VOV4.Êđê - Hŏng klei blŭ “Myơr êrah mdrao mnuih jing sa bruă jăk siam; Sa aruăt êrah brei - đru kơ sa klei hdĭp”, Knăm mơak myơr êrah grăp thŭn dưi mkŏ mjing kñăm đru mguôp hlăm hjiê êrah - bruă mkŏ đru kơ lu mnuih dưi lŏ hdĭp. Mơ̆ng akŏ mlan 6 truh ară anei, ti krĭng wăl Lăn Dap Kngư mkŏ mjing leh Knăm mơak myơr êrah đru nuih - “Aruăt êrah hrah Lăn Dap Kngư” (Hlăm hdră “Myơr êrah” tal VIII). Ti Dak Lak, gưl anei mĭn tĭng srăng lŏ tŭ mă ƀiă êdi hlăm brô 2.900 ênoh êrah doh. Hjăn ti Ƀuôn Ama Thuôt, akŏ mlan 6 mrâo êgao mâo leh giăm 1000 čô myơr jing knuă druh, mnuih mă bruă knŭk kna nao myơr êbeh 9 êtuh ênoh êrah doh. Klei anăn brei ƀuh bruă myơr êrah mdrao mnuih mâo klei lar bra ai tiê đua klam leh anăn khăp kơ êpul êya.

Êrah jing êa hdĭp êran hlăm asei mlei, mâo lu mta, mâo mta êrah hrah jing pô tŭ ba osi, mta êrah kô̆ ngă bruă răng kriê asei mlei, mta aruăt êrah điêt đru kơ klei bi êkŏ êrah, huyết tương mâo lu mta mdê mdê: anăn jing pô bi ktang ai tiê, dŭm mta pioh bi êkŏ êrah, mta tŭ jăk... êrah đru krơ̆ng kơ klei hdĭp, lehanăn jing yuôm bhăn snăk kơ bruă mdrao mgŭn klei ruă. Tui si phung aê mdrao, boh sĭt, mâo lu snăk mnuih dôk guôn klei mbŏ êrah, anăn yơh jing mnuih luič êrah kyua mâo klei truh hlăm êlan klông, mâo klei truh êjai mă bruă, êka êkeh truh klei kƀah êrah, kluh êrah hlăm prôč tian... Mnuih mâo klei ruă djŏ tuôm hŏng êrah, msĕ klei ruă bi brŭ jhat hlăm êrah, dlưh awăt dlôg klang, êrah amâo mâo thâo êkŏ, kluh êrah ngă luič hrŏ aruăt êrah điêt... Êngao anăn, dŭm klei bliah mdrao kboh, êhŭng, mkŏ mtuôp hlăm bruă mdrao mgŭn ăt čiăng snăk kơ klei lŏ mbŏ êrah.

Êrah doh, pioh đru hlăm bruă mdrao mgŭn mnuih ruă, lu jing mă mơ̆ng mnuih mâo klei suaih pral čŏng myơr êrah. Tui si ênoh mơ̆ng anôk bruă ksiêm hriăm kơ êrah – mbŏ êrah čar Daklak, kah knar hlăm grăp thŭn mâo tŭ mă êbeh 25 êbâo ênoh êrah doh. Êrah myơr pral mâo kriê pioh djŏ hŏng klei bhiăn, lehanăn mâo mkă dlăng ƀhĭ ênŭm huĭdah mâo mta klei ruă bi mtưp hlăm êlan êrah msĕ si klei ruă HIV; klei ruă tiê B, ruă tiê C; krơ; êngoh bi ktư̆... Ênoh êrah djăp ênoh čuăn doh srăng mbha hlue si êpul êrah O; A; B amâodah AB, kriê pioh bi djŏ tui si mdê bi mta êrah, kñăm dưi mkăp pral mtam tơdah mâo klei čiăng kơ bruă lŏ mbŏ êrah, bi dŭm mta êrah amâo mâo djăp ênoh čuăn ôh srăng lăm lui hĕ djŏ hŏng mta mtrŭn.

Tui si ênoh mơ̆ng anôk bruă ksiêm hriăm kơ êrah – mbŏ êrah gưl dlông, grăp thŭn ala čar drei čiăng bi mâo hlăm brô 1 êklăk 700 êbâo ênoh êrah pioh đru kơ bruă mdrao mgŭn, ƀiădah ară anei knŏng dưi mâo mă mil 30% klei čiăng kơ êrah. Kyua mơ̆ng klei anăn čiăng snăk kơ jih jang mnuih bi nao myơr êrah, anei jing bruă bi đru, amâo mâo djŏ knŏng dưi ba klei tŭ dưn kơ mnuih ruă đuič ôh, ƀiădah lŏ ba klei tŭ dưn jăk snăk mơh kơ mnuih nao myơr êrah. Aê mdrao Vũ Thị Ngà, Khua adŭ bruă tĭng mkă kluôm, anôk bruă ksiêm hriăm kơ êrah čar Daklak lač: “Msĕ si drei thâo leh, êrah jing sa mta mnơ̆ng msĕ si êa drao yuôm bhăn snăk. Kyuanăn truh kơ ară anei, tar rŏng lăn, lehanăn ala čar drei ka mâo ôh sa mta êa drao dưi hrô hĕ kơ sa mta êa drao mkăn, msĕ hŏng êrah dưi bi hrô. Kyuanăn yơh, knŏng mơ̆ng mnuih nao myơr êrah yơh jing pô đru bi mkrăp brei êrah. Klei tŭ dưn mơ̆ng bruă myơr êrah, hŏng mnuih myơr êrah srăng mâo phung aê mdrao ksiêm dlăng kluôm, lehanăn mâo klei kčĕ kơ klei suaih pral, leh kơ anăn mâo klei mkă dlăng bi nik djăp mta klei ruă thâo bi mtưp mơ̆ng êlan êrah msĕ si: Klei ruă tiê B; klei ruă tiê C; krơ; HIV; êngoh bi ƀlĕ êrah... Dưi đru hlăm bruă mkă dlăng tơdah mnuih myơr êrah mâo klei đing amâo mâo jăk kơ êrah, mâo klei ruă djŏ tuôm hŏng êrah. Bi hŏng mnuih tŭ mă êrah đru mkăp, srăng dưi mbŏ hŏng mta êrah doh, êrah jăk đru hlăm bruă bi hơĭt lehanăn mdrao mgŭn bi jăk dưi hlao djăp mta klei ruă kbiă hriê mơ̆ng êrah”.

Mnuih mâo tiê tiê čŏng nao myơr êrah čang hmăng hŏng dŭm klei pô ngă knŏng jing điêt dhiêt ƀiădah srăng dưi đru kơ mnuih ruă. Mơ̆ng klei bi êdah ai tiê thâo bi đru anăn, mâo klei đua klam hŏng yang ƀuôn, hrăm mbĭt sa ai tiê duh mĭn kơ klei mđĭ kyar, knư̆ hrue knư̆ jăk siam hĭn kơ yang ƀuôn. Jing leh sa čô mnuih tuôm nao myơr leh êrah êbeh 20 blư̆, mâo klei myun Knơ̆ng bruă mnuih mă bruă, lehanăn phung knap mñai čar Daklak mđup brei hră bi mni kyua klei tŭ dưn prŏng mơ̆ng klei myơr êrah, Nguyễn Văn Thịnh, knuă druh Anôk bruă mdrao mgŭn klei ruă bi mtưp, hlăm Anôk bruă kiă kriê klei ruă duam čar Daklak lač:“Klei myơr êrah jing sa mta bruă jăk siam, mâo klei yuôm bhăn prŏng prĭn, kyuanăn, asei kâo pô mtam jih ai tiê hlăm bruă, lehanăn gĭr iêu mthưr, mđĭ ai mah jiăng ƀĭng ngă bruă mbĭt bi nao myơr êrah. Kâo čang hmăng kơ jih jang mnuih mâo djăp klei suaih pral, đru bi nao myơr êrah hŏng ai tiê ‘mđup brei sa aruăt êrah, lu mnuih srăng dôk hdĭp’, asei mlei kâo ăt srăng lŏ gĭr myơr êrah hlăm dŭm gưl ti anăp tơdah kâo ăt adôk suaih nanao”.

Bi hŏng Nguyễn Tuấn Anh, knuă druh anôk bruă mdrao mgŭn klei ruă êngoh bi ktư̆-mnơ̆ng kĕ, mơ̆ng anôk bruă kiă kriê klei ruă čar Daklak brei thâo: "Sa ai hŏng klei iêu mthưr mơ̆ng Êpul bruă Công đoàn sang êa drao, lehanăn kiă kriê bruă Công đoàn Anôk bruă kiă kriê klei ruă, snăn kâo ƀuh klei myơr êrah dŏng đru mnuih ruă jing sa mta bruă nga yuôm bhăn, snăn kâo čŏng nao ngă hră mơar myơr êrah. leh mâo 4 blư̆ myơr êrah, kâo čang hmăng kơ asei mlei kâo dưi đru sa kdrêč kơ yang ƀuôn, bi dŏng đru mnuih ruă hlăk dôk čang guôn kơ klei mbŏ êrah".

Bi amai Cao Thị Hạnh, knuă druh anôk bruă ngăn prăk, bruă tĭng mkă klei kơ ngăn prăk, Anôk bruă kiă kriê klei ruă čar Daklak lač:“Sa ai mđrăm mbĭt hŏng hrue nao myơr êrah, kâo jing mnuih ngă bruă hlăm anôk bruă mdrao mgŭn, kâo thâo săng klă kơ bruă myơr êrah dŏng mnuih ruă jing yuôm bhăn snăk, snăn kâo nao mtam. Anei jing gưl tal 4 leh kâo myơr êrah, kâo ƀuh jing mơak, kyuadah asei mlei kâo mâo đru sa kdrêč điêt mơ̆ng pô pioh răng kriê klei suaih pral kơ lu mnuih. Ƀri wưng anei, kâo čang hmăng kơ jih jang phung mda asei mâo klei suaih pral jăk bi nâo đru myơr êrah, čiăng hrăm mbĭt bi lar klei khăp, bi đru hdơ̆ng găp”.

Tui si phung thơ̆ng kơ bruă ksiêm hriăm kơ êrah, êrah jing msĕ si sa mta êa drao yuôm bhăn snăk, knŏng hŏng êlan bi mđup myơr mơ̆ng mnuih mâo klei suaih pral, kbiă hriê mơ̆ng ai tiê klei khăp, lehanăn klei thâo uêñ klam mơ̆ng grăp čô mnuih hŏng yang ƀuôn. Myơr êrah amâo mâo ba klei jhat kơ asei mlei pô ôh, ƀiădah knŏng lŏ ba wĭt kơ pô klei jăk hĭn hlăm asei mlei leh myơr êrah. Myơr êrah lu blư̆ srăng đru bi hrŏ klei ksŭn mta msei, bi hrŏ klei ruă kơ kboh, lehanăn jing hdră jăk hĭn čiăng kơ grăp čô mnuih dưi răng kriê klei suaih pral pô. Mnuih mâo klei suaih pral grăp blư̆ myơr êrah amâo mâo êgao ôh 9ml/kg knăng boh ktrŏ, sĭt nik amâo mâo ba klei jhat ôh kơ asei mlei pô, tôhmô mnuih mâo knăng boh ktrŏ hlăm brô 45kg srăng dưi myơr mơ̆ng 350ml êrah hlăm grăp blư̆. Leh myơr êrah mâo hlăm brô 3-4 hrue, jih jang hdră lŏ hnô êrah kơ asei mlei lŏ hƀuê wĭt msĕ hŏng hđăp mtam. Mnuih myơr êrah dưi lŏ nao myơr êrah hlăm sa wưng giăm hĭn jing 3 mlan.

Myơr êrah amâo mâo luič sui mmông ôh, lehanăn luič liê ai tiê, thâodah klei luh liê kơ yang ƀuôn rei. Sa mta klei mâo lu mnuih ka thâo ôh tơdah nao myơr êrah, anăn jing êjai klei myơr êrah, ênoh êrah mơ̆ng mnuih myơr srăng dưi pioh hlăm hjiê êrah. Mgi dih leh mâo mnuih ruă čiăng kơ klei mbŏ êrah, snăn srăng dưi mbŏ mtam kơ pô mâo mta êrah msĕ. Êjai ngă klei myơr êrah, jih jang djăp mta kdrăp mnơ̆ng yua mă êrah, anŭng pioh êrah, êrŭm tlŏ, hmlei, găng kngan jih jang dưi bi mdoh kman sơăi, yua mă knŏng sa blư̆ kơ mnuih myơr êrah anăn yơh. Nao myơr êrah, mnuih ngă klei myơr êrah mâo klei lŏ mkă dlăng klei ruă, mao klei kčĕ kơ klei ruă amâo mâo liê prăk ôh, mâo klei ksiêm dlăng bi nik, lehanăn hưn mthâo boh tŭ dưn leh klei mkă dlăng êrah, mâo mkăp hră tŭ yap nao myơr êrah, mâo tŭ mă mnơ̆ng mđup brei pioh bi hdơr, lehanăn mâo đru mơh sa ênoh prăk pioh kơ klei êrô êbat.

Phung aê mdrao mtă kơ phung nao myơr êrah brei mâo klei mđing snei: mlam êlâo kơ myơr êrah amâo mâo dưi krŏng mlam ôh, ƀơ̆ng mnơ̆ng êdu si tôhmô ƀiă protein, ƀiă prăi, amâo mâo dưi mnăm kpiê ƀiêr ôh êlâo kơ myơr êrah, mprăp ai tiê pô hŏng klei êđăp ênang, djă ba ênŭm hră asei êjai nao myơr êrah. Leh ngă klei myơr êrah: Mâo nanao klei huă ƀơ̆ng djăp ênoh čuăn, mâo klei dôk dơ̆ng ƀơ̆ng huă jăk, amâo mâo ngă ôh dŭm bruă ktrŏ msĕ si čưng boh, amâodah pŭ pua, amâo mâo êbat hiu kbưi đĭ čư̆ trŭn troh ôh, kăn dưi krŏng mlam rei, amâo mâo dưi mnăm kpiê ƀiêr, lŏ mbŏ bi ktang asei mlei hŏng djăp mta mnơ̆ng ƀơ̆ng bi mbŏ kơ asei mlei, msĕ si: kđeh čĭm, tiê, boh mnŭ, êa ksâo, lŏ mnăm dŭm mta êa drao bi mbŏ msei tơdah dưi, điêt đuôt đăm duah mnăm ôh kpiê, ƀiêr leh klei myơr êrah.

Hrue 14/6 grăp thŭn jing hrue tar rŏng lăn mpŭ mni kơ mnuih thâo myơr êrah. Mâo leh đa mnuih tuôm myơr truh 40 blư̆, 50 blư̆ lehanăn êbeh hĭn, ƀiădah ƀuh diñu ăt ktang, ăt suaih pral hlăm klei hriăm mjuăt lehanăn mă bruă knuă. Myơr êrah dŏng mnuih jing bruă ngă năng mpŭ snăk, kyuadah pral hmao đru mnuih ruă hlăk dôk čiăng kơ êrah hŏng klei mjêč dưi lŏ mâo klei hdĭp. Bruă ngă anei hŏng sa knhuah jăk siam năng bi lar nanao hlăm djăp anôk, kñăm đru kơ klei hdĭp lŏ čăt jing bŏ hŏng klei thâo khăp, lehanăn ăt yap jing klei bi êdah bruă klam mơ̆ng grăp čô mnuih hŏng yang ƀuôn. “Grăp aruăt êrah myơr leh, sa klei hdĭp dưi lŏ dôk”, kyua klei anăn yơh ngă leh kơ grăp čô mnuih lehanăn jih yang ƀuôn dưi mâo klei jăk siam hĭn bŏ hŏng klei thâo khăp hĭn./.

Myơr êrah amâo djŏ knŏng đru kơ mnuih ruă dôk ruă duam đuič ôh, boh nik kjham êdi lŏ dưi hlao. Klei myơr êrah lŏ ba lu klei tŭ dưn amâo djŏ knŏng hŏng mnuih dưi mbŏ êrah ôh ƀiădah wăt phung myơr êrah. Čiăng thâo săng thiăm kơ klei myơr êrah, klei anei hmaĭ mơh kơ klei suaih pral, ăt msĕ mơh si ngă čiăng mâo êrah doh? Aê mdrao Vũ Thị Ngà, Khua adŭ bruă Hdră kčah, Anôk bruă ksiêm hriăm kơ êrah čar Dak Lak wĭt lač klei êmuh anei hlăm klei êmuh ti tluôn anei.

• Ơ aê mdrao, hlei pô mâo djăp klei găl dưi nao myơr êrah?

  Aê mdrao Vũ Thị Ngà: “Mnuih mâo djăp klei găl dưi nao myơr êrah, hlăm gưl thŭn mơ̆ng 18 – 60 thŭn wăt hŏng êkei lehanăn mniê. Kơ hnơ̆ng ktrŏ, hŏng mniê mơ̆ng 42 kg kơ dlông, êkei mơ̆ng 45 kg kơ dlông, amâo mâo klei ruă ôh hlăm asei mlei msĕ si: Ruă kboh, klei ruă êrah đĭ, ruă hlăm êlan bi êwa, ruă êhŭng, ruă prôč. Amâo mâo dŭm mta klei ruă tưp hlăm êrah msĕ si: HIV, ruă tiê B, ruă tiê C....”

   

• Akâo kơ aê mdrao brei thâo dŭm klei kreh tuôm leh myơr êrah?

Aê mdrao Vũ Thị Ngà: “Dŭm klei kreh tuôm leh myơr êrah ăt ƀiă mơh, hlăk êjai dôk mă êrah amâo dah leh mă êrah, pô myơr êrah kreh mâo klei ruă kŏ, mmăt ală mta, wĭr kŏ asei, đa đa čiăng ƀlĕ ô̆. Dŭm klei kreh tuôm anei knŏng mâo bhiâo ƀiă đuič, dŭm mnĭt bhiâo lŏ wĭt jăk msĕ aguah tlam. Êngao anăn, ti anôk tlŏ mă êrah kreh brăm jŭ hlăm dŭm hruê”.

- Čiăng mâo êrah doh, êđăp ênang, mnuih nao myơr êrah brei mđing kơ ya mta klei êlâo kơ nao myơr êrah, ơ aê mdrao?

Aê mdrao Vũ Thị Ngà: “Čiăng dưi mâo êrah doh, êđăp ênang kơ mnuih tŭ mă êrah, pô myơr êrah lehanăn wăt pô ngă bruă myơr êrah, brei mâo knhuah hdĭp jăk, dôk dơ̆ng ƀơ̆ng huă djŏ hdră. Êlâo kơ hruê nao myơr êrah, pô myơr êrah brei pĭt djŏ mmông, pĭt djăp mmông, amâo mâo mnăm kpiê, ƀiêr, kphê, djŭp hăt ôh. Leh myơr êrah, pô myơr êrah wĭt mdei, amâo mă bruă ktrŏ hlăm wang 24 mmông, boh nik hŏng phung mgăt êdeh ktuê êlan kbưi brei mdei mơ̆ng 3 – 4 hruê.

Kơ klei dôk dơ̆ng ƀơ̆ng huă, pô myơr êrah brei ƀơ̆ng huă djăp ênŭm dŭm mta tŭ jăk, ƀơ̆ng mnơ̆ng mâo lu mta vitamin msĕ si boh kroh lehanăn dŭm mta mnơ̆ng mâo lu protein čiăng lŏ mkăp mbŏ mta msei hrŏ hlăm hnơ̆ng êrah myơr msĕ si ƀơ̆ng čĭm êmô, čĭm mnŭ, boh mnŭ, êa ksâo...”

Lač jăk kơ aê mdrao lu!