VOV4.Êđê - Klei tlo\ mgang Vaccine mgang klei rua\ kơ hđeh jing yuôm bha\n êdi đru kơ hđeh bi mđ^ ai dưi kdơ\ng ho\ng du\m mta klei rua\.

      Hđeh mrâo kkiêng dưi mâo ai bi kdơ\ng ho\ng lu klei rua\ leh ana\n di`u mâo tu\ ma\ ai bi kdơ\ng mơ\ng am^. {ia\, wưng bi kdơ\ng ho\ng klei rua\ anei kno\ng mâo mơ\ng 1 mlan truh kơ 1 thu\n đuic\. Kyua ana\n brua\ tlo\ mgang jing yuôm bha\n êdimi, đru kơ hđeh mđ^ ai bi kdơ\ng w^t ho\ng klei rua\.

      Vaccine jing sa kdra\p mnơ\ng mâo klei tu\ êdi hla\m brua\ răng mgang du\m klei rua\ djo\ kman. Ara\ anei mâo gia\m 30 klei rua\ djo\ kman dưi răng mgang ho\ng Vaccine. Amâo mse\ se\ ho\ng du\m hdra\ mdrao mgu\n mka\n ôh, Vaccine đru răng mgang klei suaih pral kơ anak mnuih leh mơ\ng ana\n đru mguôp bi mđ^ kyar ai nga\ brua\. Êngao kơ brua\ bi mhro\ ênoh djo\ mâo klei rua\ leh ana\n djiê, nga\ kơ hđeh suaih pral đ^ kyar wa\t kơ asei mlei leh ana\n ko\ dlô klei m^n ja\k, Vaccine lo\ bi mhro\ djo\ mâo du\m klei rua\ mka\n, bi mhro\  hruê rua\ dua\m leh ana\n nao đih mdrao kơ sang êa drao, bi mhro\ pra\k bi liê kriê dla\ng ho\ng brua\ mdrao mgu\n, bohnik bi mhro\ hruê mmông leh ana\n ai tiê mơ\ng phung mniê bi dôk kriê dla\ng hđeh rua\ a\t mse\ mơh bi mhro\ ênoh hđeh kkiêng kyua amâo lo\ dôk hu\i hyưt kơ hđeh êngoh dua\m leh ana\n djiê, đru mguôp bi mđ^ klei suaih pral mơ\ng phung mniê, bi mhro\ klei amâo mâo ja\k asei mlei amâo dah amâo lo\ dưi nga\ brua\ kyua mơ\ng klei rua\ dua\m nga\.

     Êngao kơ ana\n, tlo\ mgang lo\ đru răng mgang klei suaih pral wa\t kơ mnuih pro\ng mse\ si Vaccine mgang klei rua\ hdrak, mgang klei rua\ dlô, mgang klei rua\ ung thư tiê, ung thư kkuê sang anak. Êngao kơ du\m klei tu\ [uh ti ana\p leh ana\n sui kơh [uh mơ\ng Vaccine hla\m brua\ bi mhro\ ênoh djo\ mâo klei rua\ leh ana\n djiê mơ\ng mnuih rua\ djo\ kman, `u lo\ mâo du\m klei tu\ sui thu\n kơ mdê bi asei mnuih leh ana\n êpul êya [uôn sang mse\ si mđ^ ai dưi bi kdơ\ng leh ana\n ai dưi nga\ brua\ kyua amâo mâo rua\ dua\m ôh. Sna\n klah c\u\n jing brua\ duh bi liê kơ brua\ tlo\ mgang răng mgang klei rua\ ho\ng Vaccine jing duh bi liê kơ klei đ^ kyar.

      Kyua mâo Vaccine, dlông ro\ng la\n dưi bi mjih tuc\ leh klei rua\ bi m[le\ c\ut. Anôk brua\ răng mgang klei rua\ tưp leh ana\n Ksiêm dla\ng klei rua\ dua\m Mi da\p yap leh brua\ tlo\ mgang po\k mlar dôk tal 4 hla\m 10 klei tu\ pro\ng êdi mơ\ng brua\ mdrao mgu\n êpul êya [uôn sang hla\m ênuk êbâo thu\n tal 20. Klei rua\ bi êwiên êwu kno\ng adôk mâo ti 4 ala c\ar. Ênoh hđeh djiê kyua klei rua\ bi m[le\ sruê thu\n 2007 hro\ 78% mka\ ho\ng thu\n 2000, ênoh hđeh djiê kyua klei rua\ tiê B, klei rua\ kso\, klei rua\ dlô kyua mơ\ng Hib gra\p thu\n hro\ leh 2 êkla\k 500 êbâo c\ô leh lu ala c\ar po\k nga\ brua\ tlo\ Vaccine mgang klei rua\ tiê B leh ana\n Hib hla\m hdra\ brua\ tlo\ mgang po\k mlar leh thu\n 2000.

     Êpul brua\ mdrao mgu\n dlông ro\ng la\n m^n t^ng snei: tơ jih jang du\m mta Vaccine hla\k mâo ara\ anei dưi ba yua hla\m tar ro\ng la\n ho\ng ênoh truh êbeh 90% gra\p thu\n sra\ng răng mgang kơ mơ\ng 2 – 3 êkla\k c\ô hđeh dơ\ng amâo mâo djiê ôh kyua du\m klei rua\ djo\ kman, dưi đru mguôp kơ hdra\ k`a\m mơ\ng ênuk êbâo thu\n nga\ bi mhro\ 2/3 ênoh hđeh gu\ 5 thu\n djiê hla\m thu\n 2015 mka\ ho\ng thu\n 1990.

     Hdra\ brua\ tlo\ mgang po\k mlar ti Việt Nam dưi bi mphu\n mơ\ng thu\n 1985 ho\ng brua\ po\k nga\ tlo\ 6 arua\t Vaccine phu\n kơ jih jang phung hđeh gu\ 1 thu\n jing mgang klei rua\ hnak, klei rua\ êwiên êwu, bi c\uh ko# đo\k, bi k`ha\k hrut arua\t ariêng leh ana\n klei rua\ bi m[le\ sruê. Thu\n 19997 lo\ dơ\ng mbo\ Vaccine tal 7 jing Vaccine mgang klei rua\ tiê B leh ana\n thu\n 2008 lo\ bi mbo\ Vaccine tal 8 jing Vaccine mgang klei rua\ Hib. Du\m mta Vaccine mka\n dưi yua ti du\m kr^ng hu\i mâo klei rua\ pro\ng kơ hđeh gu\ 1 thu\n jing Vaccine  mgang klei rua\ dlô Nhật Bản, klei rua\ o# eh, klei rua\  thương hàn. Hla\m lu thu\n đrông ênoh tlo\ mgang dja\p ênu\m kơ hđeh dưi mâo êbeh 90% s’a\i.

     Boh s^t leh ana\n ma\ klei hria\m mơ\ng Hdra\ brua\ Tlo\ mgang po\k mlar ti Việt Nam hla\m êbeh 25 thu\n êgao leh ana\n mơ\ng du\m ala c\ar dlông ro\ng la\n brei [uh kla\: tlo\ mgang jing hdra\ mâo klei tu\ êdi c\ia\ng răng mgang klei rua\ tưp. Klei tu\ jing mơ\ng brua\ tlo\ mgang po\k mlar ba leh klei tu\ kla\ klơ\ng, nga\ bi mlih kơ hdra\ djo\ mâo klei rua\ dua\m kơ hđeh.. Ho\ng brua\ tlo\ mgang Vaccine, ênoh djo\ mâo klei rua\ mơ\ng lu klei rua\ djo\ kman mâo Vaccine răng mgang nga\ bi mhro\ leh mơ\ng du\m pluh truh kơ du\m êtuh bliư\. Drei dưi bi mtuc\ jih leh du\m klei rua\ bi m[le\ c\ut hla\m du\m thu\n knhal jih thu\n 1970, klei rua\ êwiên êwu hla\m thu\n 2000, dưi bi mjih tuc\ leh klei rua\ bi k`ha\k hrut arua\t ariêng kơ hđeh mrâo kkiêng hla\m thu\n 2005 leh ana\n hla\k nao truh kơ jih mtuc\ klei rua\ m[le\ sruê leh ana\n bi mkhư\ klei rua\ tiê B hla\m du\m thu\n ti ana\p. Ênoh djo\ mâo klei rua\ djo\ tlo\ mgang hla\m 100 êbâo c\ô mnuih tơ ba mka\ thu\n 2010 ho\ng thu\n 1984 [uh snei: Klei rua\ bi c\uh ko# đo\k hro\ 585 bliư\, mtu\k ghia\k hro\ 937 bliư\, klei rua\ bi k`ha\k hrut arua\t ariêng kơ hđeh mrâo kkiêng hro\ tru\n 59 bliư\, klei rua\ bi m[le\ sruê hro\ 573 bliư\. Leh 25 thu\n po\k nga\ hdra\ brua\ tlo\ mgang po\k mlar ti Việt Nam, hluê si m^n t^ng dưi răng mgang kơ 6 êkla\k 700 êbâo c\ô hđeh tlaih djo\ mâo klei rua\ leh ana\n 43 êbâo c\ô hđeh tlaih djiê kyua mơ\ng du\m klei rua\ hnak, c\uh ko# đo\k, mtu\k bhiêt, bi k`ha\k hrut arua\t ariêng leh ana\n bi m[le\ sruê.

     Dưi lac\ he\ ana\n jing sa hla\m du\m klei tu\ pro\ng êdi mơ\ng brua\ mdrao mgu\n Việt Nam mâo ba w^t hla\m du\m thu\n êgao hla\k êjai Việt Nam adôk jing sa ala c\ar [un pra\k mâo hrui w^t kơ sa c\ô mnuih adôk [ia\ dhia\. Mơ\ng klei po\k  nga\ tu\ jing hdra\ brua\ tlo\ mgang po\k mlar leh ana\n du\m hdra\ brua\ mdrao mgun mka\n, Việt Nam dưi bi mhro\ leh năng yap ênoh djiê kơ hđeh gu\ 5 thu\n leh ana\n hla\k nao truh kơ bi mâo hdra\ k`a\m tal 4 mơ\ng ênuk êbâo thu\n hla\m thu\n 2015 ( Bi mhro\ 2/3 ênoh djiê kơ hđeh gu\ 5 thu\n hla\m wưng mơ\ng thu\n 1990- 2015). Klei tu\ anei mâo leh [^ng ga\p quốc tế bi mpu\ mni leh ana\n mâo leh Êpul hgu\m Vaccine leh ana\n tlo\ mgang kluôm ro\ng la\n ( GAVI Alliance) bi mpu\ ana\n kơ klei tu\ êdah kdlưn hla\m brua\ nga\ bi mhro\ ênoh djiê kơ hđeh ti Anôk bi k[^n mơ\ng GAVI  ti Hà Nội hla\k mlan 11/2009.

      Du\m klei ksiêm mđing kơ pra\k duh bi liê – kơ klei tu\ mơ\ng Êpul brua\ mdrao mgu\n dlông ro\ng la\n ( WHO) brei [uh jing du\m hdra\ brua\ tlo\ mgang đru bi mkiêt mkriê leh lu pra\k bi liê kơ brua\ mdrao mgu\n. Vaccine amâo djo\ kno\ng răng mgang kơ asei mlei pô đuic\ ôh, [ia\ lo\ răng mgang kơ mnuih riêng gah. S^t dja\p mnuih dưi tlo\ mgang ho\ng Vaccine, sra\ng [ia\ nga\ bi tưp lar klei rua\ hla\m êpul êya [uôn sang. Vaccine amâo djo\ kno\ng răng mgang kơ kno\ng hlei pô đuic\ ôh, [ia\ lo\ răng mgang kơ jih êpul êya mnuih. Anei jing klei ya nga\ Vaccine mâo he\ brua\ yuôm bha\n ho\ng klei suaih pral êpul êya mnuih hla\m brua\ bi mkhư\ mgang klei rua\ dua\m. Bi mhro\ pra\k bi liê ksiêm mka\ dla\ng mdrao klei rua\ hla\m da\l jih klei hd^p kyua mâo tlo\ mgang leh. 

      Tlo\ mgang kơ hđeh jing hdra\ răng mgang du\m klei rua\ hu\i hyưt, nga\ bi mhro\ ênoh djiê kơ hđeh. Brua\ tlo\ mgang kơ hđeh c\ia\ng bi hluê nga\ ưm dja\l h^n ja\k h^n mơh hla\m 2 thu\n tal êlâo. Am^ ama c\ia\ng ba anak nao tlo\ mgang dja\p ênu\m leh ana\n djo\ hruê mlan kc\ah kơ hđeh.

                                                      H'Nga Êban, Y-Khem Niê pô mblang.