VOV4.Êđê- La] kơ klei rua\ kboh, ara\ng kreh m^n klei rua\ anei kno\ng mâo ti mnuih mduôn khua. Kha\ sna\n, hluê si klei phung nai aê mdrao thơ\ng kơ adu\ mdrao klei rua\ anei ksiêm yap, ênoh phung mda asei mâo klei rua\ hla\m kboh [rư\ hruê [rư\ đ^ h^n. Mta phu\n jing kyua knhuah hd^p ênuk mrâo anei mâo lu klei bi mưng amâo ja\k mse\ si [ơ\ng lu mta pra^, mna\m lu kpiê [iêr, dju\p ha\t, [ia\ mjua\t ktang asei mlei:

Klei ruă hlăm kboh jing sa êpul klei ruă djo\ tuôm kơ kboh leh anăn êlan êrah.  Du\m klei ruă kơ kboh khăng mâo: klei ruă êrah kboh, tloh arua\t êrah dlô, klei ruă kboh mơ\ng tian am^, klei mđui] hlăm kđeh boh, bo\k aruăt êrah phu\n, klei ruă hlăm mbah arua\t êrah... Hluê si Êpul bruă mdrao mgu\n (WHO), klei ruă kboh mâo ênoh mnuih djiê lu h^n hlăm ênoh phung mâo klei ruă amâo tưp, lu h^n kơ phung ruă bru\.

 Kah knar grăp hruê Anôk bruă mdrao kơ kboh, Sang êa drao kr^ng Lăn Dap Kngư ksiêm mkă leh anăn mdrao kơ giăm 50 ]ô dôk đih mdrao hlăm sang êa drao, mdrao hlăm sang kơ 80 ]ô mnuih ruă, lu jing êbeh 50 thu\n. Hlăm ênoh anăn, mâo hlăm brô 10% jing phung hđeh, mơ\ng 30 - 35. Aê mdrao Văn Trường Thắng,  K'iăng Khua anôk bruă mdrao kơ kboh, sang êa drao kr^ng Lăn Dap Kngư brei thâo:

“Ară anei klei ruă kơ kboh hlăk mâo klei bi knăl mâo lu hlăm phung mda asei, boh nik ti du\m ala ]ar hlăk đ^ kyar mse\ si ala ]ar drei. Mta phu\n jing kyua klei hd^p, huă [ơ\ng, mnăm kpiê, dju\p hăt lu đei. Hlăm asei mlei  drei mâo du\m mta mnơ\ng yuôm bhăn mse\ si kboh, tiê, kso\, boh [leh. Hlăm anăn, kboh jih yuôm bhăn h^n kyua `u pom êrah rông asei mlei. Kyua anăn, s^t kboh mâo klei ruă srăng hma^ truh kơ anôk mkăn, mâo wa\t boh [leh, kso\ amâo dưi lo\ ngă bruă."

 Khă gơ\ jing klei ruă hu^ hyưt snăk [ia\ dah bruă răng mgang kơ klei ruă kboh, boh nik phung mda asei ka dưi bi mklă. Amai Phan Thị Hiền (36 thu\n) ti kdriêk Dak Mil, ]ar Dak Nông jing sa ]ô êdah kdlưn. Amai Hiên nao đih hlăm anôk mdrao kơ kboh, sang êa drao kr^ng Lăn Dap Kngư hlăm boh klei dleh bi êwa, bi hru\t jơ\ng kngan. Mơ\ng bruă ksiêm dlăng, phung aê mdrao klah ]u\n `u mâo klei ruă kboh, pra^ hlăm tiê, k[ua\ aruăt êrah, k'hư mbah arua\t êrah 2 nah. Amai Hiên mâo klei ruă đ^ hnơ\ng êrah, khăng [a\r [a\r hlăm ai tiê s^t bi m^n lu [ia\ dah kyua amâo răng kơ asei mlei hlăk dôk mda asei anăn amâo mđing kơ klei suaih pral leh anăn ăt kăn m^n pô mâo klei ruă kboh snăn khăng amâo mâo mđing ôh klei bi knăl mơ\ng klei ruă. Klei truh jing amai nao đih mdrao hlăm sang êa drao kyua jih ai, djiê hwăt. Amai Phan Thị Hiên yăl dliê:

Asei mlei khăng êmăn miêt, amâo mâo ar êrô hiu, amâo dưi ngă ya mta bruă, lu blư\ kă [uk kăn thâo mơh, amâo dưi yơr kngan ôh. Đ^ ê`an ăt êrui amâo dưi êbat ôh, khăng jih jơ\ng kngan, wưng êdei jing tiê boh [a\r [ăr, amâo dưi bi êwa anăn kơh nao sang êa drao."

Pô mkăn jing amai Nguyễn Thị Kim Thúy (29 thu\n), ti wa\l krah {uôn Hồ, ]ar Dak Lak. Amai Thuý thâo pô mâo klei ruă kboh leh kkiêng anak tal sa mâo 2 mlan. Êlâo anăn, amai khăng mâo klei bi knăl ruă ko\, dleh bi êwa, dleh êrô êbat. Tal êlâo amai m^n kyua kkiêng anak, amâo djăp êrah, can xi anăn khăng amâo mâo mđing ôh kơ klei bi knăl ana\n. Hlăm wưng giăm anei, leh asei mlei [rư\ hruê [rư\ amâo mâo lo\ suaih đue\ nao kơ kjham h^n, êrô êbat dleh dlan, mb^t ho\ng bruă kro\ng ală kriê dlăng anak êngoh anăn amai djiê hwa\t leh anăn go\ sang ba ti sang êa drao, Mơ\ng ksiêm mkă, mkă hnơ\ng êran kboh, aê mdrao la] amai mâo klei ruă kboh hnơ\ng 3, kboh dleh dưi mdrao hlao. Amai Nguyễn Thị Kim Thuý brei thâo:

Kyua hlăk êjai ba tian kâo khăng hroh canxi, bi m^n anăn jing amâo hu^ ôh anăn kâo amâo mđing ôh. Kâo khăng nao sang êa drao lu blư\, mnăm êa drao, klei suaih pral amâo jăk, khăng êmăn êmiêk lu blư\.

Hluê si aê mdrao Vũ Văn Trường Thắng, K'iăng Khua anôk bruă mdrao kơ kboh, Sang êa drao kr^ng Lăn Dap Kngư, du\m mta ngă mđ^ klei ruă kboh dưi mbha hlăm dua êpul. Êpul mta amâo dưi bi mlih mâo: thu\n, êkei mniê leh anăn mâo mơ\ng am^ ama. Êpul mta dưi bi mlih mâo: klei hd^p leh anăn huă [ơ\ng. Phung mda asei dưi ktuê dlăng êpul mta tal dua, bi hro\ klei hu^ ruă kboh ho\ng bruă: mkhư\ mnăm kpiê, [iêr, [ơ\ng lu mta mnơ\ng prăi, mnơ\ng [ơ\ng pral, amâo dju\p hăt, mjuăt asei mlei jê` jê`, đăm brei asei mlei ktro\ knăng êgao hnơ\ng, êmo\ng đei...

Mtă mtă mkhư\ gang du\m klei ruă hlăm kboh

Klei rua\ kboh ara\ anei amâo djo\ jing klei rua\ kno\ng mâo ti mnuih mduôn khua ôh [ia\dah mnuih mda asei a\t ênưih djo\ mâo klei rua\ anei. Anei jing klei rua\ hu^ hyưt êdi, ênoh mnuih đ^ kơ kjham truh kơ djiê lu, kyua ana\n, gra\p ]ô mnuih brei mpra\p kơ pô du\m klei thâo sa\ng kla\ nik kơ klei rua\ kboh lehana\n mâo hdra\ gang mkhư\ tu\ dưn.

Klei ruă hlăm kboh kreh mâo ya klei bi êdah?

Klei ruă hlăm kboh kreh mâo lu klei bi êdah. Khă sơnăn ti wưng tal êlâo, du\m klei bi êdah amâo thâo klă ôh, tăp năng amâo hmao thâo ôh, sơnăn mnuih ruă amâo mâo bi mđing ôh, ngă ngơi mang. Klei anei ngă klei ruă kjham h^n, dleh mdrao h^n, lui] liê lu prăk h^n. Kyua ana\n, jih jang drei bi mđing dlăng kơ asei mlei pô, mđing dlăng du\m klei bi êdah kreh tuôm mơ\ng klei ruă kboh si ti gu\ anei:

- Ruă đah da: Klei bi êdah anei tăp năng kno\ng bhiâo đui], [ia\dah hu^ hyưt êdi. Ngă truh dăl arua\t êrah kboh.

Hnơ\ng kboh êran: jing kboh êran amâo mâo sa hnơ\ng, êran tăp năng pral, tăp năng êmưt.

- M’măt ală, w^r ako\: Klei bi êdah anei ênưih ]huai ho\ng klei ruă k[ah êrah kyua k[ah msei, boh nik gơ\ ho\ng phung mniê. Khă sơnăn, m’măt ală w^r ko\ kbiă hriê mơ\ng m]ah arua\t êrah, kboh êran amâo mâo sa hnơ\ng, klei ruă êbuh đ^.

- Hwa\t hwiêng: Mâo lu mta phu\n ngă truh kơ hwa\t hwiêng, [ia\dah, ana\n ăt jing klei bi êdah mơ\ng klei kboh hu^ hyưt, mta phu\n năng ai kyua kboh êran êmưt, hiên he\ êlan êrah nao kơ kboh… Hwa\t kyua klei ruă kboh srăng truh kơ djiê amâo hmao thâo.

- Êmăn êmiêk lehana\n ]ia\ng bi p^t hlăm yang hruê: Êmăn êmiêk jing klei bi êdah kboh dlưh awa\t.

- Dleh bi êwa: Klei bi êah keh mâo ho\ng mnuih ruă dlưh awa\t kboh lehana\n arua\t êrah riêng gah kboh. Klei bi êdah dleh bi êwa kreh mâo tơdah drei g^r ktưn.

Ya mta phu\n ngă du\m mta klei ruă hlăm kboh?

Mâo 2 êpul hu^ hyưt ngă klei ruă kboh

Tal 1 jing êpul mâo mơ\ng pô, mâo; thu\n khua, kreh tuôm ho\ng mnuih mơ\ng 50 thu\n kơ dlông, mâo mơ\ng tian am^ lehana\n êkei mniê. Anak, ]ô ana\p mâo klei ruă hlăm kboh tơdah hlăm go\ êsei mâo ama, am^, amâo dah aê, aduôn mâo klei ruă anei. Phung êkei kreh mâo klei ruă hlăm kboh lu h^n mkă ho\ng phung mniê.

Êpul 2 jing êpul mâo mơ\ng êngao, mâo: knhuah hd^p [ia\ kpư\ hiu, êmo\ng đei, huă [ơ\ng lu mta pra^, huă [ơ\ng pral, mnăm lu kpiê, [iêr, dju\p hăt, dôk ru\ng răng nanao…

Êngao kơnăn, du\m phung djo\ klei ruă mâo mta m’mih hlăm êrah lehana\n klei ruă êrah đ^ ana\p mâo klei ruă hlăm kboh đ^ h^n mkă ho\ng mnuih mkăn.

Si hdră mkhư\ gang klei ruă hlăm kboh?

Hluê si aê mdrao chuyên khoa, klei ruă hlăm kboh dưi mơh mkhư\ gang tơdah drei mâo klei ksiêm dlăng jăk ho\ng hdră mkă dlăng asei mlei hluê gưl, ksiêm dlăng du\m mta bruă ngă mơ\ng klei hd^p mda truh kơ klei huă [ơ\ng, hiu êbat. Mđing dlăng klei suaih pral lehana\n hmao nao kơ sang êa drao tơdah [uh asei mlei mâo du\m klei bi êdah mâo klei ruă hlăm kboh. Ksiêm dlăng hnơ\ng ktro\ asei mlei, mta m’mih hlăm êrah lehana\n cholesterol êrah. Hluê ngă du\m klei juăt mưng mâo klei tu\ dưn si ti gu\ anei: Amâo mâo dju\p hăt, bi ktang mjuăt asei mlei [ia\ êdi 30 mn^t grăp hruê, huă [ơ\ng doh jăk ([ơ\ng lu mta djam, [ơ\ng [ia\ hra lehana\n mnăm [ia\ kpiê, [iêr)./.

Knhal tui] hdra\, jing asa\p hưn mthâo kơ hdra\ gang mkhư\ klei rua\ êngoh bi m[le\ êrah mâo Anôk brua\ ksiêm dla\ng klei rua\ tưp ]ar Daklak mka\p brei:

-Klei rua\ êngoh bi [le\ êrah jing mta klei rua\ tưp pral, mtưp mơ\ng mnuih kơ mnuih, mơ\ng klei kê] kdruêh ke\. Klei rua\ anei kreh mâo lu hlăm yăn hjan, ho\ng klei tưp lar pral snăk, lehana\n đue\ nao kjham, kyuadah ka mâo ôh êa drao mdrao hlao, lehana\n vaccine mkhư\ gang klei rua\ anei.

-Klei bi knăl [uh mơ\ng klei rua\ anei jing: Bhiâo riâo rit đ^ êngoh, lehana\n sui amâo mâo mdei, rua\ ko\ ktang ph^t, êgah emăn hlăm bo\ asei mlei, êgah hlăm [ho\k ala\, mâo gru bi kd^t gu\ kl^t, amâodah [le\ êrah adu\ng, [le\ êrah phu\n êgei… Tơdah amâo mâo nao mka\ dlăng, lehana\n mdrao mgu\n bi hmao, mnuih rua\ ênưih snăk truh kơ djiê.

-}ia\ng dưi mkhư\ gang klei rua\ êngoh bi [le\ êrah, grăp ]ô mnuih ngă he\ bi jăk du\m hdra\ snei:

+Jih ai tiê mdjiê kê] [loh, lehana\n ra\ng đăm brei kê] [loh ke\ ôh;

+Êmiêt bi mdoh he\ jih anôk kê] [loh mboh k]eh mđai, ho\ng hdra\ mku\p jih mnơ\ng mnua\ thâo mgơ\ng êa djah lui leh hlăm wa\l sang. Kđăl he\ bi kr^p jih jang mnơ\ng mgơ\ng êa, amâo mâo lui anôk kơ kê] [loh mboh ôh, sut dhông, bi mdoh pưk sang jê` jê`, đăm lui mâo anôk êa bi kgơ\ng, blu\ng ]hông ]ho\ mro\ ôh.

-Tơdah mâo klei mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah snăn nao mbăng mtam kơ sang êa drao, mka\ dlăng, lehana\n mdrao mgu\n bi pral./.

Pô mblang:  Y-Khem Niê  leh anăn H'Zawut {uôn Yă