VOV4.Êđê - Êlâo dih klei rua\ hnak yap jing klei rua\ dleh mdrao, jing sa hla\m 4 mta klei rua\ amâo dưi mdrao ôh. {ia\dah ara\ anei, klei rua\ anei dưi mdrao hlao [hut tơdah pral thâo [uh, lehana\n mdrao mtam. Kha\dah, Việt Nam ara\ anei ăt dôk hla\m ênoh 22 ala ]ar mâo ênoh mnuih mâo klei rua\ hnak lu êdi dlông ro\ng lăn. Kbia\ hriê mơ\ng mnuih [uôn sang adôk ka thâo săng, adôk bi `e\ đue# hlăm yang [uôn ho\ng mnuih rua\, ngă kơ brua\ gang mkhư\ klei rua\ hnak bo\ ho\ng klei dleh dlan:

Hluê si Knơ\ng bruă mdrao mgu\n dlông ro\ng lăn, ara\ anei yap mdu\m grăp thu\n dlông ro\ng lăn mâo hlăm brô 9 êklăk ]ô mnuih djo\ klei ruă hnak leh ana\n mâo 1 êklăk 300 êbâo ]ô mnuih djiê kyua klei ruă anei. Việt Nam ara\ anei dôk tal 12 hlăm ênoh 22 ala ]ar mâo ênoh mnuih djo\ klei ruă hnak đ^ h^n dlông ro\ng lăn, ho\ng hlăm brô 130 êbâo ]ô mnuih djo\ klei ruă leh ana\n 16 êbâo ]ô mnuih djiê grăp thu\n.

Klei ruă hnak jing 1 klei ruă tưp kbiă mơ\ng kman ngă. Kman klei ruă hnak tưp mơ\ng pô anei ba kơ pô mkăn hluê êlan bi êwa. Leh kman `u\ kma hlăm asei mlei, `u [ơ\ng bi rai mô hlăm asei mlei. Mnuih ruă srăng djiê tơdah amâo dja\l hmao [uh leh ana\n mdrao mgu\n.

La] kơ klei bi êdah mơ\ng klei ruă hnak, aê mdrao chuyên khoa I Nguyễn Kim Mỹ, K’iăng khua Sang êa drao mdrao klei ruă Hnak leh ana\n Kso\ ]ar Daklak brei thâo: “ Du\m klei bi êdah đăo đing djo\ klei ruă hnak ana\n jing mnuih ruă bi mtu\k, mâo êa k’hak mơ\ng 2 hruê kăm kơ dlông. Anei jing klei bi êdah klă h^n êdi. Êngao kơnăn lo\ mâo mtu\k kbiă êrah, dleh bi êwa, tru\n knăng, ruă đah da, bohnik gơ\ kbiă êa k’ho\, hlăm klei yan adiê mse\ si aguah tlam, adiê ê’ăt mnuih ruă ăt kbiă êa k’ho\ mơh”.

Klei ruă hnak mâo 2 mta ana\n jing hnak kso\ leh ana\n hnak êngao kso\. Hlăm ana\n hnak kso\ jing lu êdi,  mâo truh 80%.

Thu\n 2017, Sang êa drao mdrao klei ruă Hnak leh ana\n klei ruă Kso\ ]ar Daklak mkă dlăng leh ana\n mdrao mgu\n kơ êbeh 1 êbâo ]ô mnuih ruă hnak, hlăm ana\n mâo 50 ]ô mnuih ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng lu mta êa drao. Aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ brei thâo: ênoh mnuih djo\ klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng lu mta êa drao hlăm thu\n êgao đ^ 4 ]ô mnuih mkă ho\ng hdră k]ah mdrao mgu\n mơ\ng sang êa drao, jing klei tưp lar mơ\ng klei ruă hnak hlăm êpul êya mnuih [uôn sang adôk hu^ hyưt êdi. Lu mnuih ruă kso\ nao kơ sang êa drao leh gơ\  kjham, ngă kơ klei tưp lar hlăm êpul êya mnuih [uôn sang đ^ h^n, mb^t ana\n, bruă mdrao mgu\n ăt tuôm ho\ng lu klei dleh dlan. Aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ brei thâo:“ Mnuih djo\ klei ruă hnak adôk hê` mlâo, amâo djo\ kno\ng mnuih [uôn sang ti kr^ng taih kbưi đui] ôh, [ia\dah wa\t ho\ng mnuih mâo klei thâo, knuă druh brua\ knu\k kna ăt hê` mơh. Kbiă mơ\ng klei anei ngă truh kơ klei mdăp klei ruă. Digơ\ amâo nao mkă dlăng amâodah ]o\ng duah blei êa drao mdrao ma\ hja\n pô”.

Ara\ anei, klei ruă hnak mâo lu êa drao mdrao mâo boh tu\ dưn leh ana\n dưi mdrao hlao, [ia\dah mnuih rua\ c\ia\ng bi thâo [uh ưm klei ruă leh ana\n hmao mdrao mgu\n. Êdah klă mse\ si Nguyễn Thành, 68 thu\n ti phường Tân Lợi, [uôn pro\ng {uôn Ma Thuột, ]ar Daklak. Sui ho\ng anei du\m mlan, Nguyễn Thành [uh hlăm asei mlei mâo du\m klei bi êdah mdê mdô, asei mlei nga\ êmăn êmiêk, êgah êgăn, khăng mtu\k leh ana\n ruă đah da. ~u pral nao mkă dlăng leh ana\n mka\ dla\ng [uh jing djo\ klei ruă hnak. Leh mdrao mâo 3 hruê kăm, `u [uh asei mlei  suaih h^n leh. Nguyễn Thành bi kah: “ Kâo nao kơ sang êa drao mdrao klei ruă hnak leh ana\n kso\ ]ar Daklak mdrao mgu\n mâo hlăm brô 3 hruê kăm, sna\n [uh klei suaih pral lo\ mse\ hđăp leh. Bi mtu\k ara\ anei gơ\ dul [ia\ leh. Mtu\k, ruă đah da gơ\ dul leh mơ\ng 70 – 80%”.

Hluê si aê mdrao chuyên khoa, klei ruă hnak êlưih tưp hlăm êpul êya mnuih [uôn sang. Kman klei ruă hnak mâo hlăm êa k’hak, êa bah mơ\ng mnuih ruă. S^t mtu\k, bha`, k]uh êa k’hak, blu\ hrăm… mnuih ruă ngă bi kbiă kman hnak hlăm êwa ang^n, ba mtưp  kman klei ruă hnak kơ mnuih riêng gah. Klei ruă ăt tưp lar hluê ho\ng klei ba yua ]hiên mngan, giê dưh, awak mb^t ho\ng mnuih mâo klei ruă hnak.

Kman klei ruă hnak dôk hd^p hlăm asei mlei, hlăm m’mông asei mlei awa\t snăn kman k]eh mđai leh ana\n đ^ lar pral ba jingklei ruă. S^t djo\ kman klei ruă hnak, mnuih ruă c\ia\ng bi mkă dlăng, t^ng knăl ti du\m sang êa drao thơ\ng mdrao, mâo hdră mdrao mgu\n djo\ guôp snăn kơh klei ruă dưi hlao. Mnuih ruă dưi nao kơ du\m sang êa drao pro\ng gưl kdriêk amâodah Sang êa drao mdrao klei ruă Hnak leh ana\n Kso\ ]ar Daklak, mrô 136 Nguyễn Thị Định, phường Thống Nhất, [uôn pro\ng {uôn Ma Thuột, ]ar Daklak ]ia\ng mkă dlăng leh ana\n mdrao mgu\n klei ruă. Anei ăt jing sang êa drao kno\ng sa anei yơh ti kr^ng wa\l lăn Dap kngư tu\ mă leh ana\n mdrao mgu\n klei ruă hnak bi kdơ\ng ho\ng lu mta êa drao.

Aê mdrao chuyên khoa I Nguyễn Kim Mỹ, K’iăng khua Sang êa drao mdrao klei ruă Hnak leh ana\n Kso\ ]ar Daklak, hưn mthâo klă kơ bruă răng mgang klei rua\ hnak hlăm alu\ wa\l:

- Ơ aê mdrao! Ara\ anei si mnuih [uôn sang thâo săng kơ klei rua\ hnak?

. Aê mdrao Kim Mỹ: {uh mnuih rua\ hnak ba mdrao kơ sang êa drao hnak, lehana\n rua\ kso\ ]ar, jing ti wưng leh kjham sơăi, kso\ êka kjham leh. Leh mka\ dlăng kman snăn kreh [uh truh 2+, lehana\n 3+, tăp năng klei rua\ lo\ kdơ\ng ho\ng êa drao leh. Mnuih rua\ hriê mka\ dlăng hnui kbia\ hriê mơ\ng lu mta klei, mơ\ng pô rua\ lehana\n mơ\ng êngao. Hdră răng mgang klei rua\ hnak hla\m kluôm ala, lehana\n ]ar Daklak hla\m wưng mơ\ng 10 – 15 thu\n kơ anei mâo leh lu klei hâo hưn. Boh nik thu\n 2015, hdră răng mgang klei rua\ hnak mâo khua knu\k kna bi kla\ yap jing hdră êlan knăm truh kơ thu\n 2020, lehana\n ta\ wa\t brua\ răng mgang truh kơ thu\n 2030. Việt Nam mkhư\ bi jih yơh klei rua\ hnak. S^t yơh mâo leh klei hâo hưn kjăp, [ia\dah hlăm kr^ng taih kbưi klei hâo hưn ana\n adôk awa\t. Lu mnuih rua\ ba kơ sang êa drao kjham leh, kyuadah leh di`u mâo klei rua\ di`u blei mnăm ma\ êa drao hjăn, amâodah kno\ng băng knang kơ klei ngă yang adiê. {uh klei mdrao ana\n amâo mâo hlao ôh, klei rua\ đ^ nao kơ kjham leh, mmông ana\n kơh ba kơ sang êa drao. Mb^t ana\n klei hd^p dleh dlan, m^ndah truh kơ sang êa drao srăng lu] liê lu ngăn prăk, kyuana\n yơh alah nao mdrao. Đa dơ\ng thâo mơh kơ pô mâo klei rua\ hnak leh, [ia\dah amâo mâo jho\ng nao mka\ dlăng mdrao mgu\n ôh, hu^ ara\ng thâo pô mâo klei rua\ anei, kyuadah hu^ kơ găp djuê mnuih riêng gah `e\ đue# mơ\ng pô. Mơ\ng klei mse\ snăn klei rua\ đue# nao kơ kjham h^n, tơl mtu\k kbia\ êrah leh bi ba kơ sang êa drao.

- Ơ aê mdrao, si klei lông dlăng pro\ng ara\ anei ho\ng hdră êlan mkhư\ bi mjih klei rua\ hnak ti Việt Nam?

. Aê mdrao Kim Mỹ: Ara\ anei, klei rua\ hnak dưi mdrao hlao jih [hut, tơdah ngă djo\ mse\ snei: Tal êlâo, brei thâo [uh pral klei rua\, si tôhmô, klei êka rua\ mrâo [ia\, ka ling lar pro\ng hlăm anôk mkăn ôh. Tal dua, mnuih rua\ bi hluê ngă djo\ ho\ng hdră mdrao, djo\ klei bhiăn, klei aê mdrao mta\ mtăn. Si tôhmô mdrao djo\ ho\ng hdră dăp, djăp hruê mlan, mnăm êa drao, tlo\ êa drao djo\ mmông, djăp ênoh, lehana\n lo\ nao mka\ dlăng êa k’hak êjai dôk mdrao djo\ tui si klei ktrâo k]e\, ]ia\ng bi thâo bi kla\ pô hlao leh he\ amâodah ka. Tơdah drei mdrao hlao [hut kơ sa ]ô mnuih mâo klei rua\ hnak jing drei dưi răng mgang leh kơ lu mnuih mkăn.

Klei rua\ hnak dưi mdrao hlao. {ia\dah ara\ anei, klei rua\ hnak lo\ w^t bi kdơ\ng ho\ng êa drao jing lu mơh, klei anei hlăk dôk jing klei hyưt êdi kơ tar ro\ng lăn, amâo mâo djo\ hjăn ti Việt Nam ôh. Việt Nam dôk tal 15/30 ala ]ar mâo ênoh mnuih rua\ hnak lo\ w^t bi kdơ\ng ho\ng êa drao lu êdi dlông ro\ng lăn. Wưng anei mdrao mgu\n dleh snăk s’ưn yơh. Bi ho\ng mnuih rua\ hnak mse\ si yăng đar mdrao mgu\n mơ\ng 6 – 8 mlan, [ia\dah ho\ng mnuih rua\ mâo leh klei bi kdơ\ng ho\ng êa drao, snăn mdrao mgu\n sui h^n truh 20 mlan. Hnơ\ng ênoh mnuih truh kơ hlao [ia\ mơh, kyuadah wưng dôk mdrao sui, lehana\n klei jhat mkăn mơ\ng êa drao lu mơh, mơ\ng ana\n mnuih rua\ hlo\ng phưi tha amâo lo\ ar mdrao ôh.

Kreh [uh mnuih rua\ hnak truh kơ klei bi kdơ\ng ho\ng êa drao, jing phung tuôm mdrao leh klei rua\ hnak êlâo ana\n, snăn asei mlei di`u dlưh awa\t leh, ai dưi tu\ ho\ng êa drao ăt dleh dlan mơh. Ara\ anei kluôm ala hlăk dôk ktưn bi mdrao mgu\n hlao [hut klei rua\ hnak mơ\ng 60 – 75%.

- Ơ aê mdrao, ya mta klei mnuih [uôn sang brei thâo săng he\, k`ăm ]ia\ng dưi gang mkhư\ klei tưp lar klei rua\ anei hlăm yang [uôn?

. Aê mdrao Kim Mỹ: Mnuih [uôn sang brei g^r ktuê ksiêm djăp hdră hâo hưn mtô mblang ]ia\ng bi thâo săng kơ klei rua\ hnak jing ya mta klei rua\, si bi tưp. Êlâo h^n brei thâo săng anei jing sa mta klei rua\ tưp mơ\ng êlan bi êwa, lehana\n kno\ng klei rua\ hnak kso\ bi mtưp, bi klei rua\ hnak êngao kơ kso\ amâo mâo mtưp ôh. Tal dua, klei rua\ hnak jing klei rua\ dưi mdrao hlao. Tal 3, êa drao mdrao klei rua\ hnak amâo mâo liê prăk blei ôh. Tơdah mâo klei bi knăl, đing mâo klei rua\ hnak, snăn nao mbăng kơ sang êa drao mtam ]ia\ng mâo klei kăp k]e\.

• Mni la] jăk kơ ih lu!

H’Nga – Y Khem pô ]ih hlo\ng ra\k