Klei bi hriăm hđeh dơ\ng [ơ\ng mnơ\ng ưm đei, phung hđeh amâo mâo mam êa ksâo am^ djăp ênu\m, jing sa hlăm du\m mta phu\n ngă kơ hđeh kdjuôt kdj^ng. Ti sa\ Quảng Tín, kdriêk Dak Rlâp, ]ar Dak Nông, kha\dah phung am^ mâo leh dhar brua\ êa drao gu\n mtô mblang hâo hưn, lehana\n di`u mâo leh klei thâo săng kơ brua\ dlăng kriê anak, [ia\dah ăt adôk truh 1/4 ênoh phung hđeh gu\ 5 thu\n kdjuôt kdjiu wa\t kơ kna\ng ktro\ leh ana\n boh dlông.

Amai Phan Thị Kim Ngọc dôk ti [uôn Bu Bia, sa\ Quảng Tín brei thâo: anak amai bi kgông mem giêt êa ksâo kơh p^t. E| lui mem am^ mơ\ng hla\k mrâo 6 mlan. Truh kơ ara\ anei mâo leh 15 mlan, [ia\ ktro\ ma\ kno\ng ka bo\ mơh 9 kg, điêt dhiêt mka\ ho\ng anak ara\ng knar ana\n thu\n. Amai Ngọc brei thâo:“ Kyua hla\k mrâo kkiêng e\ mâo leh klei rua\ hla\m prôc\ tian, ana\n brua\ kriê dla\ng rông `u a\t jing dleh êdi. Phung nai aê mdrao mta\ brei ra\ng hla\m brua\ brei e\ [ơ\ng hua\, sna\n truh kơ mâo 4 mlan kơh dưi [ia\ klei rua\. Truh 6 mlan e\ amâo lo\ c\ia\ng mem êa ksâo am^ ôh ana\n kâo hlo\ng bi lui mem, brei [ơ\ng [ôt yơh đa, tơl truh kơ mâo 8 mlan brei [ơ\ng bur, mơ\ng ana\n hlo\ng kno\ng mem êa ksâo ti êngao leh ana\n [ơ\ng bur đuic\ yơh.”

Hla\m sang kyâo mjip mjap mơh, amai Thị Luyên dôk ti [uôn Bu Bia, bi rông dla\ng 6 c\ô hđeh c\ia\ng bi mđơr mđơr ana\n thu\n. Amai brei thâo: ana\n jing anak amai leh ana\n anak mơ\ng ayo\ng amai adei hla\m sang brei dla\ng rông kơ am^ ama di gơ\ nao nga\ brua\. Lu phung hđeh gơ\ điêt t’liêt s’a\i. Dua c\ô pro\ng gia\m 4 thu\n, thâo ma\ ma\ pô êsei hua\. E| điêt êdi jing anak tal 2 amai pô mrâo mâo 7 mlan. Amai lo\ dơ\ng brei e\ gơ\ mem êa ksâo ti êngao mơ\ng hla\k mâo 4 mlan leh ana\n brei [ơ\ng thia\m leh [ôt c\ia\ng kơ e\ gơ\ kha\ng pral h^n, [ia\ kla\ s^t gơ\ ti leh mâo sna\n. Amai Thị Luyên brei thâo:“ Anak kâo mâo 7 mlan leh. Kâo brei `u lo\ [ơ\ng êngao mem am^ mơ\ng hla\k 6 mlan. Gra\p bliư\ [ơ\ng mâo mkrah c\hiên [ôt, du\m c\ô mka\n mâo du\m mlan a\t dưi leh mơh [ơ\ng [ôt.”

{uôn Bu Bia mâo truh mkrah wah ênoh hđeh kdjuôt kdjiu jing điêt ktiêl. Ênoh hđeh kdjuôt kdjiu kơ kna\ng ktro\ mâo truh 1/3. Amai Thị Thảo, pô đru nga\ brua\ mdrao mgu\n [uôn Bu Bia brei thâo: ênoh anei hro\ leh lu mka\ ho\ng du\m thu\n êlâo, sa kdrêc\ jing kyua phung am^ thâo sa\ng leh h^n kơ klei kriê dla\ng rông ba anak aneh:“ Ara\ anei phung am^ thâo sa\ng leh h^n mka\ ho\ng đưm êlâo adih. Di gơ\ thâo leh klei yuôm bha\n brua\ nao tlo\ mgang waccin kơ hđeh leh ana\n hdra\ brei anak [ơ\ng mna\m. Đưm adih digơ\ kno\ng brei anak hua\ êsei đuic\, amâo mâo brei [ơ\ng bur ôh, bi ara\ anei gơ\ thâo leh brei anak hua\ mơ\ng dôk điêt đei jing amâo ja\k kơ prôc\ tian hđeh ôh. T^ng kơ sang êa drao a\t kha\ng bi mko\ mjing mơh du\m bliư\ bi mtô mblang kơ phung am^, leh ana\n mbha m’ar hra\ mka\p hdra\ thâo rông ba anak, ana\n ara\ anei di gơ\ thâo sa\ng [ia\ leh mơh klei anei.”

Việt Nam ara\ anei hlăk dôk hlăm ênoh du\m ala ]ar mâo hnơ\ng ênoh phung hđeh kgu\ 5 thu\n kdjuôt kdj^ng pro\ng êdi, boh nik nak le\ hlăm klei ktiêl truh giăm 30%. Sa hlăm du\m mta phu\n jing hđeh amâo mâo mam ksâo am^ bo\ ênu\m 6 mlan ôh leh kkiêng. Êpul brua\ êa drao gu\n dlông ro\ng lăn, lehana\n keh hđeh êlăk Liên Hiệp Quốc mta\, phung am^ brei anak mam mtam hlăm wang 1h leh kkiêng, lehana\n rông anak ho\ng êa ksâo am^ yơh hlăm dăl 6 mlan, si tô hmô amâo mâo rua\t brei anak [ơ\ng mnơ\ng mkăn ôh, wa\t mta kpu\ng êa ksâo dưn, leh kơ năn kơh dơ\ng brei anak hriăm [ơ\ng mnơ\ng mkăn, mđr^ng mb^t ho\ng bi mam am^ mơh tơl truh hđeh mâo 2 thu\n.

Hlăm êa ksâo am^ mâo djăp ênu\m hnơ\ng tu\ jăk pioh kơ hđeh đ^ pro\ng hlăm du\m mlan tal êlâo, lehana\n đru mguôp hlăm năn klei hđeh đ^ pro\ng pral kơ du\m mlan êdei. Tơdah bi mam mtam hđeh leh kkiêng, ksâo am^ djăl h^n lo\ ra`, lehana\n phung hđeh srăng dưi mâo ai kdơ\ng ho\ng klei rua\, kyua mâo hnơ\ng kdơ\ng ho\ng klei rua\ lu h^n hlăm êa ksâo mda. Bi tơdah bi hriăm hđeh [ơ\ng mnơ\ng hnưm, mnơ\ng [ơ\ng mơ\ng êngao amâo mâo dưi doh, lehana\n amâo mâo djăp hnơ\ng jăk mse\ ho\ng êa ksâo am^ ôh. Leh kơ năn le\, mnơ\ng [ơ\ng mơ\ng êngao srăng trei sui, hđeh p^t lu, alah mam, lehana\n hlo\ng amâo lo\ ]ia\ng mam ôh êa ksâo am^ mgi dih. Hđeh mam am^ lu, [ia\ mâo klei đuôm eh, eh kreh êun, amâo mâo mnâo, amâodah mnâo msăm, bi hđeh mnăm êa ksâo mkra mjing mơ\ng êngao, eh srăng khăng h^n, mnâm [âo h^n, lehana\n ênưih truh kơ klei đuôm eh.

Djăp mta klei ksiêm duah dlông ro\ng lăn, mâo mkla\ mklơ\ng leh, lu phung am^ mâo djăp sơăi êa ksâo kơ anak mam, kha\dah ksâo am^ điêt amâodah pro\ng. Êjai bi mam anak lu, lehana\n anak mam tơl khuôt êa ksâo, boh nik mam mlam, êa ksâo am^ ăt srăng lo\ jing amâo mâo mdei mtam, ]ia\ng dưi mâo djăp êa ksâo kơ anak mam. Am^ kno\ng lo\ [ơ\ng mnơ\ng lu h^n kơ yang đar mơ\ng 1 – 2 ]hiên êsei grăp blư\ hua\ jing djăp leh. {ia\dah mâo phung am^ mâo klei bi m^n amâo mâo hơ^t ăt kreh hmăi mơh kơ klei kbia\ êa ksâo, tơdah am^ mâo klei m^n kjăp, đăo s^t pô srăng mâo djăp êa ksâo bi mam anak, lehana\n ai tiê mâo nanao klei mơak, snăn êa ksâo am^ srăng kbia\ lu h^n. Du\m mta mnơ\ng [ơ\ng amâo mâo mta jhat ôh, phung am^ đăo s^t srăng mđ^ lu êa ksâo kơ anak mam, snăn srăng đru kơ am^ mâo lu êa ksâo h^n. Đăm yua du\m mta mnơ\ng mse\ si kpiê, [iêr, du\m mta mnơ\ng hlơr hăng, kyuadah `u kreh ngă kơ êa ksâo am^ mlih mnâo amâo mâo jăk.

Phung hđeh mam êa ksâo am^ mâo ai ktang h^n kdơ\ng ho\ng klei rua\, lehana\n mâo klei thâo m^n h^n ho\ng hđeh mnăm êa ksâo giêt. Djăp mta klei ksiêm duah ktrâo la] hđeh mnăm êa ksâo giêt ênưih mâo klei rua\ kso\ h^n êbeh kơ 4 blư\ lehana\n ênưih h^n mơh klei rua\ tian giăm 17 blư\ mka ho\ng mam êa ksâo am^. Hđeh leh mrâo kkiêng, hlăm asei mlei mâo leh sa ênoh ai ktang mơ\ng am^ ba hriê mơ\ng sôk, đru phung hđeh dưi kdơ\ng ho\ng klei rua\. Du\m ai ktang ana\n [rư\ [rư\ srăng hro\ ho\ng klei pral. Êjai ana\n, ai bi kdơ\ng ho\ng klei rua\ ]o\ng mâo hlăm asei mlei thâo mjing ho\ng hnơ\ng điêt, lehana\n kno\ng dưi mbo\ ênu\m leh hđeh mâo 4 mlan. Kyuana\n, hđeh mâo du\m mta klei rua\ djo\ kman lu h^n mơ\ng hlăk 4 mlan, lehana\n kyua hd^p je\ hlăm du\m anôk ênưih mâo klei rua\ hlăm klei hd^p ju\m gah găn, boh nik, ênưih tưp du\m mta klei rua\ hlăm tian prô] tơdah hđeh dơ\ng hriăm [ơ\ng mnơ\ng. Phung hđeh mam am^ dưi tu\ ma\ mơ\ng am^ sa ênoh pro\ng ai ktang kdơ\ng ho\ng klei rua\ mâo hlăm êa ksâo am^, mơ\ng năn dưi kdơ\ng ho\ng klei rua\ jăk h^n. Kyuana\n, brei phung hđeh mam ksâo am^ ktang sui ktang jăk pioh răng mgang klei ruaih pral kơ hđeh.

Êa ksâo am^ jing klei pah mưn mơ\ng yang adiê brei kơ drei. Ana\n jing ako\ kơ klei tu\ jăk yuôm bhăn êdi, đru phung hđeh mâo klei thâo m^n, lehana\n klei suaih pral, đru kơ phung am^ pral lo\ mâo asei mlei awan dhuan siam leh kkiêng, đru gang mkhư\ djăp mta klei rua\, lehana\n hyua\ h^n klei khăp suk suôr am^ anak, lehana\n jing tu\ dưn, găl ênưih mơh. Kno\ng [ia\ đu] klei kăm amâo mâo dưi mam êa ksâo am^, si tô hmô am^ mâo klei rua\ HIV, mâo klei rua\ hnak hlăk dôk kjham, mâo klei rua\ ung thư hlăk dôk bi rai tế bào. Phung am^ ti Việt Nam drei mâo leh klei mưng rông anak ho\ng klei bi mam êa ksâo pô. Ara\ anei phung am^ hlăm du\m ala ]ar đ^ kyar ăt hlăk lo\ w^t rông anak ho\ng klei bi mam êa ksâo pô mơh. Kyuana\n, hla\m klei rông anak đăm lui ôh klei bhiăn ja\k siam bi mam anak ho\ng êa ksâo am^, ]ia\ng brei kơ phung hđeh djăp mta klei tu\ jăk. Brei hđeh mam ksâo am^ djăp ênu\m hlăm dăl 6 mlan leh kkiêng, lehana\n lo\ dơ\ng bi mam nanao mb^t ho\ng ]iêm thiăm mnơ\ng [ơ\ng mkăn tơl truh kơ anak mâo 2 thu\n ]ia\ng dưi mtah êa ksâo, s^t nik phung am^ srăng ba hriê kơ anak klei k]ưm tal êlâo jăk h^n c\ia\ng  dưi jing sa ]ô mnuih mâo klei suaih pral lehana\n thâo m^n mgi dih.