VOV4.Êđê - Mơ\ng hla\k thu\n 2011, ênhiang mmui` Suan mơ\ng Việt Nam mâo leh UNESCO tu\ yap jing Nga\n ]uê pioh Dhar kreh amâo êdah kla\ brei ra\ng mgang mjê] mơ\ng anak mnuih. Amâo djo\ kno\ng jing sa mta ênhiang mui` đuic\ ôh, Mmui` Xoan lo\ jing sa klei bhia\n amâo dưi k[ah ôh hla\m kna\m bi hdơr hruê djiê kơ Mtao Hùng hla\m gra\p thu\n. Hla\m kna\m m’ak Sang yang Hùng thu\n anei, sa hla\m du\m brua\ êdah kdlưn jing mko\ mjing Klei mdah Mmui` Suan ho\ng hnơ\ng pro\ng leh ana\n mko\ mjing Klei bi lông Mmui` Suan phung Êdam êra Hđeh êla\k [uôn pro\ng Việt Trì, ]ar Phú Thọ, gưl tal 4.

Mui` Suan, sa mta mui` ho\ng [a\ng êgei mâo ma\ mdê hja\n, lo\ mâo ana\n pia jing Mui` Lãi Lèn, Mui` lu mnuih, Mui` kkuh mpu\, Mui`  Mbah sang yang. Mnuih [uôn sang mao klei m^n, Mui` Suan kyua mơ\ng mtao Hùng mtô brei c\ia\ng mui` pioh nga\ yang kkuh mpu\ kơ aê aduôn atâo atiêt mnuih Lạc Việt. Kyua ana\n ho\ng mnuih [uôn sang ti la\n ala Văn Lang đưm da\ adih leh ana\n mnuih [uôn sang Phú Thọ ara\ anei, amâo mâo ênhiang mui` kkuh mpu\ yuôm kdrưh leh ana\n ja\k mse\ ho\ng ênhiang mui` Suan.

Hluê si klei c\ih pioh hla\m hdruôm hra\ m’ar h[uê ênuk sna\n mui` Suan mâo leh êbeh 2.000 thu\n. Du\m ênhiang mui` Suan đưm đa\ mphu\n mâo mơ\ng du\m [uôn sang hđa\p đưm ti alu\ wa\l krah Văn Lang ênuk du\m mtao Hùng. Phu\n agha mui` Suan ti kr^ng Phú Thọ, leh kơ ana\n lar truh kơ du\m [uôn sang hluê tuê hang krông Lô, Krông Hồng nao truh wa\t kơ c\ar Vĩnh Phúc. Ara\ anei, hla\m c\ar Phú Thọ adôk kriê pioh yua mâo 31 klei mui`Suan leh ana\n 4 êpul mui` Suan ( An Thái, Thét, Phù Đức leh ana\n Kim Đái) dôk hla\m [uôn prong Việt Trì s’a\i.

    Mui` Suan mâo 3 hdra\:

    Mui` kkuh mpu\: Bi hdơr kơ du\m mtao Hùng, du\m phung Yang adiê, du\m phung mao đru mguôp leh ai tiê hoưng mnuih [uôn sang, hop\ng la\n c\ar leh anaưn aduôn aê atâo atiêt mơng du\m djuê;

    Mui` nga\ yang: Bi mni kơ la\n ala êa juôr, [uôn sang, anak mnuih, klei hd^p mda, klei  nga\ brua\  duh [ơ\ng mơ\ng epul êya [uôn sang hluê ho\ng 14 ênhiang mui` mdê mdê, lo\ pia jing Quả Cách;

    Mui` Êpul ( Hla\m ana\n mâo Mui` bi kmlah): bi êdah klei c\ang hmang hla\m klei hd^p, klei kha\p c\ia\ng hla\m go\ sang, êkei mniê leh ana\n mui` hla\m du\m kna\m m’ak [uôn sang, hpu\m ênhiang mui` jia\ kma klei bi kha\p, m’ak hlak, bi êdah ho\ng hdra\ mui` bi kmlah plah wah êkei ho\ng mniê amâo dah du\m êpul mui`….

Klei mui` mơ\ng mui` Suan jing klei mui` mdah ho\ng dja\p ênu\m du\m hdra\ kdra\p mui` - mui`: mui` blu\, mui` bi yơ\ng, ra\k klei duê leh ana\n klei mui`; mâo êpul mui` mniê, êpul mui` êkei, mui` ho\ng lu đo\k, mui` bi mtio\, mui` bi kmlah, mui` mâo wa\t klei blu\ leh ana\n mui` bi kmlah. Ênhiang mui` Suan `u sia\ suôr ho\ng đo\k blu\.Kdra\p yua mui` Suan kno\ng yua ma\ sa boh hgơr điêt, dua nah [o# hgơr luôm ho\ng kl^t leh ana\n mâo 3 kruôp po\k alê pioh kpoh.

Kơ knhuah mui`, klei mui` Suan mui` ho\ng đo\k  kdra\m, dje dje\ êmưt leh ana\n mâo đa bi mtio\ ktang đa ta\p năng mâo đo\k nga\ bi m’et m’ot, ja\k j^n. Ai hd^p mơ\ng mui` Suan jing ti klei bi mguôp mơ\ng mta mui` nga\ yang ho\ng mui` bi kmlah, mâo leh mơ\ng đưm leh ana\n mâo lu gưl mnuih kha\p c\ia\ng.

Hla\m mui` Suan, kdo\ mui` kha\ng hra\m mb^t leh ana\n bi mguôp jih dua, yua knhuah kdo\ bi êdah kơ klei c\ia\ng lac\ hla\m klei mui`. Du\m klei mui` kdo\ kha\ng hluê ho\ng sa ana\n hdra\.

Mui` Suan mâo klei bi mko\ mjing tliêr kja\p. Du\m phung mui` Suan kha\ng dôk hd^p mb^t ho\ng êpul mui` leh ana\n mko\ mjing êpul. Pô dja\ ako\ sa êpul mui`Suan pia jing khua pa\n ako\. Phung  êkei hla\m êpul mui` pia jing Kep, tơ mniê jing Đào. Phung mui` êkei kha\ng mui` ata\t tông mb^t ho\ng hgơr điêt, hgơr pro\ng, phung mui` mniê kha\ng lo\ mui` w^t m`a\, mui` bi kmlah, kdo\.......

Gra\p êpul mui` Suan mâo hla\m brô mơ\ng 15 – 18 c\ô mnuih. Êkei h’ô ao c\hia\m dai, ko\ pa\n kưn, c\u\t c\hum ko#, mniê h’ô ao mâo 5 knhal, ako\ đua pa\n c\hia\m k[ôc\ ak, h’ô ao ko#, ka\ c\hia\m ti k’iêng, h’ô ao yêm lu êa, c\hum c\hia\m mmnal eh hlua\t. Du\m phung nao mui` Suan leh ana\n du\m êpul mui` Suan a\t kha\ng bi mje\ mjing  mb^t. Digơ\ bi dla\ng su\k suôr mse\ si ayo\ng adei, [ia\ khut khat êkei mniê Mui` Suan amâo dưi bi dôk ôh s^t leh bi mje\ mjing.

Ho\ng du\m boh tu\ yuôm h[uê ênuk, knhuah dhar kreh, kreh knhâo mdê hja\n mơ\ng mta mui` anei, hruê 24/11/2011, Êpul brua\ Sang hra\ m’ar, Kreh knhâo leh ana\n Dhar kreh mơ\ng Liên hợp quốc (UNESCO)  kla\ s^t tu\ yap Mui` Suan jing nga\n c\uê pioh dhar kreh amâo mâo êdah kla\ c\ia\ng răng mgang mjêc\ mơ\ng anak mnuih.

Brua\ răng mgang leh ana\n bi mđ^ lar boh tu\ yuôm mơ\ng ênhiang Mui` Suan srang đru mguôp s^t êm^t kơ brua\ kriê pioh  knhuah dhar kreh djuê ana leh ana\n dôk kriê kja\p klei lu jơr mơ\ng knhuah dhar kreh anak mnuih.

 Mui` Suan khăng mko\ mjing hlăm du\m wưng mphu\n kơ knăm m’ak yan mnga ti Sang yang mơ\ng hruê 1 Tit ako\ thu\n mlan Yuăn, leh ana\n mui` hlăm du\m knăm m’ak mko\ mjing hlăm yan mnga. Hlăm wưng ngă yang Bi hdơr hruê djiê mtao Hùng, mui` Suan jing 1 klei ngă yang yuôm bhăn êdi leh ana\n mâo mă hjăn. Hlăm jih wưng mko\ mjing knăm m’ak, mâo đrông du\m klei Mui` Suan [uôn đưm mui` mdah kơ phung tuê mơ\ng djăp kr^ng wa\l hriê w^t bi k[^n ngă yang kơ Aduôn aê atâo atiêt. Hlăm du\m bruă ngă [ri wưng ngă yang Bi hdơr hruê djiê mtao Hùng – Knăm m’ak  Sang yang Hùng thu\n anei, hruê 3/4 ti [uôn pro\ng Việt Trì, ]ar Phú Thọ, mko\ mjing klei bi lông mui` Suan phung hđeh êlăk [uôn pro\ng tal 4. Anei jing wưng ]ia\ng du\m gưl phung hla\k ai t^ng dlăng bruă ba c\uê  dưn yua, kriê pioh leh ana\n mđ^ kyar boh tu\ yuôm ênhiang mui` anei.

Nao kơ anôk bi lông Mui` Suan phung hđeh êlăk [uôn pro\ng Việt Trì thu\n anei mâo 100 ]ô hđeh mơ\ng 6 – 12 thu\n hlăm 6 câu lạc bộ mui` suan mơ\ng du\m sang hră ti [uôn pro\ng. Grăp êpul ba nao 1 klei Mui` Suan boh sui 30mn^t ho\ng du\m klei Mui` Suan đưm, djăp 3 kdrê] mơ\ng 1 mlam mui` suan ana\n jing: mui` klei ngă yang, mui` knăm m’ak. Nao kơ anôk bi lông Mui` Suan thu\n anei, adei Nguyễn Thị Kiều Oanh, hđeh hriăm hră adu\ 7B, sang hră gưl 2 Kim Đức yăl dliê: “ Kâo nao bi lông Mui` Suan hlăk kâo hriăm adu\ 4, am^ ama, aduôn aê mtru\t mjhar Mui` Suan. Leh mu\t hriăm gưl II, kâo mâo phung nai, phung nghệ nhân mtô. Leh mâo hriăm Mui` Suan, kâo [uh m’ak êdi kyua dưi nao hiu mui` Xoan ho\ng du\m sang hră mkăn. Kâo [uh hưn ktưn h^n kơ Mui` Suan mơ\ng [uôn sng pô”.

Klei bi lông Mui` Suan phung hđeh êlăk [uôn pro\ng Việt Trì jing 1 hlăm du\m bruă dhar kreh đru mguôp hluê ngă klei [ua\n rơ\ng hdră nga\ bruă mơ\ng ]ar Phú Thọ ho\ng Knơ\ng bruă Sang hra\ m’ar - Kreh knhâo leh ana\n Dhar kreh mơ\ng Liên hợp quốc kơ bruă kriê dlăng leh ana\n mđ^ lar boh tu\ yuôm  Mui` Suan; ngă rue# leh hră m’ar Mui` Suan Phú Thọ kbiă mơ\ng klei bi răng mgang jê] leh ana\n jing ngăn dhar kreh amâo êdah klă bi ala mơ\ng anak mnuih hlăm thu\n 2017. Amai Vũ Thị Thu Hằng, khua g^t gai bruă đoàn Êdam êra cộng sản Hồ Chí Minh [uôn pro\ng Việt Trì, ]ar Phú Thọ brei thâo: klei bi lông mui` Suan bi êdah klei thâo [uh săng leh ana\n klei đua klam hlăm bruă k^r yua, kriê pioh mse\ hđăp leh ana\n mđ^ kyar boh tu\ yuôm Mui` Suan, mtô mblang hâo hưn Mui` Suan truh ho\ng jih jang mnuih [uôn sang:“Hlăm ênoh 52 Êpul hgu\m, bi knar ho\ng 51 Câu lạc bộ Mui` Suan leh ana\n 7 Câu lạc bộ Mui` Suan mơ\ng du\m sang hră gưl III dơ\ng, snăn ênoh câu lạc bộ Mui` Suan jing lu êdi. Leh ruah mă 6 câu lạc bộ bi ala êdah kdlưn nao kơ anôk bi lông Mui` Suan hruê anei, snăn hmei ăt mâo du\m klei bi mklă ]ia\ng dôk krơ\ng kjăp du\m câu lạc bộ nao bi lông hlăm hruê anei jing du\m câu lạc bộ mâo du\m mta klei mui` djo\ phu\n agha mơ\ng klei Mui` Suan. Hmei hlăk mâo hdră jing k^r yua leh ana\n kriê mgang hrông mse\ hđăp boh tu\ yuôm mơ\ng ênhiang Mui` Suan, kyua ana\n anei jing mta bruă bi mklă tal êlâo”.

                                                   H’Nga – Y Khem pô ]ih mkra.