VOV4.Êđê – Mnuih djuê ana Êđê mâo lu knăm m’ak yuôm bhăn, hlăm ana\n mâo knăm m’ak đ^ dôk sang mrâo. S^t sang dlông krum ru\ mdơ\ng rue# riêng, mnuih Êđê mko\ mjing klei đ^ dôk sang mrâo ho\ng klei ]ia\ng la] jăk kơ phung yang adiê lehana\n jak iêu mnuih [uôn sang djuê găp mguôp ai, mguôp mnơ\ng dhơ\ng kơ pô ru\ mdơ\ng mrâo ana\n.

}ia\ng dưi ngă sa boh sang dlông mâo lu kdrê] êwang leh anăn pô sang mâo prăk pioh mkra sang. S^t leh mkra sang snăn pô sang khăng mko\ mjing knăm ngă yang đ^ dôk sang mrâo. Knăm đ^ dôk sang mrâo yuôm bhăn snăk anăn pô sang khăng mprăp mnơ\ng ngă yang bi djăp. }eh kpiê dưi kă leh hlăm gơ\ng dưi krah bi msiam mơ\ng hruê êlâo, dăp prue# ti krah êtung gah hlăm sang dlông mrâo, kông k[a\k ti knga ]eh. Arăng yua êrah u\n, jing mnơ\ng pioh ngă sang mmia ti gơ\ng k`ăm bi êdah kơ klei mdro\ng sah, hơ\k mơak. Khua mduôn Aê Thơi, ti {uôn Mblơt, să Ea Bông, kdriêk Krông Ana, ]ar Dak Lak brei thâo:

“Mnơ\ng ngă sang mâo u\n, amâo guôn wa\t asei ôh, kno\ng mâo ko\, djăp wa\t knga u\n dưi leh. Kyua asei gơ\ ara\ng khăt pioh ngă djam tam mprăp drông tuê leh. 1 [e\ dho\ng, 1 ]hiên êsei, 1 ]iên ]^m u\n dưm hlăm ê i, sa boh giêt krô, sa đ^ng kpiê…”

Hluê si khua mduôn Aê Thơi, tal êlâo ngă yang hưn mthâo ho\ng phung yang kơ sang mrâo, leh anăn ngă yang kơ aduôn aê atâo atiêt, truh kơ ngă yang sang mrâo, ngă yang akâo klei suaih pral kơ am^, ama, anak, ]ô. Hlăm anăn, klei ngă yang sang mrâo jing yuôm bhăn h^n. Ti klei ngă yang anei, leh djăp mnơ\ng dhơ\ng dưi mprăp djăp ênu\m, mâo ênai tông ]ing hưn mthâo  ho\ng mnuih [uôn sang je\ giăm thâo go\ sang mâo klei mơak, iêu mthưr jih jang mnuih hriê ]hưn mơak. Pô sang ku] pui du\m boh kpur hlăm sang, ho\ng klei m^n akâo klei h’uh mđao, djăp mnơ\ng [ơ\ng huă. S^t ngă yang snăn ung mo# pô sang h’ô [ar m’iêng ao djuê ana, dôk gu\ ti djiêu ]eh kpiê. Êngao kơ bruă ]ang hmăng kơ boh sang rơ\ng kjăp snăn klei ngă yang lo\ akâo klei jăk mơak kơ go\ sang. Khua mduôn Aê Thơi la]:

“S^t ngă yang snăn iêu snei: Ơ yang! Kâo iêu phung yang, iêu ih yang ngo\, yang yu\, yang gu\ yang dlông, yang pô rông, yang pô kriê. Anei pưk hmei gang, boh [a\ng hmei riap. Akâo kơ ih hơê] hmưi kơ pô sang hmei, kmeh ôk kriê anak êdam, kmeh lam kriê pô sang, kriê bi ênang bi êđăp, đăm mâo klei jhat truh. Ngă pưk brei yang ]ua, ngă hma brei yang brei, ]ia\ng kơ mâo djăp êsei huă djam [ơ\ng”.

Leh riu yang, pô riu yang djă đ^ng kpiê brei kơ pô sang mnăm leh anăn mă kông mbuh ti kngan êkei pô sang, kông dưi mbuh ti kngan điâo ho\ng klei m^n mâo klei myun hlăm djăp mta bruă, kông mbuh ti kngan hnuă ]ia\ng kơ  phung yang hơê] hmưi kơ sang dưi rơ\ng, kjăp, kriê go\ sang trei mđao, yâo mơak. Leh knăm ngă yang, pô riu yang mprăp êsei, ]^m, kpiê kơ pô sang tal êlâo, leh anăn phung khua thu\n hlăm găp djuê, leh anăn brei pô riu yang, găp djuê leh anăn jih jang mnuih hlăm [uôn je\ giăm hriê mơak mb^t.

S^t đ^ dôk sang mrâo, ênai ]^ng knah amâo mdei kwang kdrăm k’ah ho\ng klei ]ang hmăng phung yang hơê] hmưi mâo klei mdro\ng sah, êđăp ênang kơ [uôn sang. Jih jang mnuih hlăm [uôn je\ giăm dưi iêu jak nao hlăm knăm đ^ dôk sang mrâo. Leh anăn s^t nao hlăm knăm mơak anei digơ\ ăt mguôp mb^t ba ]eh kpiê amâo dah mnu\, bu\ng mdiê, ktơr… ]ia\ng hơak mơak ho\ng pô sang. Khua mduôn Aê Thơi lo\ brei thâo:

“Jih [uôn yu\ [uôn ngo\, găp djuê pô sang dưi  iêu jak jih. Mâo phung ba ]eh kpiê ]ia\ng mơak mb^t. Kyua s^t ngă knăm đ^ dôk sang mrâo mâo lu mnuih. Mâo mơ\ng 10-20 ]eh kpiê. Hjăn pô sang amâo dưi mprăp dja\p ôh. Kyua anăn,  hlei pô sang anăn mâo mnuih ba mdiê, braih, ]eh kpiê, grăp ]ô mnuih hlăm găp djuê, [uôn sang hdăng bi đru mguôp ]ia\ng bi leh bruă hưn mthâo ho\ng yang”.

Knăm đ^ dôk sang mrâo jing sa knhuah dhar kreh jăk siam mơ\ng mnuih Êđê. Ho\ng knăm ngă yang mdê hjăn, anei amâo djo\ kno\ng jing gưl kơ mnuih [uôn sang hơ\k mpak, bi yăl dliê, bi hriăm kơ klei thâo ngă bruă pla mjing đui] ôh, [ia\dah lo\ jing sa bruă ngă êpul êya yuôm bhăn plah wah mnuih [uôn sang đru mguôp mko\ mkra [uôn sang [rư\ hruê [rư\ mdro\ng sah, jăk siam.

Klei jăk siam mơ\ng sang dlông Êđê

Ara\ anei sang krum dlông anak Êđê amâo lo\ dôk lu ôh. Du\m boh sang adôk hrông ênu\m knhuah sang Êđê hđăp knư\ h^n mơh hin. {ia\dah, mâo sang krum dlông hlăm anôk kriê pioh djuê ana Việt Nam hưn mdah kơ du\m klei bi knăl mơ\ng sa go\ sang ma\ djuê t^ng kơ am^ ti Daklak lo\ mâo ru\ mdơ\ng leh.

Sa boh sang dlông êbeh 40 m mơ\ng mnuih Êđê dưi lo\ ru\ mkra hlăm war hluê jar hlăm klei ru\ mdơ\ng mơ\ng Anôk kriê pioh kdrăp mnơ\ng djuê ana Việt Nam, jing anôk khăng mâo phung tuê nao ]hưn dlăng. Sang dlông dưi lo\ ru\ mkra hlăm thu\n 2000, mơ\ng boh sang go\ sang H’Đách Êban ru\ mdơ\ng thu\n 1967 ti Buôn Ky, [uôn pro\ng Buôn Ama Thuôt, ]ar Dak Lak.

Khă gơ\ lo\ ru\ mkra, [ia\dah sang anei ăt dưi mkra hluê si ana\p Dưr- Dhu\ng tui si klei bhiăn đưm mnuih Êđê. Hluê si knhuah gru djuê ana Êđê, anăp boh sang dlông anăn dưi mâo êlan ang^n ngo\ dưr hlăm yan không leh anăn yu\ dhu\ng hlăm yan hjan. Hlăm yan hjan, `u ăt dưi mâo klei hlơr mơ\ng yang hruê mtrang s^t adiê mđiă, bi mkhư\ klei msah. }ia\ng thâo bi knăl kơ sang mơ\ng mnuih hd^p leh anăn sang mơ\ng mnuih djiê hlăm anôk hd^p mdê mdê, mnuih Êđê khăng ngă sang msat hluê si ana\p Ngo\ - Yu\. Sang dlông dưi lo\ ru\ mkra ti Anôk kriê pioh kdrăp mnơ\ng djuê ana Việt Nam, nah gah t^ng kơ dưr, mâo boh [a\ng gah, drông tuê. Ê`an đ^ ti sang dlông mâo dua, ê`an pioh kơ phung êkei leh anăn ê`an pioh kơ phung mniê. Ê`an pioh kơ phung mniê, nah hnuă dưi krah mkra mâo mkrah boh mlan leh anăn rup dua boh ksâo, bi êdah klei đao\ kơ yang leh anăn mă djuê hluê t^ng am^. Anei jing ê`an pioh kơ phung mniê leh anăn phung tuê. Ê`an anôk amâo krah mkra ôh, điêt [ia\, pioh kơ phung êkei.

 Sang dlông mnuih Êđê dưi ru\ mkra ho\ng kyâo, m’ô alê djăp mta. Hjăn ]uôr sang khăng tăm ho\ng hlang kpal êbeh 20cm. Tria sang kbưi ho\ng lăn hlăm brô sa met, ti gu\ krum lui huâng amâo guôn rông mnơ\ng mse\ si sang dlông ti kr^ng nah dưr ôh.

Sang dlông jing anôk hd^p mda mơ\ng go\ sang, s^t sang mâo lu mnuih dôk snăn sang dlông êjai. Hluê si hră mơar ti Anôk kriê pioh kdrăp mnơ\ng djuê ana, đưm dih tuôm mâo du\m boh sang dlông giăm 200 m. Sang mâo du\m boh [a\ng bhă điêt mâo êwang bi kpleh bi knar sơăi ]ia\ng mâo êwa ang^n thut leh anăn ma\ boh mnga] mtrang.

Kdrê] tal sa s^t mu\t hlăm sang pia jing êtung gah, (anôk drông tuê), anei jing anôk pro\ng h^n. T^ng kơ gah mâo kpan dlông hlăm brô 10-20m, nah hnuă, anôk phung tông ]ing ]har, hgơr. Ti nei khăng mâo klei drông tuê, di`u trông kơ bruă mb^t mơ\ng go\ sang, knăm ngă yang, huă mnăm s^t mâo bruă amâo dah tông ]hing ]har. Anei jing anôk phung êkei êdam p^t đih truh kơ nao dôk mo#, amâo dah s^t leh dôk mo#, [ia\dah w^t ti sang am^ ama.

Ti êtung gah dưm lu mnơ\ng bi msiam leh anăn kdrăp mnơ\ng yuôm bhăn mse\ si ]eh, ]ing ]har, hgơr… Knhal tui] êtung gah mâo sa êwang điêt, pioh kơ phung tuê mniê.

 Leh anôk drông tuê mâo nah tluôn pia nah ôk, anôk huă [ơ\ng mơ\ng jih go\ sang. Êlâo dih, grăp go\ sang Êđê mâo lu go\ sang đ’điêt mơ\ng du\m gưl ênuk. Grăp go\ sang mâo sa anôk hjăn lehana\n adu\ pioh đih p^t leh anăn pioh kdrăp mnơ\ng pô, lu jing m’iêng ao. Di`u đih ko\ pha\ ngo\, jơ\ng phă yu\. Tal êlâo anôk p^t mơ\ng ung mo# pô sang, leh kơ năn anôk p^t ung mo# anak, ]ô, knhal tui] jing kpur tu\k knă, huă [ơ\ng.

Du\m gru rup mâo krah mkra bi msiam bi êdah klei đao\ kơ yang leh anăn klei dưi mơ\ng phung mniê dưi krah mkra djăp kmeh, êyông, êda hlăm sang dlông.

 Êngao kơ gru rup boh ksâo, gru rup hlô mnơ\ng mse\ si êman, kpa, mmua… ăt [uh mâo ti djăp kmeh, êda anei. Du\m rup bi msiam dưi krah ho\ng kngan ho\ng jông. Kdrăp mnơ\ng pioh ngă bruă, mnuih Êđê dưi hrô gu\ krum sang amâo dah k[a\k yuôl gu\ ku hlang.

Ti ta] ôk sang ăt mâo adring leh anăn ê`an điêt, pioh kơ mnuih hlăm sang yua. Anei khăng jing anôk dôk bi yăl dliê lehanan ma\ brua\ knua\.

Sang dlông jing sa boh sang mdê hjăn, jing mnơ\ng êdah kdlưn mơ\ng dhar kreh mnuih Êđê mâo leh leh anăn hlăk dưi kriê pioh ti Anôk kriê pioh kdrăp mnơ\ng djuê ana Việt Nam, hưn mthâo ho\ng phung tuê jăm giăm kơ klei lu jơr hlăm dhar kreh djuê ana mơ\ng mnuih djuê [ia\ Việt Nam.

H’\ Zawut pô ]ih hlo\ng răk