VOV4.Êđê - Lu phung hđeh leh kkiêng amâo mâo klei bi êdah kơ klei rua\ ôh. {ia\ [rư\ đ^ pro\ng, sna\n `u mâo du\m klei bi êdah mdê kla\ klơ\ng h^n. Ana\n jing kyua hđeh djo\ mâo du\m klei rua\, klei amâo mâo ja\k asei mlei mơ\ng tian am^. C|ia\ng bi mkhư\ du\m klei truh amâo mâo ja\k kơ klei rua\ duam phung hđeh, phung thơ\ng kơ brua\ mdrao mgu\n mta\ kơ jih jang phung hđeh s^t kkiêng c\ia\ng bi  hro\ng ruah hđeh mrâo kkiêng, sa hdra\ brua\ ksiêm mka\ dla\ng aguah tlam c\ia\ng dưi dja\l thâo [uh du\m klei rua\  kơ nội tiết leh ana\n  chuyển hoá chất nga\ hma\i djo\ kơ klei suaih pral, klei đ^ jing kơ asei mlei leh ana\n klei m^n phung hđeh mgi dih.

E| Nguyễn Đăng Tú 2 thu\n ti să Nam Đà, kdriêk Krông Knô, ]ar Daknông dôk mdrao klei ruă dlưh awa\t giáp trạng. Mâo mơ\ng tian am^ ti sang êa drao pro\ng Thiện Hạnh mơ\ng mrâo kkiêng. Anei jing 1 hlăm du\m mta klei ruă mâo mơ\ng tian am^ hu^ hyưt ngă kơ ako\ dlô leh ana\n asei mlei phung hđeh êmưt đ^ pro\ng. Snăn [ia\dah e\\ Nguyễn Đăng Tú ăt suaih pral, siam ê[a\t leh ana\n đ^ pro\ng mse\ si 1 ]ô hđeh aguah tlam. Amai Nguyễn Thị Hằng, am^ Nguyễn Đăng Tú brei thâo: anak pô [ri mơh dưi mâo he\ mse\ si hruê anei jing kyua dưi mâo mkă dlăng klei ruă mơ\ng mrâo kkiêng, dja\l [uh leh ana\n hmao mdrao mgu\n. Amai Nguyễn Thị Hằng bi kah lac\ snei: “ Leh kkiêng, e\ anei amâo mâo klei bi êdah mdê ôh mkă ho\ng hđeh mkăn. Leh kkiêng, phung aê mdrao brei e\ nao mkă dlăng snăn kơh thâo mâo klei ruă, bi  tơ h’a^ kâo kăn thâo lei”.

Mkă dlăng klei ruă jing hdră bruă mka\ dlăng ho\ng jih jang phung hđeh mrâo kkiêng mơ\ng 2 truh kơ 7 hruê k`ăm dja\l dưi thâo [uh du\m mta klei ruă kơ nội tiết leh ana\n ru\ng klei mlih mjing, ngă hma^ djo\ kơ klei suaih pral, klei đ^ pro\ng asei mlei leh ana\n klei m^n mơ\ng phung hđeh. Hđeh leh kkiêng ti sang êa drao mâo djăp 48 m’mông, sra\ng mă 2 arua\t êrah ti kđul jơ\ng pioh mkă dlăng. Êdei kơ ana\n mơ\ng 24 – 72 mmông, tơdah boh tu\ dưn ksiêm mka\ dlăng brei thâo hđeh mâo klei ruă, phung aê mdrao hưn mthâo hdră mdrao djo\ guôp kơ phung hđeh.

Mâo dua mta klei ruă kha\ng dôk hlăm hdră bruă mkă dlăng hđeh mrâo kkiêng ara\ anei ana\n jing klei rua\\ dlưh awa\t giáp trạng leh ana\n k[ah men G6PD.

Dlưh awa\t giáp trạng mâo mơ\ng tian am^ jing tuyến giáp amâo dưi mjing ôh hormone pioh djăp ho\ng klei ]ia\ng bi mlih mjing leh ana\n klei đ^ pro\ng mơ\ng asei mlei. Klei truh ana\n jing phung hđeh êmưt đ^ pro\ng kơ asei mlei wa\t ho\ng klei m^n mse\ si êmưt đ^ pro\ng, ktiêl điêt, amâo đei thâo m^n, êmưt thâo săng… Yap mdu\m hlăm 4 êbâo – 5 êbâo ]ô hđeh, snăn mâo 1 ]ô hđeh mâo klei rua\ dlưh awa\t giáp trạng mơ\ng tian am^.

K[ah men G6PD jing 1 klei ruă tưp, ngă k[ah êrah, bi k`^ kl^t wưng sui ngă kơ phung hđeh bi kpeh êka dlô, ngă jhat dlô, ngă hma^ djo\ êmưt hlăm klei m^n. Klei ruă anei khăng mâo lu hlăm êpul êya kah knar hlăm 100 ]ô hđeh, snăn mâo 3- 7 ]ô hđeh k[ah men G6PD.

Dua mta klei ruă c\iang thâo bi hmao [uh hnưm leh ana\n hmao mdrao mgu\n snăn kơh ]ang hmang phung hđeh dưi đ^ pro\ng mse\ si aguah tlam. Aê mdrao Hoàng Minh Ngọc, Anôk mdrao klei rua\ mniê, kkiêng  – Hđeh mrâo kkiêng, Sang êa drao pro\ng Thiện Hạnh lo\ brei thâo: “ Klei ruă k[ah men G6PD ara\ anei ka mâo ôh êa drao mdrao hlao, kno\ng mâo hdră răng mgang đui]. Jing leh thâo hđeh mâo klei ruă anei, snăn go\ sang srăng mâo phung aê mdrao đru k]e\ nanao đrông ]ia\ng thâo hdră đa\m [ơ\ng ôh du\m mta mnơ\ng [ơ\ng, êa drao mnăm amâodah du\m mta hoá chất srăng ngă klei ruă kjham h^n. Klei ruă dlưh awa\t giáp trạng mâo mơ\ng tian am^, mâo êa drao mdrao. Mơ\ng leh kkiêng, hđeh ana\n bi mdrao đrông truh jih klei hd^p ho\ng hormone mlih hrô. Go\ sang brei hđeh yua êa drao djo\ hruê mlan k]ah, djo\ hnơ\ng leh ana\n grăp mlan, grăp thu\n lo\ nao mkă dlăng ]ia\ng phung aê mdrao t^ng dlăng klei đ^ pro\ng kluôm mơ\ng phung hđeh ]ia\ng ba mtru\n du\m hdră mdrao mgu\n ti ana\p”.

Thu\n 2011, ]ar Daklak mphu\n hluê ngă Hdră bruă mkă dlăng klei ruă êlâo kơ kkiêng leh ana\n hđeh mrâo kkiêng hluê si klei g^t gai mơ\ng Phu\n bruă mdrao mgu\n ho\ng hdră k`ăm thâo hmao [uh, đru hgu\m leh ana\n dja\l mdrao mgu\n du\m mta klei ruă, klei amâo jăk asei mlei, kei rung brua\ bi mlih mjing amâodah klei ruă tưp hlăm wưng dôk ba tian leh ana\n hđeh mrâo kkiêng, đru phung hđeh dưi kkiêng mse\ si aguah tlam, amâodah c\ia\ng đa\m mâo du\m mta klei truh tơl kjham kơ asei mlei leh ana\n klei m^n, bi mhro\ ênoh mnuih amâo mâo jăk asei mlei, mluk mgu amâo thâo m^n hlăm êpul êya [uôn sang, đru mguôp mđ^ h^n hnơ\ng jăk ênoh mnuih [uôn sang.

Mơ\ng leh hluê ngă Hdră bruă, grăp thu\n mâo du\m êbâo ]ô phung mniê ba tian leh ana\n hđeh mrâo kkiêng dưi mkă dlăng klei ruă. Khă snăn, hluê si klei t^ng dlăng mơ\ng knơ\ng bruă mdrao mgu\n, ara\ anei, klei thâo [uh săng hlăm êpul êya mnuih [uôn sang kơ klei yuôm bhăn mơ\ng bruă ngă anei ka đ^ ôh, bohnik gơ\ ti kr^ng taih kbưi, kr^ng mnuih [uôn sang djuê [ia\. Mrâo kkiêng, jih jang phung hđeh amâo mâo klei bi êdah mâo klei ruă hlo\ng truh mâo du\m klei bi êdah mse\ si amâo thâo lo\ đ^ pro\ng, bi ktiêl điêt, amâo mâo pral kdal, amâo thâo m^n mkă ho\ng hđeh mkăn, snăn m’mông anei, klei mdrao mgu\n amâo lo\ mâo klei tu\ dưn ôh. Kyua ana\n, bruă mkă dlăng klei ruă hđeh mrâo kkiêng jing yuôm bhăn êdi, bohnik gơ\ ti Daklak, anôk mâo lu klei bi dôk ung mo# mơ\ng điêt, klei bi dôk ung mo# sa êrah hla\k đ^.

H’Mrư pô ]ih mkra.