl kơ klei mma\t ala\”.

     Ara\ anei mâo lu hdră mdrao klei mma\t ala\, hla\m năn, trua\ ala\ k^ng jing hdră ênưih h^n, amâo mâo đei liê prăk ôh, ênưih ba yua. {ia\dah tui hluê ho\ng hnơ\ng mmăt ala\, srăng trua\ ala\ k^ng nanao mtam amâodah kno\ng trua\ ala\ k^ng mmông dlăng kbưi. Tơdah yua ala\ k^ng djo\ hdră klei đ^ kơ mma\t ala\ srăng êdu mơh. {ia\dah, tơ yua ala\ k^ng amâo mâo djo\, srăng ngă kơ ala\ kjham h^n, boh nik ho\ng phung hđeh điêt ka thâo dlăng, brua\ bi hnơ\ng kơ klei mma\t ala\ kno\ng phung nai êa êa drao thơ\ng kơ brua\ mdrao ala\ kơh.

      Ho\ng mnuih mma\t ala\ mơ\ng 18 thu\n kơ dlông dưi mdrao ho\ng hdră bliah laser. Ara\ anei lu mâo hdră bliah mdrao anei, lehana\n jăk mơh. Jăk jing amâo mâo rua\, amâo mâo sui ôh kgu\ 10 mn^t, djo\ kla\, ala\ pral lo\ w^t mse\ si aguah tlam.. ..{ia\dah bi t^ng mka\ he\ bi nik êlâo kơ mka\ dlăng bi djo\ hdră hlăm klei mdrao ala\ snăk kơh dưi bliah mdrao ala\.

      Aê mdrao Lê Dương Thuỳ Linh, Khua anôk mka\ dlăng mdrao ala\ mta Daklak brei thâo:“ Ara\ anei mâo hdră mdrao klei mma\t ala\. Tal êlâo, jing trua\ ala\ k^ng khung. {ia\dah klei anei mâo lu phung am^ ama hđeh m^ndah leh brei phung anak trua\ ala\ k^ng leh du\m năn yơh, amâo lo\ dơ\ng nao mka\ dlăng ôh sui sa blư\. Mơ\ng ana\n ala\ hđeh tăp năng lo\ đ^ mma\t h^n leh amâo mâo thâo ôh.. Bi hdră tal dua, trua\ ala\ k^ng lo\ gai hnơ\ng ala\ dlăng. Hdră anei mnuih rua\ kno\ng trua\ sa ala\ k^ng êjai mlam p^t đih. Ala\ k^ng srăng đru bi jih hnơ\ng amâo mâo thâo [uh kbưi, hdră mdrao anei yua mdrao ho\ng mnuih rua\ jing khua thu\n leh”.

      C|ia\ng răng mgang klei rua\ bi mma\t ala\, mnuih [uôn sang leh ana\n [^ng ga\p drei c\ia\ng bi mđing du\m klei si ti gu\ anei:

         - Rơ\ng mâo boh mngac\ ja\k s^t dôk nga\ brua\, hria\m hra\. Ba yua lu boh mngac\ jing ja\k h^n s^t drei dôk dla\ng hra\, kha\ đa\m gơ\ jing boh mngac\ nga\ bi kmhal ala\ amâo dah nga\ amâo ja\k kơ ala\.

        - Ala\ c\ia\ng mdei mâo 5 – 10 mn^t leh nga\ brua\ amâo dah dla\ng hra\ hla\m brô 45 mn^t, dla\ng Tivi………. Hdra\ nga\ êlưih êdi jing p^t he\ ala\, amâo dah nao êbat hiu hla\m nah êngao adiê.

        - Kriê kơ ala\ dlăng, c\ih boh hra\ kbưi ho\ng po\k hla hra\ mâo êbeh 30 cm, kbưi mâo  hla\m brô 50 cm ho\ng [o# ma\i vi t^ng, leh ana\n [ia\ êdi mâo 5m s^t dla\ng tivi.

        - Amâo mâo đih amâo dah dôk amâo mâo kpa\ s^t dla\ng hra\, kyua s^t dla\ng hra\ boh kbưi ala\ ho\ng hdruôm hra\ sra\ng gia\m đei sra\ng nga\ jhat kơ ala\ hđeh.

        . Nao p^t ưm leh ana\n p^t dja\p mmông leh ana\n djo\ mmông.

        . Nga\ brua\ hla\m êngao adiê gra\p hruê, bi mjua\t ktang asei mlei leh ana\n [ơ\ng mnơ\ng [ơ\ng ja\k kơ ala\ ( du\m mta boh kroh djam mtam mâo êa khua.)

        . Đa\m dla\ng ôh hra\  mâo boh hra\ điêt amâo dah amâo mâo kla\ [h^l [h^l. klei anei sra\ng nga\ kơ ala\ hđeh êga\h.

      Hluê si Aê mdrao Trần Đình Tuấn, K’ia\ng khua Sang êa drao mdrao Ala\ Tây Nguyên, brua\ brei hđeh dla\ng tivi, ba yua đ^ng blu\, ma\i t^ng….. [ia\ amâo mâo rơ\ng mâo dja\p boh mngac\, mn^t mmông….., srăng nga\ hma\i djo\ kjham kơ ala\.  

     “ Jih jang du\m [o# tivi, ma\i t^ng, boh nik `u [o#  vit^ng, đ^ng blu\ sna\n `u mâo tia bức xạ [ia\ lu `u srăng nga\ hma\i djo\ kơ ala\.. Sna\n êngao kơ brua\ ksiêm dla\ng mmông ba yua, boh kbưi dla\ng, hria\m, klei kơ boh mngac\, mnơ\ng [ơ\ng tu\ ja\k…. sna\n ara\ anei ara\ng mâo mkra mjing du\m mta ala\ k^ng yua kơ mnuih mâo ala\ dja\l hma\i djo\ s^t ba yua ma\i vi t^ng lu, sna\n `u srra\ng bi kdơ\ng ho\ng du\m tia [ức xạ ana\n.”

      Dưi hria\m nnao du\m hdra\ si ti gu\ anei pioh bi mhro\ [ia\ klei mgang mkhư\ mma\t ala\:

         -  Dôk ti mdho# k`iu ala\ mâo hla\m brô mâo 3 – 5”, mblang ala\ mâo mơ\ng 3 – 5”. Hria\m nga\ mâo mơ\ng 6 – 8 bliư\ .

         - Kđh^t ala\ bi pral da\l hla\m mơ\ng 1 – 2’.

         -  Yơr kngan pha\ ana\p dla\ng kơ ako\ kđiêng kngan, leh ana\n ba hriê [rư\ [rư\ gia\m ho\ng ala\ tơl truh kơ [uh gơ\ m`hip m`hap jing mdua. Lo\ w^t nga\ mse\ si ana\n mâo 8 bliư\.

         -  Ma\ 5 ako\ kđiêng kngan guôm he\ [a\ng ala\ dluih jum dar [a\ng ala\ hla\m 1 mn^t.

         -  Kgu\ dơ\ng yơr kngan hnua\ bi kbưi ho\ng ala\ mơ\ng 25 – 30cm bi kpa\ sa kđiêng kngan leh ana\n dla\ng kơ `u ho\ng 2 nah ala\ hla\m mơ\ng 3 – 5”. Yua kngan điâo guôm he\ điâo dla\ng ho\ng ala\ hnua\ mơ\ng 3 – 5” leh ana\n bi mlih ala\ hnua\ le\. Bi hria\m gra\p t^ng mâo 3 bliư\.

                                              H’Nga – Y Khem pô ]ih hlo\ng ra\k.