VOV4.Êđê- Mnơ̆ng tŭ jăk jing dŭm mta asei mlei čiăng knŏng ƀiă, ƀiădah jing yuôm bhăn snăk, tơdah kƀah mnơ̆ng tŭ jăk srăng hmaĭ amâo jăk kơ klei suaih pral, klei hđeh hriê kơ prŏng. Anei jing klei thâo brei mâo čiăng grăp gŏ sang kriê dlăng hđeh jăk hĭn.

Hlăm mnơ̆ng ƀơ̆ng tŭ jăk bi mâo kơ hđeh mâo 2 êpul, anăn dŭm mta khoáng msĕ si (mta kuăt; mta msei; mta kông; kalsi; hra iot) lehanăn êpul vitamin mâo (A; B; C; D...) jing yuôm bhăn snăk kơ klei đĭ hriê kơ prŏng hlăm klei mĭn, mđĭ ai ktang kơ asei mlei, dưi kdơ̆ng hŏng klei ruă mơ̆ng phung hđeh. Tơdah kƀah dŭm mta mnơ̆ng tŭ jăk hlăm phung hđeh, msĕ si klei kreh tuôm “klei ư̆ êpa kƀah dlar”, kyuadah amâo mâo êdah klă ôh boh mơ̆ng klei amâo mâo jăk, ngă kơ hđeh awăt êmăn ai tiê toh hroh, phung hđeh ênưih mâo dŭm mta klei ruă. Tui si klei ksiêm dlăng kơ mnơ̆ng tŭ jăk thŭn 2019 – 2020 mơ̆ng Knơ̆ng bruă ksiêm duah mnơ̆ng tŭ jăk kơ hđeh mơ̆ng 6 – 59 mlan hlăm alŭ wăl Lăn Dap kngư, hnơ̆ng ênoh kƀah mta kuăt jing 66,6% (kluôm ala jing 58%), hnơ̆ng ênoh kƀah vitamin A tal êlâo jing 11% (kluôm ala jing 9,5%) hnơ̆ng ênoh klei kƀah êrah jing 26,3% (kluôm ala jing 19,6); mniê ba tian hlăm alŭ wăl Lăn Dap kngư; hnơ̆ng ênoh kƀah mta kuăt jing 63,9% (kluôm ala 63,5%). Mơ̆ng anăn tui si WHO, klei kƀah mta tŭ jăk dơ̆ng mâo klei mđĭ mlih leh, hnơ̆ng kƀah vitamin A mâo leh êlâo lehanăn kƀah êrah ti hnơ̆ng êdu, kyua klei suaih pral yang ƀuôn, kyua kƀah mta kuăt ti hnơ̆ng prŏng, boh nik hŏng phung amĭ lehanăn hđeh điêt.

Aê mdrao Vi Thị Huệ ngă bruă anôk răng kriê mta tŭ jăk, anôk bruă kiă kriê klei ruă čar Daklak brei thâo, mâo đa đa mta phŭn ngă kƀah hnơ̆ng tŭ jăk hlăm puhng hđeh.

“Mâo lu snăk mta phŭn ngă kơ hđeh kƀah hnơ̆ng tŭ jăk hlăm asei mlei, msĕ si phung hđeh kreh mâo dŭm klei ruă hlăm tian prôč ngă kơ asei mlei dleh thâo hrip mă mnơ̆ng tŭ jăk, phung hđeh mâo ai dưi kdơ̆ng hŏng klei ruă êdu, phung hđeh ƀơ̆ng huă truh kơ klei kƀah mta tŭ jăk, phung hđeh mâo kmuôt tlan... phung hđeh dôk hlăm klei kƀah mnơ̆ng ƀơ̆ng huă nanao, ka dưi mkăp djăp ôh mta tŭ jăk kơ asei mlei čiăng”.

Klei mbŏ amâo djŏ, amâo djăp mta tŭ jăk kơ hđeh ênưih mâo dŭm klei amâo mâo jăk kơ asei mlei hđeh, msĕ si hđeh kƀah êrah kyua kƀah mta msei kreh amâo mâo pral kdal, hriăm hră êmưt, amâo jăk mâo klei mđing kơ klei hriăm, lehanăn kreh čiăng pĭt gui, tơdah klei anei mâo nanao sui thŭn mlan ngă kơ hđeh ênưih mâo klei ruă hlăm êlan bi êwa, lehanăn mâo dŭm mta klei ruă djŏ kman mkăn. Puhng mniê ba tian kƀah êrah, ênưih truh kơ klei kkiêng anak amâo mâo truh mlan, hnơ̆ng klei bi kluh êrah lu hĭn tơdah kkiêng. Hđeh kƀah vitamin A ênưih ngă kơ hđeh ktiêl, amâo mâo thâo prŏng, ênưih mâo klei ruă hlăm tian prôč, mduič êka hlăm êlan bi êwa, kƀah kjham vitamin A truh kơ klei amâo mâo jăk ală, ênưih truh kơ bum. Hđeh kƀah kalsi ênưih đuĕ nao kơ ktiêl klang, tơdah asei mlei mkăp amâo mâo djăp ôh kalsi, amâodah hnơ̆ng hrui mă kalsi hlăm proč trŭn hrŏ, snăn asei mlei srăng yua jih kalsi mơ̆ng klang mŭt hlăm êrah srăng ngă mtŭk mtŭl kơ klang. Phung hđeh kƀah mta kuăt srăng alah huă ƀơ̆ng, amâo mâo thâo prŏng, ênưih mâo dŭm mta klei ruă hlăm êlan bi êwa, ruă tian eh, kdjuôt kdjĭng lehanăn dleh ksuă awan. Phung mniê ba tian kƀah iot ênưih truh kơ klei proh anak ĭ, ĭ djiê hngăt hlăm tian, kkiêng mda, hđeh leh kkiêng ênưih mâo klei amâo mâo jăk kơ dlô, amâodah mâo dŭm mta klei ruă mâo jăk msĕ si êwiên êwu, kmlêč kmlô, kngăl, ƀleng ală... Aê mdrao Vi Thị Huệ brei thâo:

“Tơdah phung hđeh kƀah mnơ̆ng tŭ jăk kơ asei mlei, ênưih srăng mâo lu mta klei amâo mâo jăk kơ asei mlei. Tôhmô: Hđreh kƀah vitamin A ti hnơ̆ng êdu, hđeh ênưih srăng măt ală mnŭ, kƀah vitamin A ti hnơ̆ng kjham srăng truh kơ thu ală, jhat anak ală, truh kơ bum ală lehanăn mâo dŭm mta klei ruă djŏ kman mkăn. Hŏng phung hđeh kƀah mta msei, kyuadah mta msei jing sa hlăm dŭm mta yuôm bhăn kơ klei mjing êrah, lehanăn jing sa kdrêč hlăm klei mbŏ jăk kơ dlô, tơdah hđeh kƀah mta msei, srăng truh kơ klei kƀah êrah kyua kƀah mta msei, ngă toh hroh ai tiê klei ktang kơ asei mlei, klei mĭn lehanăn ai dưi kdơng hŏng klei ruă mơ̆ng asei mlei. Phung hđeh kƀah mta kuăt, mơ̆ng mta kuăt anei jing dŏ đru hrui mă protein mjing klei jăk đŏk kƀông êjai huă ƀơ̆ng kơ hđeh, tơdah hđeh kƀah mta kuăt snăn hđeh ală snăk huă ƀơ̆ng, ktiêl lehanăn toh hroh ai ktang kdơ̆ng hŏng klei ruă. Hŏng phung hđeh kƀah iot, srăng ngă kơ klei mĭn hđeh amâo mâo jăk, lehanăn truh jhat kơ aruăt klei mĭn mkăn, phung hđeh hlăk thŭn nao sang hră mơar, ƀiădah kƀah hĕ iot snăn hnơ̆ng thâo mĭn mơ̆ng phung hđeh hrŏ hĭn hŏng hđeh amâo mâo kƀah iot ôh”.

Knơ̆ng bruă ksiêm duah kơ mnơ̆ng tŭ jăk mtă mtăn, dưi thiăm mbŏ dŭm mta mnơ̆ng tŭ jăk mơ̆ng mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo leh. hlăm mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo lu mta msei mâo jing: Čĭm êmô, mta hrah boh mnŭ, tiê, kboh, kan êtak, djam mtam mtah, mmao... ƀơ̆ng lu boh kroh ksă mâo lu vitamin C čiăng mđĭ ai ktang asei mlei hrip mta msei; mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo lu kalsi msĕ si hdang, kan, êa ksâo, phomat... mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo lu iot jing dŭm mta kan êa ksĭ, mkul êa ksĭ, djam salat soon, mkul... mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo lu mta kuăt mâo hlăm mta hrah boh mnŭ, hlăm briăng adĕ, siăp, ênŭng, abao, djam bei boh, êtak prăi...; mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo lu vitamin A mâo hlăm čĭm kan, tiê boh mnŭ, êa ksâo, ênŭng... djam mtam mtah, boh gơ̆k, karot, plei, tei hŭng... vitamin D mâo lu hlăm tiê, hlăm boh mnŭ.

Hlăm kluôm ala, lehanăn ti čar Daklak drei msĕ mơh mâo ngă leh lu hdră mbŏ mta tŭ jăk, lehanăn dơ̆ng mâo leh klei tŭ dưn jăk, msĕ si Hdră mdrơ̆ng hŏng klei kƀah vitmain A, hŏng hdră brei mnăm êa drao vitamin A hnơ̆ng ktang hŏng hđeh mơ̆ng 6 – 36 mlan, 1 thŭn mnăm 2 blư̆ hlăm mlan 6 lehanăn mlan 12. Brei kơ amĭ mrâo leh kkiêng mnăm 1 hnơ̆ng ktang vitamin A, mbŏ vitamin A kơ phung hđeh kdjuôt kdjĭng, kơ phung hđeh mâo nanao klei ruă tian amâo mâo thâo hlao, ruă hlăm êlan bi êwa amâo mâo thâo hlao. Hdră mdrơ̆ng hŏng klei amâo mâo jăk klei mĭn kyua kƀah iot, hŏng hdră mtrŭt jih jang mnuih ba yua hră iot hlăm klei huă ƀpơ̆ng grăp hrue, lehanăn mta mnơ̆ng ƀơ̆ng mbŏ iot pioh mkra mjing bi ƀăt mnơ̆ng ƀơ̆ng. Hdră mdrơ̆ng hŏng klei kƀah êra kơ puhng mniê ba tian bi mnăm hĕ dŭm mta êa drao mâo mta msei jing acid folic, hŏng hnơư̆ng 1 asăr/hrue dơ̆ng mơ̆ng phŭn dơ̆ng ba tian hlŏng truh kơ leh kkiêng mâo sa mlan./.

Msĕ si mrâo lač, mnơ̆ng tŭ jăk čiăng êdi kơ klei hđeh hriê kơ prŏng. Snăn si ngă čiăng thâo hđeh kƀah mnơ̆ng tŭ jăk? Si ngă boh jhat mơ̆ng klei kƀah mnơ̆ng tŭ jăk?  Leh anăn ya bruă brei ngă čiăng mbŏ djăp ênŭm mnơ̆ng tŭ jăk kơ hđeh? Anei jing klei êmuh srăng mâo Aê mdrao Vi Thị Huệ, anôk mdrao mbŏ mnơ̆ng tŭ jăk, Anôk bruă kiă kriê klei ruă čar Dak Lak wĭt lač hlăm klei êmuh ti tluôn anei.

- Ơ aê mdrao! Čiăng đru kơ mnuih ƀuôn sang thâo săng klă hĭn kơ dŭm mta mnơ̆ng tŭ jăk, akâo kơ aê mdrao klah čŭn ƀiă klei thâo săng kơ dŭm mta mnơ̆ng tŭ jăk?

Aê mdrao Vi Thị Huệ: Dŭm mta mnơ̆ng tŭ jăk jing dŭm mta mnơ̆ng asei mlei drei čiăng sa hnơ̆ng ƀiă đuič, khă snăn mta anei mâo boh tŭ yuôm bhăn, tơdah kƀah mnơ̆ng tŭ jăk anei srăng hmăi truh kơ klei đĭ prŏng mơ̆ng asei mlei, boh nik phung hđeh điêt. Lač kơ dŭm mta mnơ̆ng tŭ jăk, jing mâo wăt mta vitamin, hlăm anăn mâo dŭm mta vitamin lik hlăm mta praĭ mâo Vitamin A, D, E, K êpul vitamin lik hlăm êa mâo vitamin B, C lehanăn mâo wăt dŭm mta canxi, phốt pho, magie, mta kuăt…

- Ơ aê mdrao, akâo kơ ih brei thâo dŭm klei bi knăl mơ̆ng phung hđeh kƀah mta mnơ̆ng tŭ jăk?

Aê mdrao Vi Thị Huệ: Dŭm klei bi knăl mơ̆ng phung hđeh kƀah mnơ̆ng tŭ jăk, msĕ si: Hđeh êmưt đĭ prŏng, awan dhuan amâo ksuă dlông, hđeh kreh ruă duam, ruă kŏng đŏk sui, ruă tian eh m’êa..., hđeh kreh hia mlam, kbiă êa k’hŏ, dlăng kơ hđeh amâo suaih, kkâo jơ̆ng kngan ênưih joh... Phung hđeh prŏng hĭn, kreh mâo klei ruă hlăm aruăt ariêng, klang kleh, đah da mdê mdô... anei jing phung kreh kƀah mta mnơ̆ng tŭ jăk.

- Tơdah mâo djăp mta mnơ̆ng tŭ jăk, ya klei tŭ dưn srăng ba wĭt kơ phung hđeh lehanăn mklăk hŏng anăn, tơdah kƀah mta mnơ̆ng tŭ jăk ya klei truh srăng mâo kơ phung aê mdrao?

Aê mdrao Vi Thị Huệ: Bruă thiăm mbŏ dŭm mta mnơ̆ng tŭ jăk mâo bruă klam yuôm bhăn hlăm klei đĭ prŏng, mđĭ klei thâo săng, krơ̆ng kjăp klei suaih pral, ai ktang bi kdơ̆ng hŏng klei ruă boh nik hŏng phung hđeh, tơdah hđeh amâo djăp mta mnơ̆ng tŭ jăk, ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă hrŏ, hđeh ênưih mâo dŭm klei ruă, đĭ prŏng êmưt. Tơdah hđeh kƀah mta mnơ̆ng tŭ jăk, srăng ba lu klei truh amâo jăk. Si tô hmô, tơdah hđeh kƀah Vitamin A hnơ̆ng ƀiă, ală srăng mmăt, tơdah kƀah lu ală srăng đĭ kjham, bum ală lehanăn mâo dŭm klei ruă mkăn. Phung hđeh kƀah mta msei, kyua mta msei jing sa mta yuôm bhăn đru mjing êrah lehanăn sa mta yuôm bhăn đru kơ kŏ dlô jăk, kyua anăn tơdah kƀah mta msei, ngă kơ hđeh kƀah êrah, ngă kơ hđeh êmưt đĭ prŏng wăt kơ asei mlei lehanăn klei thâo mĭn, bi hrŏ ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă mơ̆ng hđeh. Ti phung hđeh kƀah mta kuăt, kuăt jing mta đru kơ asei mlei hđeh dưi ƀơ̆ng mnơ̆ng jăk hĭn, hđeh kƀah mta kuăt srăng êmưt đĭ prŏng, amâo čiăng huă ƀơ̆ng, ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă hrŏ. Ti phung hđeh kƀah Iôt, hđeh srăng kƀah klei thâo mĭn amâodah mâo dŭm klei amâo jăk hlăm êruăt kŏ dlô, phung hđeh dôk hlăm thŭn nao sang hră, kƀah Iôt, ênoh hưn mthâo klei thâo mĭn kreh ƀiă hĭn mkă hŏng hđeh mâo djăp hnơ̆ng Iôt.

- Ơ aê mdrao, ih mâo mơ̆ ya klei mtă kơ phung amĭ ama, si hdră srăng thiăm mbŏ mta mnơ̆ng tŭ jăk kơ phung hđeh?

Aê mdrao Vi Thị Huệ: Klei mtă mơ̆ng Knơ̆ng bruă ksiêm duah kơ mnơ̆ng ƀơ̆ng tŭ jăk ala čar hưn mdah kơ phung amĭ ama hlăm klei thiăm mbŏ mta mnơ̆ng ƀơ̆ng tŭ jăk kơ phung hđeh. Tal sa, ba yua lu mta lehanăn bi mguôp lu mta mnơ̆ng ƀơ̆ng hlăm mmông ƀơ̆ng huă grăp hruê kơ phung hđeh, brei drei ruah dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo mta mnơ̆ng tŭ jăk; tal 2 brei hđeh mam amĭ hnưm, mam amĭ dăl hlăm 6 mlan tal êlâo; lehanăn lŏ brei hđeh mam truh kơ 24 mlan amâodah sui hĭn; tal tlâo yua dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng tŭ jăk thiăm mbŏ kơ hđeh, thiăm mta praĭ hlăm mmông huă ƀơ̆ng čiăng mđĭ hnơ̆ng vitamin lik hlăm mta praĭ; tal pă: brei phung hđeh mơ̆ng 6 truh kơ 60 mlan mnăm vitamin A 2 blư̆ hlăm sa thŭn. Phung amĭ leh kkiêng anak hlăm wang 1 mlan mnăm 1 blư̆ vitamin A, hđeh mơ̆ng 24 – 60 mlan dưi mnăm êa drao mdjiê kmuôt, phung mniê hlăm gưl thŭn ƀă kkiêng anak dưi mnăm thiăm mbŏ mta msei, axit folic, êa drao thiăm mnơ̆ng tŭ jăk hluê si klei ktrâo lač mơ̆ng nai êa mdrao./.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!