VOV4.Êđê - Hlăm wưng leh êgao, brua\ mka\ dlăng, mdrao mgu\n dlăng kriê klei suaih pral kơ mnuih [uôn sang ti kr^ng tiah kbưi, kr^ng mnuih djuê [ia\ hlăm ]ar Lâm Đồng mâo mđ^ leh sa knhuang yuôm bhăn mka\ ho\ng êlâo. Ti adu\ mka\ dlăng mdrao mgu\n klei rua\ sang êa drao kahan sa\ Phi Liêng mơ\ng kdriêk Đam Rông, ho\ng klei g^r mơ\ng êpul nai aê êa drao mb^t ho\ng kdrăp ma\ brua\ mrâo mrang, mnuih [uôn sang ti anei knư\ hruê mâo mdrao mgu\n ho\ng hdră jăk h^n.

      Mâo leh 12 thu\n t^ng mơ\ng leh Adu\ brua\ mdrao mgu\n kahan ho\ng mnuih [uôn sang kr^ng wa\l Phi Liêng, kdriêk Dam Rông dưi duh bi liê ru\ mdơ\ng leh ana\n bi nga\ brua knua\, ana\n a\t jing wưng mnuih [uôn sang ti sa\ Phi Liêng, Liêng Srô`, Da\ K’Na\ng mơ\ng kdriêk Dam Rông dul [ia\ ktuê êlan kbưi nao truh kơ Sang êa drao gu\n s^t gra\p bliư\ rua\ duam. Hla\m ya hruê wa\t hruê kna\m m’ak, Tit hat, adu\ brua\ mdrao mgu\n mâo nanao mnuih dôk gak leh ana\n nga\ brua\, mpra\p ksiêm mka\ dla\ng leh ana\n do\ng mdrao kơ mnuih rua\. Mnuih rua\ Nguyễn Thị Huyên, ti alu\ Thanh Bình, sa\ Phi Liêng la]: “ Phung nai aê mdrao tinei mđing dla\ng, sia\ suôr êdi ho\ng mnuih rua\. Mnuih rua\ hriê mơ\ng ưm amâo dah êla, mlam amâo dah je\ aguah a\t mâo phung aê mdrao mka\ dla\ng leh ana\n êmuh kla\ nik êdi klei rua\”.

      Êngao kơ brua\ mka\ dla\ng, do\ng mdrao, Adu\ brua\ mdrao mgu\n kahan ho\ng mnuih [uôn sang lo\ bi hgu\m ho\ng sa\ Phi Liêng mđing dla\ng brua\ mko\ mkra, lo\ bi kja\p anôk brua\ mdrao mgu\n hla\m [uôn; hluê nga\ du\m hdra\ brua\ mdrao mgu\n ala ]ar, mse\ si gang kdơ\ng ho\ng klei rua\ êngoh bi ktư\, mgang kdơ\ng ho\ng klei rua\ mtu\k hnak, rua\ kso\. Mb^t ana\n, rơ\ng hdra\ brua\ tlo\ mgang ala ]ar dưi po\k mlar kơ 100% ]ô hđeh leh ana\n phung mniê ba tian, bi hgu\m ho\ng du\m knơ\ng, anôk brua\ djo\ tuôm mko\ mjing hdra\ ksiêm dla\ng klei doh mnơ\ng [ơ\ng, bi mdoh la\n êa wa\l hd^p mda ti alu\ wa\l, hâo hưn mtô mblang, mtru\t mjhar mnuih [uôn sang mđ^ h^n klei thâo ]o\ng pô bi mgang kdơ\ng ho\ng klei rua\, bi mdoh asei mlei, wa\l hd^p mda… Mơ\ng ana\n, klei suaih pral mơ\ng mnuih [uôn sang ti alu\ wa\l [rư\ [rư\ dưi ra\ng kriê kja\p nanao. Jing sa ]ô aê mdrao mda asei,  nga\ brua\ sia\ suôr ho\ng adu\ mdrao mâo leh 5 thu\n, aê mdrao Nguyễn Thị Yến brei thâo: “ Hla\m klei nga\ brua\ mâo 5 thu\n leh, sna\n ara\ anei kâo a\t kja\p leh mơh ai tiê. Êpul Khua dla\ng Sang êa drao a\t mjing klei ga\l brei kơ kâo lo\ nao hria\m mđ^ h^n klei thâo ]ia\ng đru mdrao klei rua\ kơ mnuih [uôn sang ja\k h^n”.

     Ara\ anei adu\ mdrao rơ\ng mâo dja\p kơ brua\ nah gu\, kdra\p mnơ\ng yua mse\ si: Du\m mta ma^ siêu âm, sinh hoá, điện tim, mjing ô-xi… Mb^t ana\n, mâo dja\p êa drao ]ia\ng mka\ dla\ng leh ana\n mdrao du\m klei rua\ kha\ng mâo mse\ si: Klei rua\ hla\m êlan bi êwa, hla\m êlan prô] tian, klei rua\ hla\m kl^t, êngoh bi ktư\ … Mơ\ng thu\n 2006 truh kơ ara\ anei, adu\ brua\ mdrao mgu\n mâo mka\ dla\ng leh kơ êbeh 90 êbâo ]ô mnuih rua\, hla\m ana\n mâo êbeh 2 êbâo ]ô do\ng mdrao jê], amâo mâo mnuih rua\ djiê ôh. Hluê si Aê mdrao K’Ngọc Hùng, Khua dla\ng Adu\ brua\ mdrao mgu\m kdriêk Dam Rông, kyua klei nga\ brua\, đru mguôp ai tiê s^t êm^t mơ\ng phung nai aê êa drao kahan sna\n hdra\ brua\ dla\ng kriê klei suaih pral kơ mnuih [uôn sang ti alu\ wa\l [rư\ hruê dưi rơ\ng kja\p h^n,  boh nik ho\ng mnuih [uôn sang djuê [ia\. “ Kyua mâo klei đru mguôp ai tiê ana\n klei suaih pral mơ\ng mnuih [uôn sang [rư\ hruê dưi ra\ng kriê kja\p h^n, du\m klei rua\ tưp kno\ng mâo [‘[ia\, amâo bluh đ^ tưp lar lu ôh. Mơ\ng du\m hdra\ brua\ dla\ng kriê klei suaih pral êpul êya [uôn sang, du\m hdra\ brua\ mka\ dla\ng, mdrao klei rua\ ti du\m kr^ng dleh dlan anei [rư\ hruê [rư\ ja\k h^n, rơ\ng dưi ra\ng kriê ja\k h^n mơh”./.

         Du\m klei c\ia\ng thâo pioh mgang mkhư\ klei rua\ Jơ\ng kngan, [a\ng êgei.

      Ara\ anei klei rua\ jơ\ng kngan, [a\ng êgei a\t mâo dleh dlan leh ana\n dôk mâo lu klei hu\i hyưt lo\ bluh mâo hla\m hbil be\? C|ia\ng đru kơ mnuih [uôn sang, phung am^ ama, sang hra\ thâo săng kla\ h^n kơ du\m hdra\ mgang mkhư\ klei rua\ jơ\ng kngan, [a\ng êgei kơ hđeh, alum kơ mnuih [uôn sang hmư\ klei bi blu\ hra\m plah wah pô c\ih klei mrâo kơ kdrêc\ anei ho\ng Aê mdrao Đặng Văn Huyên, Khua Anôk Ksiêm dla\ng klei rua\ tưp, Anôk ra\ng mgang klei rua\ tưp c\ar Lâm Đồng.

      - Ơ aê mdrao, akâo kơ ih brei thâo klei rua\ jơ\ng kngan [a\ng êgei si `u tưp?

        . Đăng Văn Huyên: Klei rua\ jơ\ng kngan [a\ng êgei jing sa mta klei rua\ tưp êlâo prô] tian, tôhmô mơ\ng mnơ\ng [ơ\ng, êa mnăm, kiê kngan phung hđeh, amâodah mơ\ng mnuih rông hđeh, djăp mta mnơ\ng mnua\ yua, boh nik mnơ\ng hđeh hlăp, lehana\n mnơ\ng yua hlăm grăp hruê mse\ si ]hiên mngan, k]ok awak mâo he\ kman gam mơ\ng eh, amâodah mơ\ng mta êa kpla] m]ah, êa du\ng êa bah. Êngao ana\n, klei rua\ lo\ bi mtưp kyua klei bi je\ êrô mơ\ng klei ma\ kngan, bi êwa, k]ăi êa bah. Mâo du\m klei ngă kơ klei rua\ đ^ lar pro\ng jing anôk êngu\m mnuih lu, hd^p hlăm anôk knia\, wa\l hd^p mda amâo mâo doh, k[ah sang tlô mnei, amâodah amâo mâo doh pioh yua hlăm grăp hruê.

      - Snăn, Ơ aê mdrao si klei am^ ama brei mđing ]ia\ng kơ đăm tưp ôh klei rua\ tưp anei hlăm phung hđeh?

       . Đăng Văn Huyên: Klei rua\ jơ\ng kngan [a\ng êgei ênưih mâo klei rua\ êdi jing ho\ng phung hđeh kgu\ 5 thu\n, lehana\n klei rua\ anei ka mâo ôh vaccin gang mkhư\ mâo klei tu\ dưn. Kyuana\n brua\ jăk h^n jing bi mdoh hlăm klei hua [ơ\ng, bi mdoh wa\l adôk hd^p mda, jing brua\ am^ ama amâo mâo dưi k[ah ôh. Tôhmô, drei ngă 3 mta doh, ana\n jing: hua\ [ơ\ng doh, anôk dôk doh, kiê kngan doh, lehana\n mnơ\ng hlăp doh.Rao kngan jê` jê` ho\ng kbu, mđu\ ti gu\ knang êa, rao lu blư\ hlăm hruê, wa\t mnuih pro\ng lehana\n hđeh bi rao sơăi. Boh nik, êlâo kơ mkra mjing mnơ\ng [ơ\ng, êlâo kơ hua\ [ơ\ng, amâodah m]iêm phung hđeh, êlâo kơ pu\ hđeh, leh w^t mơ\ng dliê tlô, leh pleh hnun, leh piăt mgoh bi mnei hđeh. Bi mdoh nanao hlăm brua\ mkra mjing mnơ\ng [ơ\ng, bi [ơ\ng ksa\ mnăm tu\k, mnơ\ng mnua yua rơ\ng dưi rao doh nanao êlâo kơ yua, êlâo h^n lo\ lai ho\ng êa hlơr, bi ba yua êa doh hla\m klei hd^p grăp hruê. Amâo mâo mlim êlâo mnơ\ng [ơ\ng ]iêm hđeh, amâo mâo brei ôh hđeh ma\ mnơ\ng [ơ\ng ho\ng kiê kngan, amâo mâo dưi mlim kngan, mlim mnơ\ng hlăp. Amâo mâo brei ôh phung hđeh yua ]hia\m mb^t, ]hiên mngan, awak, k]ok mnơ\ng hlăp ka mkhư\ mdjiê kman.

      Amâo mâo brei ôh phung hđeh je\ êrô ho\ng mnuih rua\, amâodah mnuih đing mâo klei rua\. Tơdah mâo klei bi knăl hđeh mâo klei rua\ jơ\ng kngan [a\ng êgei, snăn ba mtam hđeh kơ sang êa drao mka\ dlăng mdrao mgu\n ti sang êa drao giăm h^n.

      - Ơ aê mdrao, sang hra\ mơar jing anôk ênưih snăk bi mtưp klei rua\ jơ\ng kngan [a\ng êgei, êngao kơ am^ ama, snăn sang hra\ ya mta brua\ bi ngă he\ ]ia\ng thâo kral lehana\n gang mkhư\ klei tưp lar mơ\ng klei rua\ anei?

       . Đặng Văn Huyên: Ho\ng phung ênưih mâo klei jơ\ng kngan [a\ng êgei lu h^n jing phung hđeh kgu\ 5 thu\n, lu jing hlăm du\m sang hra\ hđeh điêt. Kyuana\n, êngao kơ brua\ bi mdoh hlăm go\ sang, snăn ti sang hra\ anôk lu phung hđeh, snăn ngă bi jăk djăp mta brua\ ]ia\ng răng mgang klei rua\ jơ\ng kngan [a\ng êgei tưp lar ti sang hra\.

        Ho\ng sang hra\ mâo hđeh rua\ brei mdei sang hra\ hla\m brô 10 hruê leh hlao klei rua\, lehana\n dưi lo\ nao sang hra\, leh jih klei rua\ bi m[le\ kpla] [a\ng êgei, lehana\n jih anôk kpla]. Ti sang hra\ bi mâo djăp êa yua, kbu rao kiê kngan hlăm adu\. Nai rông hđeh, nai mtô hđeh bi ktuê ksiêm dlăng jê` jê` klei suaih pral phung hđeh grăp hruê. Tơdah [uh hlăm adu\ mâo sa ]ô hđeh đing mâo klei rua\ anei, snăn hưn mthâo mtam ho\ng am^ ama hđeh, ho\ng knua\ druh nai êa drao ]ia\ng pral mâo hdră mghaih msir.

        Prăp êmiêt kơ thu\n hriăm mrâo, snăn brua\ bi mdoh brei mâo sang hra\ ngă, krih êa drao mdjiê kman hlăm sang hra\ êlâo kơ hđeh nao sang hra\. Tui hluê ho\ng hnơ\ng ktang klei rua\, tơdah mâo lu mnuih rua\ snăn bi k]e\ ho\ng du\m gưl mâo klei dưi mdei êjai hriăm hra\, amâodah jih sang hra\ hlo\ng mdei hlăm brô 10 hruê, dưi t^ng mơ\ng hruê mnuih mâo klei rua\ tal knhal tu] ]ia\ng bi mdjiê kman, lehana\n mkhư\ klei tưp lar pro\ng hlăm sang hra\.

    - Sna\n he\, la] jăk kơ aê mdrao ho\!

                                                H’Nga - Y Khem pô c\ih hlo\ng ra\k.