VOV4.Êđê - Klei rua\ mâo mta mmih hla\m êrah jing sa klei rua\ dôk mâo lu êdi ti du\m ala ]ar hlăk đ^ kyar, hla\m ana\n mâo Việt Nam. Anei jing klei rua\ kreh ba lu klei truh hu^ hyưt, boh nik nga\ awa\t boh [leh, êbuh đih, m]ah arua\t êrah dlô, arưp amâo mâo jăk kơ klei hd^p mnuih rua\. Kha\ sna\n, a\t dôk lu mnuih ka thâo sa\ng ôh kơ klei rua\ anei. Anei jing mta phu\n nga\ kơ klei hd^p mơ\ng mnuih [uôn sang hma\i djo\ amâo ja\k:

Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah jing klei ruă hlăm lam asei mlei, kyua klei amâo mâo ja\k bi mlih insulin hlăm asei mlei. Mta mmih kma hlăm asei mlei hluê klei huă [ơ\ng lehana\n đ^ jing glucose. Glucose đru mjing ai ktang djăp ho\ng klei ]ia\ng êrô êbat mơ\ng anak mnuih. Insulin jing mta kbiă hriê mơ\ng dlông klang ro\ng đru bi knar hnơ\ng glucose hlăm êrah. Tơdah dlông klang ro\ng awa\t, hnơ\ng insulin kbiă amâo mâo djăp sơnăn hnơ\ng mta mmih hlăm êrah đ^, truh ti ya hnơ\ng srăng kbiă đue# hluê êa m’iêk, kreh pia jing klei ruă m’iêk [ê` hra. Hluê si êpul hgu\m mdrao mgu\n klei rua\ anei quốc tế, ara\ anei dlông ro\ng lăn, yap mdu\m hlăm 11 ]ô mnuih sơnăn mâo 1 ]ô mnuih mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah, hlăm ana\n giăm mkrah wah ênoh mâo klei ruă anei ka mâo klei mkă dlăng lehana\n mdrao mgu\n, mta phu\n lu êdi kyua k[ah klei thâo săng lehana\n klei hd^p mda.  Klei amâo mâo yo\ng thâo, amâo hmao mkă dlăng lehana\n mdrao mgu\n srăng ngă klei ruă đ^ pral, ngă hma^ amâo mâo jăk kơ klei suaih pral lehana\n klei hd^p mda mnuih ruă. Êdah klă msei si Đào Văn Toàn, 52 thu\n ti să Êa Đar, kdriêk Êa Kar, ]ar Dak Lak. Mlan 5/2019,  nao do\ng mdrao kjham kyua êbuh đih. Hlăk ana\n kơh `u mrâo thâo pô mâo klei ruă mâo mta mmih đ^ lu hlăm êrah. Khă sơnăn, êdei 6 mlan kbiă mơ\ng sang êa drao w^t kơ sang, Đào Văn Toàn lo\ nao đih kơ sang êa drao kyua hnơ\ng mta mmih hlăm êrah đ^ h^n, ngă kơ asei mlei dlưh awa\t. Aduôn Đào Thị Hằng, mo# Đào Văn Toàn yăl dliê:“~u mrâo [uh klei ruă hlăk mơ\ng mlan 5, mrâo mâo klei ruă kyua pô huă [ơ\ng amâo mâo kăm sơnăn mrâo anei nao mkă dlăng ti Sang êa drao kdriêk, Aê mdrao la] mâo klei ruă mâo mta mmih đ^ hlăm êrah. Hlăk ana\n `u hro\ knăng, hnơ\ng êrah tru\n, asei mlei dlưh awa\t. Sang êa drao kdriêk brei nao kơ sang êa drao ]ar. Kâo hmư\ mơh arăng bi yăl dliê kơ klei rua\ anei, [ia\dah amâo thâo ôh si hdră mkhư\ gang”.

Aduôn Đào Thị Hằng brei thâo ti alu\ wa\l, Anôk bruă răng mgang klei ruă kreh mko\ mjing du\m gưl mkă dlăng klei ruă mâo mta mmih đ^ hlăm êrah hlăm êpul êya hluê gưl, [ia\dah ung kâo ka tuôm nao mkă dlăng ôh. Anei jing mta phu\n ngă kơ Đào Văn Toàn amâo thâo ôh pô mâo klei ruă.

1 ]ô mnuih mkăn ana\n jing Nguyễn Xuân Diệu, 70 thu\n ti să Êa Phê, kdriêk Krông Pa], ]ar Dak Lak. Nguyễn Xuân Diệu thâo pô mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah đ^ sui ho\ng anei hlăm brô 2 thu\n. ~u nao đih kơ sang êa drao mdrao mgu\n kyua kpla] êka kbiă mơ\ng klei ruă anei ngă. Phung aê mdrao ti Anôk brua mdrao mgu\n klei rua\ hlăm asei mlei, Sang êa drao kr^ng Tây Nguyên brei thâo, khă gơ\ thâo pô mâo klei ruă, [ia\dah Nguyễn Xuân Diệu amâo mâo ksiêm dlăng ôh hnơ\ng mta mmih mâo hlăm êrah, amâo mâo kăm ôh hluê si klei mtă mtăn mơ\ng phung nai êa mdrao, sơnăn [rư\ [rư\ klei ruă ngă krăn jơ\ng kngan. Mâo klei bi êdah krăn hlăm jơ\ng, kngan, mnuih ruă amâo mâo thâo ôh pô êka, truh kơ thâo kral sơnăn klei ruă kjham leh. Nguyễn Xuân Diệu yăl dliê: “Kâo thâo pô mâo klei ruă sui ho\ng anei 2 thu\n. Klei bi êdah mơ\ng klei ruă [uh hlăm asei mlei mbh^t mprah. Kâo sut sang êka he\ ti jơ\ng, êdei 2 hruê gru êka bo\k pro\ng, brăm ju\ mơ\ng boh tih kơ gu\. Si la] he\ kâo ăt ka thâo mơh si be\ klei ruă mâo mta mmih đ^ hlăm êrah”.

Klă s^t, du\m ]ô mnuih mse\ si Đào Văn Toàn, Nguyễn Xuân Diệu adôk lu. Ho\ng du\m ]ô mnuih anei, k[ah klei thâo jing mta phu\n ngă kơ klei suaih pral mâo klei hma^ amâo mâo jăk. K`ăm mkhư\ gang klei ruă mâo mta mmih đ^ hlăm êrah, hdră bruă klei suaih pral tar ro\ng lăn yuôm bhăn, Êpul hgu\m kia\ kriê mnuih mâo klei ruă mâo mta mmih đ^ hlăm êrah quốc tế lehana\n Knơ\ng bruă mdrao mgu\n dlông ro\ng lăn mă hruê 14/11 grăp thu\n jing Hruê klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah dlông ro\ng lăn. Hlăm wưng anei, du\m bruă mkă dlăng klei ruă hlăm êpul êya, bruă mtô mblang, mđ^ h^n klei thâo săng hlăm mnuih [uôn sang kơ klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah srăng đ^ h^n. Jih jang mnuih [uôn sang mâo klei mtă mtăn bi hluê du\m gưl ksiêm dlăng klei ruă  anei, klei ruă êrah đ^ hlăm êpul êya, mkă dlăng klei suaih pral hluê gưl 6 mlan amâo dah 1 thu\n 1 blư\, huă [ơ\ng doh ê[a\t, mjuăt ktang asei mlei djo\ guôp ]ia\ng mkhư\ gang klei ruă anei./.

Mse\ si klei la] ti dlông, k[ah klei thâo sa\ng hla\m brua\ ra\ng kriê klei suaih pral jing mta phu\n nga\ kơ lu mnuih rua\ mâo mta mmih hlăm êrah tla\ ana\p ho\ng lu klei hu^ hyưt. }ia\ng lo\ mâo thia\m klei thâo sa\ng kơ hdra\ gang mkhư\ ho\ng klei rua\ anei, êpul ]ih klei mrâo kơ Sang mđung asa\p blu\ Việt Nam mâo leh klei bi blu\ hra\m ho\ng Aê mdrao Trần Hoàng Hải, Khua adu\ brua\ mdrao mgu\n klei rua\ hlăm asei mlei, Sang êa drao pro\ng kr^ng La\n dap kngư:

-Ơ Aê mdrao! Klei rua\ mâo mta mmih hlăm êrah si klei bi knăl [uh?

Bs Hải: Jih jang klei bi knăl mơ\ng klei rua\ mâo mta mmih hla\m êrah kreh [uh jing ho\ng mnuih rua\ bi êmăn lu, tal dua jing hua\ [ơ\ng lu, mnăm lu êa, toh êwang, hro\ knăng pral lehana\n nao m’iêk lu. Êngao ana\n lo\ mâo du\m klei bi knăl mse\ si: bi krăn êa\t jơ\ng kngan, mma\t ala\ mta. Aguah tlam le\ mta mmih hla\m êrah đ^ lu, mmông ana\n kơh mnuih rua\ nao mbang kơ sang êa drao.

-Klei rua\ anei si klei hu^ hyưt mâo?

Bs Hải: Tơdah mta mmih hlăm êrah amâo mâo dưi lo\ ksiêm dlăng ôh, lehana\n hnơ\ng đ^ jing lu srăng ba klei amâo mâo jăk kơ lu mta hlăm asei mlei. Kreh [uh jing ba klei amâo mâo jăk kơ arua\t êrah pro\ng, lehana\n arua\t êrah điêt, jing klei kreh tuôm jê` jê`. Bi tơdah truh kơ kjham ho\ng klei pral kreh [uh jing leh hnơ\ng mta mmih đ^ lu hlăm êrah ngă truh kơ hwa\t hwiêng. Ba klei amâo mâo jăk kơ arua\t êrah pro\ng jing ênưih truh kơ klei m]ah arua\t êrah, amâodah kp^ arua\t êrah, truh kơ klei êbuh đih, dăl arua\t êrah kboh ba klei amâo mâo jăk pro\ng. Êngao ana\n, lu mta klei amâo mâo jăk truh kơ arua\t ariêng ngă bi krăn jơ\ng kngan, bi krăn. Du\m klei amâo mâo jăk kơ arua\t êrah điêt ba truh klei amâo mâo jăk kơ boh [leh, mâo klei ]ia\ng nao m’iêk nanao. Lehana\n ngă kơ ala\ mta mma\t, bi êkăl anak ala\. Lo\ mâo du\m klei amâo mâo jăk mkăn jing mnuih rua\ ênưih le\ hla\m klei djo\ kman hlăm pla\ jơ\ng, yap jing klei rua\ anei ngă truh kơ pla\ jơ\ng.

-Ho\ng hlei pô ênưih mâo klei rua\ anei, lehana\n si hdră mdrao klei rua\ anei, Ơ aê mdrao?

Bs Hải: Phung ênưih mâo mta klei rua\ anei jing mnuih êmo\ng đei, ktro\ kna\ng đei, mnuih [ơ\ng hua\ lu mta kpu\ng, lehana\n mnuih ala\h kpư\ mjuat asei mlei. Êngao ana\n mnuih tuôm ho\ng stress klei m^n nanao, mâo du\m klei rua\ kơ kboh, klei rua\ êrah đ^, lehana\n klei mtu\k mtu\l prăi hlăm êrah, snăn ênưih snăk le\ hlăm klei rua\ anei. Anei jing sa mta klei rua\ ăt dưi mdrao ho\ng dua hdră, ana\n jing yua êa drao, lehana\n amâo mâo yua êa drao ]ia\ng bi hơ^t hnơ\ng mta mmih mâo hlăm êrah. Hdră amâo mâo yua êa drao jing hdră bi mlih knhuah hua\ [ơ\ng, mb^t ana\n mâo sa klei bhiăn mjua\t asei ho\ng klei kjăp, djo\ guôp. Bi hdră yua êa drao snăn mâo lu mta êa drao, lehana\n bi yua êa drao ana\n djo\ ho\ng klei nai aê mdrao mta\ mtăn.

-Ho\ng ya hdră ]ia\ng dưi `e\ đue\ kơ klei rua\ anei, Ơ aê mdrao?

Bs Hải: Klei hd^p mda knư\ hruê knư\ mâo klei đ^ kyar, snăn lu mnuih dơ\ng tuôm mơh ho\ng klei rua\ anei, lehana\n ana\p lu h^n êjai, kbia\ hriê mơ\ng mnơ\ng [ơ\ng hua\, lehana\n knhuah hd^p [ia\ hlăm klei kpư\ hiu. Kơ klei hua\ [ơ\ng: Amâo mâo jăk ôh [ơ\ng lu mta kpu\ng, mta prăi êma\.

Tơdah thâo kơ asei mlei pô mâo mta klei rua\ anei, nai aê mdrao mta\ mtăn bi hro\ [ơ\ng du\m mta mnơ\ng [ơ\ng mâo lu mta kpu\ng mse\ si êsei, braih, [ung, kpu\ng [ơ\ng, hbei tao, lehana\n djăp mta boh hbei mkăn. Jing [ơ\ng ma\ [‘[ia\ mnơ\ng anei, amâo mâo djo\ hlo\ng kăm hlao ôh. Jăk h^n [ơ\ng lu mta mnơng bi asa\r mkăn mse\ si djăp mta êtak jing jăk snăk kơ klei suaih pral, lehana\n hnơ\ng mta mmih ăt hro\ mơh, đru bi kna hnơ\ng mta mmih mâo hlăm êrah.

Amâo mâo jăk ôh kăm bia\t đei hlăm klei hua\ [ơ\ng, kyuadah ngă mse\ snăn ênưih truh kơ klei asei mlei amâo mâo djăp hnơ\ng tu\ jăk, hmăi amâo mâo jăk kơ klei suaih pral mơh.

-La] jăk kơ ih lu!