VOV4.Êđê - Du\m thu\n gia\m anei ho\ng klei ta\ hdra\ êlan mơ\ng ]ar Kontum, mnuih Sedang ti du\m kdriêk: Kon Plo\ng, Tu Mrông lehana\n Đa\k Glei nao hgu\m leh s^t êm^t hla\m brua\ ba pla ana mkra mjing êa drao ba w^t klei tu\ dưn pro\ng. Truh knhal jih thu\n 2019 mrâo êgao, kyua ba pla ana Sâm Ngọc Linh, ana sâm hrue# mb^t ho\ng lu ana mkra mjing êa drao mka\n, mâo leh lu mnuih djuê ana Sedang jing pô mdro\ng pra\k êkla\k, pô mdro\ng pra\k êklai.

Hlăm du\m hruê knhal jih thu\n, ung mo# amai Y Hiêp, ti [uôn Tư Rang, sa\ Ngọc Linh, kdriêk đăk Glei, ]ar Kontum ăt dôk hrui êmiêt sâm hrue\. Amai Y Hiêp mơak brei thâo, sâm hrue\ tăp mâo kuai hlo\ng ]h^ jih kơ ana\n. Dah pro\ng mâo 8 klo\ hbei truh 1 kg ]h^ ho\ng ênoh 200 êbâo prăk. Mta mơ\ng 10 – 15 klo\ hbei/kg ]h^ mâo 150 êbâo prăk. Mta điêt h^n mâo mơ\ng 50 – 80 êbâo prăk/kg. Grăp hruê ung mo# Y Hiêp mâo ba w^t mơ\ng 4 – 5 êklăk prăk mơ\ng sâm hrue#. Thu\n dih mơ\ng brua\ ]h^ sâm hrue\ mâo ba w^t hlăm brô 250 êklăk prăk. Thu\n anei, boh h^n ]h^ mâo ênoh mơh s^t nik srăng mâo ba w^t lu h^n:

“Pla sâm hrue# mâo klei tu\ dưn h^n ho\ng pla kphê. }h^ mâo ênoh h^n, ênưih ]h^ mơh, lehana\n ênưih pla mơh. Pô kno\ng pla lehana\n bu] bi phung blei hriê truh hlăm hma blei. Thu\n anei sâm hrue\ ăt djo\ yan, mâo lu hbei pro\ng lehana\n siam, grăp hruê bu] mâo ]h^ hlăm brô 5 êklăk prăk. Tết thu\n anei mơak yơh”.

                          Amai Y Hiếphrui mă sâm hrue#

Mse\ ho\ng go\ sang amai Y Hiêp mơh, mnuih Sedang ti du\m sa\: Mường Hoong, Ngọc Linh, kdriêk Đăk Glei; Tê săng, măng Ri, Ngọc Lei, kdriek Tu mroong; măng Bu\t, wa\l krah Măng Đen, kdriêk Kon Ploong pla ana sâm hrue\ gu\ êyui kmrơ\ng, pla plua\ wa\t hlăm đang hbei [lang, hlăm đang kphê… lehana\n mâo klei tu\ dưn sơăi. Boh s^t brei [uh brua\ pla mjing ana êa drao hlăm kr^ng mnuih djuê [ia\ ]ar Kontum jing găl ênưih. Ho\ng dua mta ana mâo klei tu\ dưn ara\ anei jing ana sâm Ngọc Linh, lehana\n sâm hrue\, jing mnơ\ng pla phu\n hlăm anei, mnuih [uôn sang jua\t mưng lehana\n thâo pla mjing. Bi tơdah mse\ si sâm Ngọc Linh kno\ng pla hlăm gu\ êyui kmrơ\ng, snăn ana sâm hrue\ jing ênưih pla h^n, hd^p hlăm djăp kr^ng lăn ]ư\ dliê, lehana\n lu anôk mkăn. Ti kdriêk Kon Plông, lehana\n Tu Mroong, mnuih Sedang lo\ tu\ jing ho\ng brua\ pla mjing mta ana êa drao mrâo ana\n jing ana đương quy. Amai Y Mua ti [uôn Đăk Ne, sa\ Măng Canh, kdriêk Kon Ploong, brei thâo, grăp thu\n go\ sang lo\ mâo thiăm du\m pluh êklăk prăk kyua pla ana anei:

“Ana Đương Quy ênưih pla, ênưih dlăng kriê h^n mka\ ho\ng pla kphê. Pô pla ana anei hlăm dua thu\n mâo [ơ\ng leh. Phung ghan mnia hriê blei truh hlăm war mtam. Boh hbei pô ]h^ 1kg mâo 40 êbâo prăk bi hla 1 kg ]h^ mâo mơh 2 êbâo prăk. Pla ana đương quy ba w^t klei hd^p mda hơ^t amâo lo\ dleh dlan mse\ si êlâo dih ôh”.

                           Mnuih Sêđăng ti kdriêk huyện Đăk Glei hrui mă ana êa drao

Lo\ dlăng kơ klei tu\ dưn mâo ba w^t, brua\ pla mjing ana êa drao mâo ba w^t hnơ\ng hrui w^t kdlưn h^n mka\ ho\ng pla mjing mnơ\ng mkăn. Ho\ng ana sâm Ngọc Linh, mnuih [uôn sang ti du\m sa\ Tê Săng, Măng Ri, Ngọc Lei hlăm kdriêk Tu Mroong mâo pla leh hlăm brô 30ha. Grăp kg sâm Ngọc Linh mtah mb^t ho\ng ala lehana\n hbei hlăk mâo ênoh ]h^ hlăm brô 100 êbâo prăk. Grăp thu\n sa phu\n ana sâm Ngọc Linh leh mboh lo\ ba w^t du\m pluh asa\r mjeh. Kno\ng bi mâo sa kdrê] hlăm ênoh anei rah pla ]a\t đ^, grăp phu\n mjeh mâo ]h^ hlăm brô 300 êbâo prăk. Ho\ng ana sâm hrue\, mnuih Sedang bi pla plua\ hlăm mnơ\ng pla mjing mkăn, ho\ng ênha\ điêt hliê. Tui si dhar brua\ lo\ hma ]ar kontum, tơdah mko\ mjing hdra\ pla lehana\n dlăng kriê jăk, grăp ha ana sâm hrue\ srăng dưi ba w^t êbeh kơ 1 êklai prăk. Lê Đức Tín, k’ia\ng khua knơ\ng brua\ sang ]ư\ êa kdriêk Kon Ploong, brei thâo, brua\ pla mjing ana êa drao po\k leh êlan kơ mnuih [uôn sang hlăm alu\ wa\l tlaih mơ\ng klei dleh dlan knap m`ai:

“Dua thu\n êgao ho\ng ênha\ ka jăk pro\ng ôh, [ia\dah hong mnơ\ng mâo ba w^t tal êlâo ăt dưi đru leh mơh sa kdrê] mghaih msir klei dleh dlan, lehana\n mâo leh đa đa go\ êsei mâo ênoh ba w^t hơ^t. }ang hmăng hlăm dua thu\n kơ ana\p, lehana\n êdei kơ thu\n 2020 anei, brua\ pla mjing ana êa drao anei srăng đru kơ mnuih [uôn sang tlaih mơ\ng klei [un [in ho\ng klei kjăp”.

               Đru brei djuê mjeh sâm Ngọc Linh kơ mnuih [uôn sang

Đru mnuih [uôn sang po\k mlar ênha\ pla mjing ana êa drao, pioh mđ^ kyar klei hd^p mda, hlăm thu\n 2019, du\m kdriêk Đăk Glei, Tu Mroong, lehana\n kon Plong pla plua\ leh mb^t, bi mguôp ho\ng lu hdră đru kơ mnuih pla mjing mjeh, lehana\n hbâo pruê… Ho\ng ênoh tu\ dưn jih jang du\m pluh êklai prăk. Lehana\n, dhar brua\ lo\ hma ]ar kontum dưn yua klei kreh knhâo đru mnuih [uôn sang dlăng kriê. Phạm Thanh, Khua kia\ kriê alu\ wa\l ba yua klei kreh knhâo Măng Đen brei thâo, anôk brua\ anei mâo bi mdjuê leh truh 7 mta mjeh ana êa drao. Thu\n 2019, mâo mkăp leh kơ mnuih [uôn sang, phung duh mkra hlăm ]ar pla mjing êbeh 300 êbâo phu\n ana sâm hrue\, êbeh 40 êbâo phu\n ana đương quy, hlăm brô 120 êbâo phu\n ana pôk kim tuyến:

“Jih jang ana êa drao hmei mkăp leh mâo hnơ\ng hd^p jăk. Tal dua, hmei đru k]e\ kơ mnuih [uôn sang hdră dlăng kriê. Kăp mta kơ mnuih [uôn sang wưng pla mjing bi djo\ guôp. Hmei [uh mâo sa klei găl pro\ng pioh pla mjing ana êa drao. Mb^t ho\ng ana\n mâo klei đru hbâo pruê, amâodah đru prăk kơ mnuih pla mjing duh kơ brua\ tal êlâo, lehana\n hrui blei, mkra mjing snăn [uh klei găl, klei ]ang hmăng jing pro\ng”.

        Mnuih Sêđăng hluê ngă bruă pla  sâm Ngọc Linh gu\ êyui dliê ]o\ng mâo

Truh jih thu\n 2019, ]at Kontum mâo pla leh êbeh 750 ha ana êa drao, hnơ\ng asa\r mjeh mâo ba w^t êbeh 3.900 tôn, ka t^ng ôh Sâm Ngọc Linh. Jih jang ênha\ ana êa drao hlăm ]ar mâo pla ti kr^ng mnuih djuê [ia\ Sedang, mâo du\m kdriêk Kon Plông, Tu mroong, lehana\n Đăk Glei. Mb^t ho\ng brua\ đru mnuih [uôn sang pla mjing ana êa drao ]ia\ng tlaih mơ\ng klei dleh dlan knap m`ai, lehana\n kpưn đ^ nao kơ mdro\ng, ]ar Kontum jao leh lăn, brei mưn lăn, jao dliê, brei mưn dliê ho\ng 10 phung duh mkra duh bi liê, pla mjing, lehana\n mkra mjing êa drao ho\ng ênha jih jang hlăm brô 7.660ha. Anei jing mmông găl ]ia\ng kơ mnuih Sedang lo\ mâo brua\ knua\, mâo ênoh ba w^t hơ^t. Hlăm klei mơak thu\n mrâo, mnuih Sedang bi trông leh lu kơ brua\ lo\ pla ana sâm Ngọc Linh gu\ êyui kmrơ\ng, po\k phai đang pla mjing ana sâm hrue\, đương quy, pôk kim tuyến, ngũ vị tử… pioh lo\ mâo ênoh ba w^t lu h^n, lo\ thiăm kơ sa yăn mnga trei mđao.

                      Y-Khem pô ]ih hlo\ng răk