VOV4.Êđê - Mơ\ng ako\ thu\n 2017 truh kơ ara\ anei, hlăm ]ar Daklak mâo leh 4 ]ô hđeh djiê kyua klei rua\ bi hrut arua\t ariêng hđeh ^. Jih jang hđeh djiê ana\n jing ]o\ng kkiêng ma\ kơ sang, amâo mâo klei đru mơ\ng phung nai aê mdrao ôh. Klei ]ia\ng la] jing go\ sang mơ\ng 3 hla\m 4 ]ô hđeh djiê jing giăm sơăi ho\ng sang êa drao, [ia\dah le\ klei thâo săng kơ brua\ dlăng kriê klei suaih pral êjai ba tian mơ\ng lu phung am^ jing k[ah, ngă kơ lu phung hđeh amâo mâo klei soh djiê he\ hơăi mung mang

Klei ruă hrut arua\t ariêng phung hđeh mrâo k’kiêng jing 1 klei ruă tưp mâo hlăm phung hđeh mrâo k’kiêng, kyua kman klei ruă bi hrut arua\t ariêng dôk hlăm lăn, ]uah, [ruih [ram, eh êmô, kbao, kngan ]ho\ … ba mtưp. Kman klei ruă hrut arua\t ariêng `u\ kma hlăm asei hđeh mrâo k’kiêng hluê phu\n msăt. Hđeh mrâo k’kiêng, tơdah mnơ\ng khăt prô] amâo dah kngan pô mă [uê amâo mâo doh ôh, snăn kman srăng hluê êlan pu\n msăt mu\t hlăm êrah, ba klei ruă kơ hđeh. Êbeh 90% ênoh hđeh mrâo k’kiêng mâo klei ruă hrut arua\t ariêng djiê.

Mơ\ng ako\ thu\n 2017 truh kơ ara\ anei, hlăm alu\ wa\l ]ar Daklak mâo 4 ]ô hđeh djiê kyua klei ruă hrut ariêng. Hluê si klei ksiêm dlăng mơ\ng knơ\ng bruă mdrao mgu\n, snăn jih jang ênoh hđeh anei k’kiêng anak ti sang, [ia\dah amâo mâo ôh klei đru ktrâo la] mơ\ng phung knuă druh brua\ mdrao mgu\n leh ana\n am^ gơ\ kăn tlo\ vaccine răng mgang klei ruă hrut arua\t ariêng lei hlăm wưng dôk ba tian. Go\ êsei mơ\ng 3 hlăm ênoh 4 ]ô hđeh anei dôk giăm ho\ng sang êa drao să, [ia\ klei thâo săng kriê dlăng klei suaih pral hlăm wưng dôk ba tian ăt mse\ mơh klei êđăp ênang tơdah k’kiêng anak mơ\ng phung am^ anei adôk êdu awa\t.

H’Ngọc {uôn Yă, 19 thu\n ti [uôn Yang Reh, să Yang Reh, kdriêk Krông Bông, ]ar Daklak, k’kiêng anak tal êlâo mâo 6 hruê, snăn e\ ana\n nao đih kơ sang êa drao, kyua klei ruă hrut arua\t ariêng. Khăgơ\ sang H’Ngọc kno\ng kbưi ho\ng sang êa drao să Yang Reh êbeh 1km đuic\, [ia\dah H’Ngọc ka tuôm tlo\ nao mgang ôh klei ruă bi hrut arua\t ariêng leh ana\n kăn nao lei kơ sang êa drao ]ia\ng mâo klei ktrâo k]e\ klei suaih tơdah ba tian. Truh kơ m’mông H’Ngoc k’kiêng, am^ ung `u mă [uê ti sang. H’Ngọc {uôn Yă yăl dliê: Kâo amâo thâo ôh phung mniê ba tian bi tlo\ mgang klei ruă hrut arua\t ariêng. Kâo ruă tian k’kiêng hlăk krah mlam, hlăk ana\n adiê hjan, bi sang amâo mâo êdeh ôh, kâo ruă tian đei, anăn amâo hmao nao kơ sang êa drao ôh.

Mse\ ho\ng H’Ngọc {uôn Yă, go\ êsei H’Mân {uôn Dap, 37 thu\n, dôk ti [uôn Rung, kbưi ho\ng Sang êa drao wa\l krah [uôn Trấp, kdriêk Krông Ana, ]ar Daklak ka bo\ mơh 1km, [ia\dah jih 4 bliư\ k’kiêng anak, `u k’iêng ti sang s’a^. Ako\ thu\n 2017, leh H’Mân k’kiêng anak tal 4 mâo 1 mlan, snăn e\ ana\n hlo\ng djiê he\ kyua klei ruă hrut ariêng hđeh mrâo k’kiêng. Êlâo kơnăn, H’Mân ka tuôm tlo\ mgang ôh klei ruă hrut arua\t ariêng. Am^ ung `u, aduôn H’Vet {uôn Krông brei thâo: go\ êsei [un anăn k’kiêng anak ti sang ]ia\ng mkiêt mkriêm prăk bi liê. H’Vet la] snei: E| anei djiê gơ\ klei hd^p gơ sna\n leh, kyua êlâo dih, `u mă [uê kơ lu mnuih k’kiêng, [ia\dah ti tuôm mâo klei snei sdih ôh, du\m ]ô hđeh mkăn ăt đ^ pro\ng suaih pral. Aduôn H’Vet {uôn Krông la]:“ Du\m phung iêu kâo mă [uê ti sang, kâo mă [uê. Kâo kă msăt ho\ng mrai. Du\m mta mnơ\ng yua mă [uê amâo mâo tu\k ho\ng êa hlơr, amâo mâo mdjiê kman ôh”.

Wa\l krah {uôn Tra\p, kdriêk Krông Ana mâo 3 boh [uôn mnuih sang djuê [ia\ ti ana\n pô. Mơ\ng thu\n 2012 truh kơ ara\ anei, jih 3 ]ô hđeh djiê kyua klei ruă hrut arua\t ariêng hđeh mrâo k’kiêng jing ti [uôn anei s’a^. Amai Lại Thị Hạnh, K’iăng khua sang êa drao wa\l krah {uôn Tra\p brei thâo: phung knuă druh lbrua\ mdrao mgu\n leh ana\n phung đru bruă mơ\ng sang êa drao khăng nao hlăm sang mnuih [uôn sang ]ia\ng iêu la] mtru\t mjhar phung mniê ba tian leh ana\n phung mniê hlăk thu\n [a\ k’kiêng anak nao tlo\ vaccine răng mgang klei ruă hrut arua\t ariêng, [ia\dah ênoh phung mniê nao tlo\ ênu\m ênap ka djăp ôh mkă ho\ng hnơ\ng ]ua\n. Mta phu\n,  sa kdrê] jing kyua đađa mnuih [uôn sang ka thâo klă ôh klei yuôm bhăn mơ\ng bruă tlo\ vaccine, mb^t ana\n, klei juăt mưng k’kiêng anak ti sang, bohnik gơ\ ho\ng du\m go\ êsei mâo klei hd^p dleh dlan ăt adôk mâo. Di`u amâo mâo thâo ôh klei truh tơl mơ\ng bruă ngă anei ho\ng klei suaih pral kơ am^ leh ana\n anak. Amai Lại Thị Hạnh brei thâo:“ Leh mâo hdră mtru\n amâo dưi tlo\ vaccine ti du\m anôk điêt [ia\ mnuih, [ia\dah tlo\ k[^n ti sang êa drao, snăn ênoh mnuih nao tlo\ mgang hro\ h^n. Leh mâo sa ]ô mnuih djiê kyua klei ruă hrut arua\t ariêng hđeh mrâo k’kiêng ti [uôn Rung, Sang êa drao să leh ana\n sang êa drao pro\ng kdriêk Krông Ana mko\ mjing klei nao mtô mblang kơ klei ruă hrut arua\t ariêng hđeh mrâo k’kiêng kơ phung mniê dôk ba tian leh ana\n thu\n hlăk [a\ k’kiêng anak ti [uôn anei leh ana\n mko\ mjing brua\ tlo\ vaccine mgang klei ruă hrut arua\t ariêng kơ phung anei”.

Klei rua\ hrut arua\t ariêng jing sa mta klei rua\ hu^ hyưt êdi ho\ng hđeh mrâo kkiêng kyua ênoh djiê jing lu. Thạc sĩ, aê mdrao Lê Đình Nhân, Khua anôk brua\ mdrao mgu\n hđeh êlăk rua\ kjham sang êa drao pro\ng ]ar Daklak brei thâo:

“ Hnơ\ng ênoh phung hđeh djiê kyua klei rua\ hrut arua\t ariêng jing lu, êbeh 90% kno\ng [ia\ % đu] mâo hd^p he\. {ia\ ênoh mâo hd^p ăt kreh mâo klei amâo mâo jăk kơ asei mlei mơh, ênưih [uh jing mâo klei rua\ kman ngă kyua dôk đih mdrao sui, amâodah êmưt đ^ kyar, mse\ si amâo mâo jăk ko\ dlô, hđeh hd^p mse\ si djiê, dôk sa anôk, amâo mâo jăk asei mlei jih klei hd^p”.

Ăt tui si aê mdrao Lê Đình Nhân, mb^t ho\ng klei kkiêng anak kơ sang hjăn, ênưih ngă kơ hđeh mâo klei rua\ hrut arua\t ariêng, snăn phung am^ ama kăn jăk thâo bi knăl rei kơ klei dơ\ng truh hruê kkiêng ]ia\ng pral nao kơ sang êa drao, ăt kreh mâo truh kơ klei rua\ hrut arua\t ariêng mơh ho\ng phung hđeh. Mse\ si amai Phan Thị Thu 36 thu\n, ti {uôn Êa Mta\, sa\ Êa Bhôk, kdriêk }ư\ Kui` jing sa klei bi hmô. Klei bi knăl dơ\ng truh mmông kkiêng, [ia\dah amai amâo mâo yo\ng thâo ôh, m^ndah pô rua\ tian kyua [ơ\ng mnơ\ng amâo mâo jăk hei, snăn ka yo\ng truh kơ sang êa drao ôh. Kmha `u pô ma\ tian hjăn kơ sang. Snăn 4 hruê leh kkiêng, anak điêt mrâo kkiêng lo\ ba kơ sang êa drao kyua mâo klei rua\ bi hrut arua\t ariêng. Aê mdrao Lê Đình Nhân mta\:“ Đơ klei bi knăl dơ\ng truh kơ mmông kkiêng: Mâo klei rua\ hlăm tian, hrut tian pral h^n ho\ng yăng đar. Tal dua le\, dơ\ng msah. Mmông ana\n nao kơ sang êa drao mtam yơh đăm le\ ôh hlăm klei amâo mâo jăk hưăi mung mang. Bi tơdah amâo mâo hmao truh kơ sang êa drao ôh snăn mnuih hla\m sang êran nao hưn ho\ng knua\ druh êa drao, amâodah nai êa drao [uê hlăm [uôn, jing hlei pô tuôm mâo le\ klei hriăm mjua\t kơ brua\ ma\ [uê”.

}ia\ng mđ^ h^n klei thâo săng hlăm yang [uôn kơ brua\ răng mgang klei rua\ hrut arua\t ariêng ho\ng hđeh mrâo kkiêng, phung aê mdrao mta\ kơ phung knua\ druh, mnuih ngă brua\ êa drao hlăm [uôn sang, mđ^ h^n brua\ hâo hưn mtô  mblang mjua\t bi hriăm kơ klei suaih pral. Phung mniê ba tian, phung mniê hlăk thu\n [a\ kkiêng anak ]ia\ng ]o\ng pô hiu duah êmuh aê nai êa drao, amâodah ho\ng phung amai adei leh jua\t thâo hla\m găp djuê kơ ya brua\ ngă êjai ba tian. }ia\ng thâo răng kriê, đăm truh kơ klei rua\ bi hrut arua\t ariêng, phung mniê ba tian brei mâo brua\ ngă snei:

-Nao tlo\ mgang vaccin hrut arua\t ariêng, sa mlan tlo\ sa blư\, arua\t tal dua tlo\ êlâo kơ tian mâo 8 mlan. Gưl ba tian êdei lo\ tlo\ sa arua\t.

-Nao mka\ dla\ng tian 3 blư\ ti wưng 3 mlan tal êlâo, wưng 3 mlan tal krah, lehana\n 3 mlan knhal tu].

-Pral thâo kral kơ klei pô dơ\ng truh mmông kkiêng pral nao mtam kơ sang êa drao. Đăm kkiêng hjăn kơ sang ôh. Bi tơdah amâo mâo yo\ng lo\ truh kơ sang êa drao ôh, snăn tio\ nao mtam mnuih nao iêu nai aê mdrao hriê ma\ [uê, amâodah yua du\m hdră nai êa drao mta\ mtăn mâo leh klei k]e\ mb^t ho\ng anu\ng kkiêng doh.

-Rao bi doh kiê kngan ho\ng kbu mdjiê kman êjai sut dhông pu\n msăt hđeh ^ mrâo kkiêng êjai ka lu msa\t.

Êngao ana\n, phung mniê hlăk thhu\n [a\ kkiêng anak mơ\ng 15 – 35 thu\n, bi nao tlo\ dua arua\t vaccin răng mgang klei rua\ hrut arua\t ariêng, grăp arua\t bi kpleh hla\m brô 1 mlan. Lehana\n du\m arua\t lo\ dơ\ng tlo\, jing tui hluê ho\ng nai aê mdrao mta\ mtăn.

                                                  H’Nga – Y Khem pô ]ih hlo\ng ra\k.