VOV4.Êđê - Mơ\ng leh mâo mnuih djo\ kman HIV tal êlâo dưi hmao [uh hla\k thu\n 1990, truh ti thu\n 2020, Việt Nam kla\ klơ\ng mâo leh 30 thu\n mdrơ\ng ho\ng klei rua\ HIV/AIDS. Klei rua\ anei nga\ leh du\m êkla\k ]ô mnuih djiê, jing klei hu^ hyưt, ênguôt hn^ng ho\ng lu go\ sang mnuih Việt Nam; boh nik, ho\ng lu phung mniê amâo myun tưp klei kman HIV, kyua mâo klei rua\ anei ana\n amâo dưi nga\ am^ ôh. Kha\ sna\n, ho\ng klei đ^ kyar mơ\ng hdra\ mdrao mgu\n, hruê anei, phung mniê djo\ HIV dưi [a\ kkiêng anak, anak suaih pral mse\ ho\ng lu phung mniê suaih pral mka\n tơdah dưi do\ng mdrao hnưm klei tưp mơ\ng am^ truh kơ anak:

HIV jing ana\n klah ]u\n mơ\ng sa mta virus (Human Immunnodeficiency Virus) mu\t bi rai jih ai ktang dưi kdơ\ng mơ\ng asei mlei mnuih. Tơdah mnuih mâo kman HIV, amâo mâo mdrao mgu\n, kman srăng đ^ lar pral, bi rai jih ai ktang kdơ\ng hong klei rua\ hlăm asei mlei, ana\n đue\ nao kơ klei rua\ AIDS lehana\n djiê.

HIV bi mtưp mơ\ng mnuih kơ mnuih, ho\ng 3 mta êlan: Êlan êrah; êlan bi mje\ êkei mniê, lehana\n mơ\ng am^ kơ anak êjai dôk ba tian, kkiêng, lehana\n brei anak mmam. Tui si klei yap, mâo 100 ]ô am^ ba tian djo\ kman HIV, srăng kkiêng truh hla\m brô 30 ]ô hđeh djo\ kman HIV. Am^ mâo kman HIV dưi bi mtưp kơ anak hlăm 3 wưng:

• Êjai ba tian: Kman HIV mơ\ng am^ mt\p êlan sôk mu\t hlăm asei mlei hđeh ^ mơ\ng hnưm mtam, tăpnăng mơ\ng hrue kăm tal 8 êjai wưng ba tian. Mâo hlăm brô 17 – 25% phung hđeh mrâo kkiêng tưp djo\ hlăm wưng anei.
• Êjai kkiêng, kman HIV tưp mơ\ng pu\ng êa sang anak, lehana\n mơ\ng êrah am^ mâo kman HIV mu\t hlăm asei mlei hđeh. Mâo hlăm brô mơ\ng 50 – 60% hđeh mrâo kkiêng djo\ kman HIV hlăm wưng anei.
• Êjai bi man anak, kman HIV dưi mtưp mnơ\ng am^ kơ anak êlan êa ksâo, amâodah mơ\ng du\m gru êka ti kuôp ksâo jing êlan bi mtưp mơ\ng am^ kơ anak. Mâo hlăm brô 15 – 25% hđeh tưp djo\ kman HIV hla\m wưng anei. Kyuana\n, jih jang phung mniê mâo kman HIV mâo klei mta\ brei kkiêng blaih, lehana\n brei anak mnăm êa ksâo mkra mjing.

Tui si Phung aê mdrao thơ\ng kơ klei rua\ anei, hnơ\ng ênoh bi mtưp kman HIV mơ\ng am^ kơ anak srăng hro\ lu h^n, tăpnăng tru\n truh 1%, tơdah phung am^ ]o\ng thâo răng, thâo [uh pral, lehana\n mâo djăp hdra\ mdrao mgu\n, gang mkhư\ klei bi mtưp HIV kơ anak. Klei ksiêm dlăng kman HIV, mâo leh klei mta\ kơ jih jang phung mniê hlưk thu\n [a\ kkiêng anak, tơdah mâo klei ]ia\ng kkiêng anak, siămdah, ho\ng phung mniê ênưih le\ hlăm klei bi mtưp kman mse\ si phung mniê knhông, mnuih mâo lu pui, snăn klei anei brei răng. Êa drao, mdrao HIV (ARV) mâo klei dưi gang klei kman HIV đ^ lar. Kyuana\n, mdrao HIV knư\ hnưm jing knư\ jăk h^n, snăn dưi kkiêng kơ anak điêt mse\ ho\ng yăng đar jing hơ^t h^n. Bi ho\ng phung mniê thâo săng tăp hnơ\ng klei rua\ pô leh djo\ HIV, tơdah mâo klei ]ia\ng ba tian kkiêng anak, snăn nao kơ aê mdrao ]ia\ng dưi mâo klei k]e\ đru lehana\n mta\ mtăn mơ\ng aê mdrao. Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, Khua anôk brua\ mdrao mgu\m kman HIV/AIDS, anôk brua\ ksiêm dlăng klei rua\ ]ar Daklak brei thâo: “Yăng đar mnuih mdrao leh mơ\ng 1 thu\n kơ dlông snăn hơ^t leh, mka\ dlăng hnơ\ng kman ti gu\ hnơ\ng dleh thâo [uh, mdrao djo\ ho\ng hdra\ mta\ mtăn, amâo mâo sa mta klei rua\ mkăn bi mtưp kman, sna\n dưi ba tian. Wưng anei, hnơ\ng ênoh klei bi mtưp kman HIV mơ\ng am^ kơ anak jing [ia\ snăk, kno\ng hlăm brô 0,2% đui]. Jih jang phung mniê êlâo kơ mdrao si yua leh êa drao, snăn tơdah ba tian ăt mnăm snăn mơh, ăt dja\ pioh hdra\ mdrao mse\ snăn, êa drao mnăm kăn bi mlih rei”.

Leh kkiêng mơ\ng 6 – 12h, phung hđeh dưi dơ\ng yua êa drao mdrao kman HIV mơ\ng 4 – 6 hrue kăm êdei. Klei yua êa drao dah dưi ngă ktang hnưm ktang jăk, klei anei đru gang mkhư\ klei bi mtưp mơ\ng am^ kơ anak. Êjai hla\m wưng dôk yua êa drao, snăn dưi mka\ dlăng kman hlăm phung hđeh mâo mơ\ amâodah hơăi. Tơdah leh [uh boh tu\ dưn klei mka\ dlăng, [ia\ êdi mâo dua blư\ mka\ dlăng kman, tơdah amâo mâo [uh kman ôh, snăn amâo guôn lo\ yua êa drao ôh. Tơdah leh mka\ dlăng [uh jing mâo kman, sna\n hđeh srăng yua nanao êa drao tơl jih klei hd^p. Tui si aê mdrao thơ\ng kơ brua\, ara\ anei hnơ\ng jăk êa drao mdrao HIV ho\ng phung hđeh jing ja\k snăk. Siămdah, hdra\ mdrao mgu\n yơh jing dleh. Kyuana\n, brei am^ ama brei mâo klei g^r, êgao h^n kơ ana\n jing klei khăp pô ho\ng anak srăng đru hđeh dưi găn klei rua\. Tơdah yua êa drao djo\ ênoh, djo\ mmông k]ah mtru\n, nanao tơl jih klei hd^p, phung hđeh ăt đ^ pro\ng kơ asei mlei lehana\n klei m^n jăk mse\ ho\ng hđeh yăng đar mơh.

Sa ]ô am^ amâo mâo myun mâo he\ kman HIV, klei ]ang hmăng pro\ng pr^n mơ\ng digơ\ jing mâo kkiêng sa ]ô anak mse\ si yăng đar mơh. Klei anei ăt srăng dưi mơh, tơdah am^ ana\n tui hluê djo\, djăp ênu\m hdra\ mdrao mgu\n tui si klei nai aê mdrao k]e\. Aê mdrao Huỳnh Thị Hông Sinh, hlăm anôk mdrao mgu\n klei rua\ HIV/AIDS, anôk brua\ ksiêm dlăng klei rua\ ]ar Daklak la]:“Mnuih rua\ mâo kman HIV, hlăm ana\n mniê ba tian, ]ia\ng dưi mdrao gang mkhư\ klei bi mtưp mơ\ng am^ kơ anak mâo klei tu\ jing, tal êlâo phung mniê ana\n brei thâo [uh pral pô mâo kman HIV. Tal dua, mdrao mơ\ng hn\m mtam. Tal tlâo, tui hlue djăp ênu\m hdra\ mdrao bi jăk. Sitôhmô klei yua êa drao, mnăm êa drao djo\ mmông, djăp ênoh nanao, nao mka\ dlăng djo\ wưng k]ah, mka\ dlăng kman jê` jê`, snăn mâo klei tu\ dưn mơh”.

Phung mniê mâo kkiêng anak jing yuôm bhăn snăk, kyuana\n, phung mniê amâo mâo myun mâo he\ kman HIV, snăn đăm ru\ng răng ôh, đăm phưi tha tui si jing ôh, [ia\dah nao băng kơ sang êa drao ]ia\ng mâo klei kăp k]e\ đru, mdrao mgu\n. Tơdah tui hluê djo\ hlăm klei bhiăn mdrao mgu\n mniê mâo kman HIV ăt dưi kkiêng mơh anak ho\ng klei suaih pral, đ^ hriê kơ pro\ng jăk hlăm kđeh asa\r lehana\n klei m^n, mse\ si ho\ng jih jang hđeh mkăn mơh./.

Klei mdrao ARV jing sa hdra\ anei yơh ]ia\ng kơ mnuih mâo kman HIV dưi hd^p suaih pral lehana\n sui. Kha\ sna\n, ]ia\ng ba w^t klei tu\ dưn hla\m hdra\ mdrao ho\ng ARV, mnuih rua\ HIV brei g^r hluê nga\ kja\p hdra\ mdrao. }ia\ng lo\ mâo klei thâo sa\ng h^n kơ klei anei, êpul ]ih klei mrâo mâo leh klei bi blu\ hra\m ho\ng aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, adu\ mdrao gang mkhư\ HIV/AIDS – Anôk brua\ ksiêm dla\ng klei rua\ tưp ]ar Daklak:

- Akâo kơ aê mdrao brei thâo hdră k`ăm mơ\ng klei mdrao mgu\n ARV ho\ng mnuih ruă HIV si ngă jing? Leh ana\n bruă mdrao ARV hnưm ya klei tu\ ho\ng mnuih ruă?

-Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Hdră k`ăm mơ\ng bruă mdrao mgu\n ARV ho\ng mnuih mâo kman HIV, tal êlâo jing `u gang mkhư\ klei đ^ jing leh ana\n đ^ lar kman HIV hlăm asei mlei mnuih. Tal dua jing mđ^ klei ktang ai mdrơ\ng ho\ng klei ruă, mđ^ klei dưi mdrơ\ng ho\ng kman mơ\ng asei mlei. Kyua kman HIV leh mu\t hlăm asei mlei srăng ngă kơ tế bào T-CD4, anei jing tế bào dưi mdrơ\ng ho\ng kman mơ\ng asei mlei. Leh kman anei bi rai jing tế bào T-CD4 srăng ngă truh kơ bruă hro\ hnơ\ng dui mdrơ\ng ho\ng kman amâo dah  lo\ pia jing klei hro\ dưi mdrơ\ng ho\ng kman klei ruă, Bruă yua ARV hnưm jing yuôm bhăn ho\ng mnuih ruă HIV. Klei tal êlâo ngă tưp lar mơ\ng pô anei kơ pô mkăn, mse\ si ung mo#, [^ng khăp, phung tlo\ ma tu^. Tal êlâo jing hro\ klei tưp lar mơ\ng am^ truh kơ anak. Anăn jing 3 klei tu\ leh mdrao ho\ng ARV hnưm, kyua ana\n, mnuih ruă brei mdrao mgu\n [rư\ hnưm [rư\ jăk h^n.

- Hb^l mnuih ruă HIV dưi mdrao ho\ng ARV. }ia\ng mdrao ARV tu\ dưn, mnuih ruă HIV brei hluê ngă ya mta klei ơ Aê mdrao?

-Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh:   Hluê si klei k]ah mtru\n êlâo dih snăn tế bào T-CD4 ti gu\ 500 tế bào/mm3 snăn kơh dưi mâo klei ktrâo dưi mdrao ho\ng hdra\ ARV. {ia\dah ara\ anei, mphu\n mơ\ng thu\n 2017 snăn jing jang phung ruă leh ksiêm mkă djo\ klei ruă HIV snăn dưi mdrao mgu\n ARV, leh ngă du\m klei ksiêm mkă mse\ si tiê, boh [leh, êrah. Anăn jing phung suaih pral. Bi ho\ng phung djo\ kman klei ruă mkăn mse\ si mtuk hnak, ruă tia mta B, C snăn srăng mdrao klei ruă anei leh ana\n kơh mdrao ARV. Ho\ng phung mniê ba tian, leh test HIV [uh djo\ kman klei ruă snăn amâo guôn lo\ ksiêm dlăng mta mkăn ôh [ia\ dah hlo\ng brei mdrao ARV mtam. Leh bi mklă tơdah amao djo\ kman klei ruă snăn mdei mdrao mgu\n, tơdah lo\ mâo kman klei ruă snăn lo\ dơ\ng mdrao mgu\n.

 Jih jang phung ruă mdrao ARV brei hluê ngă jăk bruă mdrao mgu\n. Kyua anei amâo djo\ êa drao mdrao mgu\n ôh [ia\ dah jing bi dơ\ng ho\ng kman, kyua ana\n leh mâo êa drao mu\t hlăm asei mlei snăn `u dưi mkhư\ kman amâo đ^ kyar. Hluê ngă jăk bruă mdrao mgu\n mâo 3 mta bruă: Tal sa jing ngă djo\ klei ktrâo la] yua êa drao. Hluê ngă djo\ kơ êa drao jing mnăm djo\ êa drao, djo\ hnơ\ng, djo\ mmông, djo\ hdră leh ana\n mnăm jih klei hd^p. Tal dua jing hluê ngă djo\ kơ hruê mmông ksiêm mkă, jing 6 mlan brei nao ksiêm mkă êrah, tiê, boh [leh, tế bào TCD4 leh ana\n ksiêm mkă hnơ\ng kman. Tal tlâo lo\ ksiêm mkă djo\ hruê bi k]ah. Si tô hmô aê mdrao brei 1 mlan mnăm êa drao snăn djo\ hruê mă êa drao brei nao ksiêm mkă, dưi bi mlih hruê hnưm h^n 1 hruê amâo dah êdei 1 hruê.

- Tơdah amâo hluê ngă djo\ hdră mdrao mgu\n snăn ya klei jhat phung mâo klei ruă HIV srăng tuôm ơ Aê mdrao?

- Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh:   Tơdah amâo hluê ngă jăk bruă mdrao mgu\n snăn hnơ\ng amâo dưi djo\ êa drao jing lu. Kyua anei jing êa drao mkhư\ klei đ^ kyar, bi lar mơ\ng kman, kyua ana\n tơdah amâo mâo êa drao snăn kman srăng lo\ dơ\ng bi lar leh ana\n jing mta kman amâo thâo djo\ ho\ng êa drao, kyua ana\n mta êa drao mdrao hnơ\ng tal 1 amâo lo\ dưi ba yua. Lu phung lui klei mdrao mgu\n, leh sa wưng lo\ w^t mdrao snăn klei hu^ amâo thâo djo\ êa drao jing mâo lu, pral truh kơ kjham. Ho\ng hdră mdrao hnơ\ng tal 1 snăn ênưih, grăp hruê mnuih ruă kno\ng mnăm 1 asa\r êa drao [iă dah ho\ng hdră mdrao mgu\n tal 2 snăn ênoh bi liê mdrao mgu\n lu h^n, mnăm êa drao ăt lu h^n mơh, sa hruê mnăm êa drao dua blư\ leh ana\n tui hluê hlăm grăp ]ô mnuih, grăp blư\ năng ai 4 truh 5 asa\r.

 Tơdah mnuih ruă ngă bruă mdrao mgu\n jăk snăn klei suaih pral mơ\ng di`u jăk snăk. Lu mnuih ruă leh truh ti nei hlăk ti wưng 3,4 jing mâo mnuih mb^t lu klei ruă mkăn [ia\ dah leh di`u ngă jăk bruă mdrao mgu\n, mnăm êa drao ARV na nao snăn klei suaih pral lo\ bi mlih w^t kơ wưng tal 1, jing mse\ si mnuih suaih pral, tế bào T0CD4 lu êdi, di`u ăt mse\ si phung suah pral mkăn, boh nik suaih h^n, amâo mâo klei êngoh duam khăng tuôm.