VOV4.Êđê - Hluê si klei hưn mơ̆ng Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp, knŏng hlăm 4 mlan akŏ thŭn 2021, kluôm čar Dak Lak mâo leh 465 čô mnuih mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei, lu jing ti ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, wăl krah Ƀuôn Hô, kdriêk Ƀuôn Đon, Čư̆ Mgar. Hlăm anăn, mâo lu phung hđeh ruă kjham, mâo klei bi êdah amâo jăk lehanăn mâo sa čô hđeh djiê. Ti anăp klei anei, phung amĭ ama, phung dlăng kriê anak brei mđĭ hĭn klei thâo săng hlăm hdră gang mkhư̆ klei ruă kơ phung hđeh:

Klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei kyua kman ngă. Mta kman ba klei ruă lu jing Coxsackievirus A16 leh anăn Enterovirus 71, hlăm anăn, Coxsackievirus A16 jing mta kman lu hĭn ƀiădah ba klei ruă dưi ƀiă, čŏng hlao leh anăn amâo đei truh kơ kjham ôh. Bi Enterovirus 71 jing mta ba klei ruă kjham, tưp lar pral leh anăn truh kơ kjham, ba lu klei huĭ hyưt leh anăn truh kơ djiê hlăm phung hđeh. Mơ̆ng akŏ thŭn truh ară anei, Sang êa drao prŏng Krĭng Lăn Dap Kngư tŭ jum leh anăn mdrao kơ hlăm brô 2 êtuh čô hđeh mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei leh anăn hlăm dŭm hruê êgao mâo nanao phung ruă kjham. Nai prŏng, aê drao Trần Thị Thuý Minh, Khua anôk mdrao kơ phung hđeh Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư brei thâo: Klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei khăng mâo hlăm phung hđeh ti gŭ 5 thŭn, boh nik phung hđeh ti gŭ 3 thŭn. Klei ruă ênưih tưp lar. Phung hđeh khăng mâo kman ba klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei sĭt sô̆ djŏ hŏng êa dŭng, êa bah, êa mơ̆ng anôk bi kđuč leh anăn eh mnuih ruă, amâo dah mơ̆ng mnơ̆ng dhơ̆ng mâo kman msĕ si mnơ̆ng hlăp, mdhô̆, anôk păn… Klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei khăng mâo hlăm grăp thŭn, khădah, hlăm wưng giăm anei, ênoh mnuih ruă leh anăn hnơ̆ng ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei ti Dak Lak đĭ pral, hlăm anăn Sang êa drao tŭ jum leh anăn mdrao kơ lu hđeh hriê đih mdrao kjham snăk.”

Tơdah mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei, hđeh srăng mâo klei bi knăl msĕ si bi kđuič, ruă đŏk, đuh đung êa hlăm plă kngan, jơ̆ng amâo dah tluôn. Hŏng phung hdjul ƀiă, klei ruă čŏng hlao leh dŭm hruê ruă. Khădah, đa đa phung ruă truh kjham, tơdah amâo hmao mdrao srăng hmaĭ kơ dlô leh anăn mâo klei amâo jăk kơ hđeh msĕ si klei ruă hlăm dlô kyua kman ngă.

Ayŏng Nguyễn Văn Trang ti kdriêk Krông Pač, čar Dak Lak dôk kriê dlăng anak mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei kjham ti anôk mdrao phung hđeh. Hluê si ayŏng Trang, leh anak mâo klei bi knăl êngoh dŭm hruê amâo thâo hlao, gŏ sang ba ĕ nao mdrao kơ anôk mdrao êngao knŭk kna leh anăn wĭt ti sang mdrao, ƀiădah amâo mĭn ôh klei ruă truh kơ kjham pral đei anăn ruăt ba ĕ nao ti Sang êa drao čar. Ayŏng Nguyễn Vă Trang brei thâo: Sui hŏng anei dŭm hruê anak kâo mâo klei bi knăl êngoh, gŏ sang ba anak nao ksiêm mkă ti anôk mdrao êngao knŭk kna snăn aê mdrao lač anak mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei leh anăn lač kơ gŏ sang ba anak đih mdrao ti Sang êa drao. Ti Sang êa drao, phung aê mdrao brei thâo anak kâo mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei kjham. Dlăng kơ anak êngoh hlơr, êmăn êmiêk, amâo huă mnăm kâo rŭng răng snăk. Kâo thâo klei ruă anei huĭ hyưt êdi hŏng phung hđeh. Leh mâo klei ruă, tơdah amâo hmao ƀuh leh anăn mdrao mgŭn, srăng huĭ hyưt kơ klei hdĭp hđeh. Msĕ si anak kâo, anak knŏng đuh dŭm anôk đung êa ƀiădah leh nao đih ti sang êa drao jing kjham leh, tơdah nao ti sang êa drao hnui snăn huĭ hyưt êdi.”

Msĕ si ayŏng Trang, ayŏng Đỗ Trần Diệu ti wăl krah Ƀuôn Hồ, čar Dak Lak ăt dôk kriê dlăng anak mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei kjham. Dlăng ƀăng êgei anak bi kđuič amâo huă mnăm ôh, ayŏng ênguôt snăk. Ayŏng Đỗ Trần Diệu yăl dliê: Anak mniê kâo thŭn anei 2 thŭn. Kyua ƀăng êgei anak ruă, bi mđuč kyua đuh đung êa anăn amâo dưi huă mnăm ôh, ñu hia nanao. Êngao anăn kâo lŏ mâo hđeh mrâo mâo 2 mlan. Kyua thâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei tưp lar pral leh anăn huĭ hyưt anăn leh thâo anak prŏng mâo klei ruă anei, gŏ sang mdjiê kman, bi mdoh pưk sang leh anăn bi ktlah 2 cô ĕ mkhư̆ klei tưp lar.

Ară anei klei ruă tưp jơ̆ng kngan ƀăng êgei hlăk dleh ktuê dlăng, boh nik hlăm wưng anei, hlăk êjai klei ruă Covid-19 lŏ bluh mâo, sang hră brei mdei prŏng hnưm, nga kơ amĭ ama mơĭt anak ti êpul hđeh gŏ sang. Anei jing anôk ênưih tưp klei ruă, kyua anăn, phung amĭ ama leh anăn phung kriê dlăng hđeh brei mdoh nanao pưk sang, mnơ̆ng hđeh hlăp lêñ hŏng êa drao Chloramin B.  Brei hđeh ƀơ̆ng ksă, mnăm êa ktơ̆ng, rơ̆ng mnơ̆ng ƀơ̆ng doh leh anăn bi mdoh kngan sĭt kriê dlăng phung hđeh. Tơdah hđeh mâo klei bi knăl mtŭk, êngoh hlơr, brei bi ktlah hjăn, amâo brei bi tuôm hŏng hđeh măn. Tơdah hđeh mâo klei bi knăl mơ̆ng klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei, brei ktuê dlăng bi jăk, tơdah ƀuh hđeh mâo klei knăl msĕ si kdjăt, êmăn êmiêk, bi kñhăk, hwăt hwiêng, tiê boh êran pral.. snăn brei pral ba hđeh ti anôk mdrao mgŭn giăm hĭn čiăng dưi ksiêm mkă leh anăn hmao mdrao mgŭn, huĭ truh kơ kjham hĭn.

Ti anăp klei mâo dleh dưi ksiêm dlăng mơ̆ng klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei, boh nik phung hđeh mâo klei ruă anei đĭ lu ngă kơ phung amĭ ama mđing uêñ, pô čih klei mrâo kơ kdrêč anei mâo leh klei bi blŭ hrăm hŏng Nai prĭn, aê mdrao Trần Thị Thúy Minh, Khua adŭ mdrao Nhi tổng hợp, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư čiăng thâo săng klă hin kơ klei ruă anei ăt msĕ mơh kơ hdră gang mkhư̆.

-Tơdah mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei si klei bi knăl mnuih ruă srăng mâo Ơ aê mdrao?

Aê mdrao Minh: Klei bi knăl mơ̆ng klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei hŏng hnơ̆ng mdê mdê mơ̆ng êdu hlŏng kơ kjham, lehanăn dưi mbha ti 4 hnơ̆ng mdê mdê. Tal êlâo, klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei, tơdah ƀuh hlăm phung hđeh mâo êngoh hdjul, dơ̆ng bi mđuič m’êa, amâdah bi đuh hrah hlăm plă kngan, pla jơ̆ng, hlăm ƀăng êgei, hlăm k’ŭt, boh tluôn. Mâo đa đa phung hđeh bi đuh m’êa đung hlăm anôk mkăn hlăm asei mlei. Anăn yơh jing dŭm klei bi knăl tal êlâo mơ̆ng klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei. Tơdah hŏng phung hđeh knŏng ƀuh bi đuh m’êa lehanăn amâo lŏ mâo klei bi knăl mkăn ôh snăn phung hđeh anăn mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei ti hnơ̆ng mrô 1. Tơdah ƀuh dŭm klei bi knăl kdrưh nik msĕ snăn mơh, lehanăn lŏ mâo mbĭt jing đĭ êngoh hlơr, anăn jing klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei ti hnơ̆ng mrô 2a. Phung hđeh mâo klei bi knăl jing bi kdjăt, đhăn hia amâo mâo juh ôh, mâo lu klei ngă jing mdê hŏng yăng đar kơ kŏ dlô dơ̆ng đuĕ nao kơ kjham. Ti hnơ̆ng 2b, hđeh mâo klei amâo mâo jăk kơ kŏ dlô, bi kdjăt lu blư̆, kăn êđăp rei hŏng êa drao bi êđăp klei mĭn, hwăt klei mĭn, thâodah djiê hĕ sa nah pŏk hlăm asei mlei, êbat ting ring rang lehanăn mâo dŭm klei bi knăl amâo mâo jăk ôh hlăm kŏ dlô. Hnơ̆ng mrô 3, jing phung hđeh mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei mâo klei amâo mâo jăk kơ êrah êran, ngă kơ hnơ̆ng êrah đĭ hĭn mkă hŏng ênoh čuăn hlăm jơ̆ng kngan ƀăng êgei, aruăt êrah kăng, lehanăn mâo dŭm klei bi knăl amâo mâo jăk kơ kboh, kơ klei êrah êran. Ti hnơ̆ng mrô 4 jing klei ruă đuĕ nao kơ kjham, ơ̆ng jih asei mlei, bi hrut, kkuih tăp êdu, hnơ̆ng êrah luič.

-Bi hdră mdrao klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei si ngă kơ mdrao dleh mơ̆?

Aê mdrao Minh: Tui hlue si hnơ̆ng mbha leh mdê mdê anăn, srăng mâo hdră mdrao djŏ tui si hnơ̆ng anăn mơh. Phŭn bruă mdrao mgŭn čua leh dŭm hdră mdrao djŏ klei bhiăn kơ klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei anei hlăm kluôm ala. Hŏng hnơ̆ng ti mrô 2a, dưi ktuê ksiêm dlăng klei ruă ti sang êa drao kdriêk, sang êa drao să, kyuadah hlăm hnơ̆ng anei ka guôn yua truh kơ êa drao ktang ôh. Bi hŏng klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei ti hnơ̆ng 2b mdrao ti gưl čar brei yua mta êa drao Gamma Globulin. Snăn hŏng mta êa drao anei hlăm čar Daklak drei knŏng ti sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư mâo êa drao anei pioh mdrao kơ klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei. Tui hlue hlăm 4 hnơ̆ng klei ruă anăn yơh mâo hdră mdrao mdê mdê sơăi. Kreh ƀuh mơ̆ng 90 – 95% mnuih mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei čŏng hlao mă hjăn hlăm wang 7 hrue. Mâo đa đa mnuih ruă đuĕ nao ti hnơ̆ng 2a, snăn srăng yua êa drao bi lưh hlơr, mbŏ êa hlăm asei mlei, lehanăn yua dŭm mta êa drao mdrơ̆ng hŏng klei bi kdjăt. Boh nik hŏng mnuih ruă brei mâo nanao klei kăp ktuê dlăng. Klei anei jing yuôm bhăn snăk. Bi tơdah ba kơ sang êa drao truh ti hnơ̆ng 2b leh kăn dưi tŭ rei hŏng êa drao bi êđăp klei mĭn, snăn srăng mâo hdră mdrao hŏng Gamma Globulin. Truh ti hnơ̆ng klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei tal 3 leh, êngao kơ yua Gamma globulin, lŏ dơ̆ng ba yua êa drao đru bi êran êrah hŏng klei jăk, đru kơ klei bi êwa, hŏng dŭm hdră êlam hĭn. Boh nik nak ti hnơ̆ng mrô 4, srăng brei đih ti adŭ dŏng mjêč yua kdrăp đru bi êran êrah bi jăk, bi êwa hŏng masin, bi ktang aruăt êrah, lehanăn djăp kdrăp mdrao mgŭn mrâo mrang.

Ară anei ti knơ̆ng bruă bảo hiểm mdrao mgŭn, knŏng tĭng tla hŏng dŭm mta êa drao Gamma globulin ti sang êa drao mơ̆ng 40 – 60 êklăk prăk, lehanăn mâo knơ̆ng bruă bảo hiểm mdrao mgŭn tla brei jih. Kyuanăn, phung amĭ ama hđeh đăm rŭng răng ôh kơ ênoh bi liê bruă mdrao mgŭn kơ anak pô huĭdah đuĕ nao kơ kjham. Khădah drei knŏng bi mđing brei kơ hđeh êjai mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei, hmao ƀuh bi pral djăp mta klei bi knăl đuĕ nao kơ kjham čiăng ba kơ sang êa drap bi pral, đăm truh kơ klei djiê ôh.

-Ơ aê mdrao hŏng phung hđeh mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei dah dlăng kriê mdrao mgŭn kơ sang ya klei srăng mđing?

Aê mdrao Minh: Klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei, jing klei ruă bi mtưp hlăm klei ƀơ̆ng mnơ̆ng, kyuanăn tơdah mdrao mgŭn, dlăng kriê ti sang pô, amĭ ama hđeh mđing brei hđeh rao kriê kngan jêñ jêñ hŏng kbu, tơdah phung hđeh hlăp lêñ mnơ̆ng hlăp, boh nik huĭdah nao hlăp hlăm anôk hlăp mbul mbĭt hŏng phung hđeh mkăn, čiăng ñĕ đuĕ kơ klei bi mtưp. Tơdah mâo leh phung hđeh mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei, snăn điêt đuôt amâo mâo brei ôh hđeh hlăp dŭm mta mnơ̆ng hlăp mơ̆ng hđeh mâo leh klei ruă. Klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei dưi bi mtưp mơh mơ̆ng mnuih dôk krah wah, kyuanăn mnuih prŏng rông ba phung hđeh mâo leh klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei, thâodah hđeh hlăp dŭm mta mnơ̆ng hlăp mơ̆ng hđeh mâo leh klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei, snăn ăt srăng ênưih mơh bi mtưp kơ phung hđeh dôk suaih. Kyuanăn, mnuih prŏng jing phung rông hđeh mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei ăt bi mđing mơh rao kiê kngan jêñ jêñ, ñĕ đăm bi mtưp kơ hđeh suaih ôh. Lu phung hđeh mâo klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei čŏng čiăng hlao mă hjăn hlăm wang 7 hruê, phung hđeh êjai dôk mâo klei ruă amâo mâo guôn kăm biăt ôh mnơ̆ng ƀơ̆ng, knŏng khă thâo bi mdoh phung hđeh jêñ jêñ, mdrao hĕ bi mjih ya mta klei bi knăl kơ hđeh msĕ si klei đĭ êngoh, snăn bi mnăm êa drao bi lưh hlơr. Boh nik nak, ksiêm dlăng hđeh huĭdah mâo klei bi knăl đuĕ nao kơ kjham, čiăng pral ba mtam hđeh kơ sang êdrao. Jih jang klei bi knăl đuĕ nao kơ kjham, brei thâo mđing anăn jing, tơdah phung hđeh êngoh hlơr ktang amâo mâo mdei, amâo mâo lưh hlơr hlăm wnang mơ̆ng 3;4 h snăn ba kơ sang êa drao mtam yơh, tal dua lĕ jing phung hđeh ƀlĕ ô̆ nanao, tal 3 jing hđeh đhăn hia nanao juh kăn djăt rei, tal 4 jing truh bi kdjăt. Hđeh bi kdjăt hlăm klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei jing klei bi knăl đuĕ nao kơ kjham êdah hĭn êdi. Êngao anăn, mâo dŭm mta klei bi mlih dleh thâo kral, lu blư̆ drei amâo mâo yŏng mđing ôh, anăn jing hđeh dleh bi êwa, bi êwa ƀrek ƀrok msĕ hŏng klei ruă ksŏ, mmông anei jing hđeh hlăk hlê đuĕ nao kơ kjham leh. Kyuanăn, tơdah ƀuh dŭm klei bi knăl msĕ djuê anăn bi ba mtam hđeh truh kơ sang êa drao, čiăng thâo mkă hnơ̆ng lehanăn mdrao mgŭn bi hmao.

-Lač jăk kơ ih lu!