VOV4.Êđê- Klei ruă mtŭk hnak ti ala čar drei dôk mâo lu lĭn, dôk tal 12 hlăm 22 ala čar mâo ênoh mnuih mtŭk hnak lu hĭn, tal 14 hlăm 27 ala čar mâo klei hmăi kjam mơ̆ng klei ruă hnak leh anăn kman bi kdơ̆ng hŏng êa drao lu hĭn dlông rŏng lăn. Klei ruă hnak ară anei amâo lŏ djŏ klei ruă amâo thâo hlao ôh, kyua klei đĭ kyar hlăm bruă mdrao mgŭn, dưi mkhư̆ leh anăn mdrao hlao klei ruă anei tơdah hmao ƀuh hnưm leh anăn ngă djŏ klei bhiăn mdrao mgŭn.

Klei ruă Hnak jing sa klei ruă tưp kyua kman hnak ngă. Klei ruă anei tưp lar kyua kman hnak ngă bluh mâo hlăk mnuih ruă hnak mtŭk, blŭ, bhañ, kčuh êa bah mâo pô mkăn tăm bi tuôm giăm, tăp hrip djŏ êwa amâo jăk anei mŭt hlăm ksŏ. Mŏng ksŏ, kman anei mŭt hlăm êlan êrah lehanăn dŭm anôk mkăn hlăm asei mlei lehanăn ngă bluh mâo klei ruă anei ti dŭm anôk anăn hlăm asei mlei. Čiăng dưi mdrao klei ruă hnak, brei mnuih ruă hluê ngă kjăp hdră dŏng mdrao. Amai Hoàng Thị Vân, dôk ti wăl krah Ƀuôn Trâp, kdriêk Krông Ana, čar Dak Lak lač snei:

“Sui hŏng anei hlăm brô 4 mlan, kâo kreh mtŭk, êmăn êmik. Kâo mĭn pô hdrak ngă msĕ aguah tlam anăn kâo blei êa drao wĭt mnăm. Khă snăn, kâo ăt mtŭk nanao amâo thâo jih anăn kâo nao ti anôk bruă mdrao mgŭn kdriêk Krông Ana ksiêm mkă dlăng, tinei mâo phung nai aê mdrao hưn mthâo nao ksiêm dlăng klei ruă Hnak ti Sang êa drao mdrao Hnak lehanăn dŭm klei ruă hlăm Ksŏ čar Dak Lak. Boh tŭ ksiêm dlăng kâo djŏ klei ruă Hnak. Thâo pô mâo klei ruă anei kâo huĭ mơh. Khă snăn, mâo phung nai aê mdrao lač tơdah dŏng mdrao djŏ hdră srăng hlao, mmông anăn kaoa h’ĭt mơh ai tiê. Knŏng êbeh 1 mlan mdrao, klei mtŭk dul ƀiă. Ară anei, kâo ăt mdrao hluê djŏ hdră čiăng djăp dưi hlao”.

Hluê si phung aê mdrao, klei bi êdah mơ̆ng klei ruă hnak amâo djŏ dleh dưi thâo, khă snăn mâo lu mnuih amâo mđing kơ klei anei lehanăn nao dŏng mdrao pral, ngă kơ klei ruă anei đĭ truh kơ kjham lŏ nao mdrao. Hlăm dŭm mta klei ruă hnak, klei ruă hnak ksŏ mâo lu mnuih ruă hĭn, êbeh 80%, bi dôk kreh mâo klei ruă hnak êngao kơ ksŏ msĕ si (Hnak klang kleh, hnak hlăm dlô, hnak boh ƀleh...) Hnak ksŏ mâo klei bi êdah jing mtŭk, mtŭk kbiă êrah sui êbeh 2 hruê kăm mnăm êa drao kháng sinh amâo thâo jih, mtŭk maoa hnak, êngoh hlăm brô 37,5-38⁰C (tơdah ruă ktrŏ srăng êngoh hlơr hĭn), toh êwang lehanăn êmăn êmik... Klei ruă huĭ srăng tưp lar pral hŏng mnuih djŏ HIV/AIDS, mnuih dôk hóa trị, xạ trị klei ruă brŭ, phung hđeh amâo dah phung mduôn.... Aê mdrao Nông Thị Điểm – Khua adŭ mdrao Nội 3, Sang êa drao klei ruă Hnak lehanăn Ksŏ čar Dak Lak brei thâo:

“Mnuih ruă kreh mŭk, kbiă êa k’hak êbeh 2 hruê kăm, toh êwang lehanăn êngoh hlăm adiê tlam lehanăn mmăt, đa mtŭk kbiă êrah. Tơdah mnuih ruă mâo dŭm klei bi êdah anăn, srăng nao ksiêm mkă dlăng êa k’hak klă anăp, tui duah mta AFB amâo dah ksiêm mkă dlăng Xpert, anei jing hdră ksiêm dlăng mrâo kyua anăn hnơ̆ng bi mklă klei ruă klă nik, êbeh 90%”.

Hdră mdrao klei ruă Hnak ară anei ăt tuôm hŏng lu klei dleh dlan kbiă hriê mơ̆ng klei pô ruă amâo hluê ngă kjăp hdră dŏng mdrao, dŭm mta êa drao dŏng mdrao leh mnăm kreh êmăn êmik ngă kơ mnuih ruă amâo lŏ čiăng huă ƀơ̆ng, mnăm êa drao amâo djŏ klei kčah mtrŭn, mnăm êa drao amâo djŏ hnơ̆ng jing mta phŭn ngă kơ hdră mdrao klei ruă Hnak bi kdơ̆ng hŏng êa drao. Klei ruă Hnak bi kdơ̆ng hŏng êa drao jing sa klei huĭ hyưt hŏng êpul êya ang ƀuôn kyua klei ruă anei ênưih tưp lar, bruă dŏng mdrao srăng tuôm hŏng lu klei dleh dlan lehanăn luič liê lu. Kyua anăn, hŏng mnuih ruă hnak brei hluê ngă kjăp klei ktrâo lač mơ̆ng phung nai aê mdrao. Hlăm hdră dŏng mdrao, kreh tuôm hŏng lu klei amâo jăk msĕ si bi ktăl asei mlei, hmăi truh amâo jăk kơ tiê, boh ƀleh, êlan prôč tian, ală mta, knga, klang kleh..., mnuih ruă brei nao hưn hŏng phung aê mdrao čiăng mâo hdră msir mghaih djŏ guôp. Aê mdrao Nông Thị Điểm - Khua adŭ mdrao Nội 3, Sang êa drao klei ruă Hnak lehanăn Ksŏ čar Dak Lak brei thâo:

“Mnuih ruă Hnak brei huă ƀơ̆ng djăp ênŭm mta tŭ jăk, ƀơ̆ng lu hĭn mkă hŏng yang dar, bi hrŏ klei djŭp hăt lehanăn mnăm kpiê. Hŏng mnuih ruă Hnak, bruă pral hmao ƀuh, pral dŏng mdrao djŏ hdră hlăm Hdră bruă bi kdơ̆ng hŏng klei ruă Hnak ala čar srăng hlao jih klei ruă hlăm 6 mlan. Tơdah amâo mdrao djŏ hdră, klei ruă srăng đĭ kơ ktrŏ lehanăn klei ruă anei srăng mâo ti dŭm anôk mkăn hlăm asei mlei msĕ si ruă hnak hlăm dlô, hnak bi kdơ̆ng hŏng êa drao. Klei ruă Hnak bi kdơ̆ng hŏng êa drao srăng mdrao dleh hĭn.

Boh sĭt, lu mnuih amâo mđing ôh kơ klei suaih pral, lu mnuih mtŭk sui hruê ƀiădah amâo nao ksiêm mkă dlăng, mdrao mgŭn, truh kơ klei ruă kjham, leh toh êwang, asei mlei awăt mmông anăn nao mkă dlăng. Mmông anei, bruă dŏng mdrao srăng tuôm hŏng klei dleh dlan hĭn. Kyua anăn, mnuih ƀuôn sang tơdah mâo klei bi êdah mtŭk sui hruê, êngoh, toh êwang brei nao ksiêm mkă dlăng pral čiăng kơ phung nai aê mdrao ksiêm mkă dlăng lehanăn pral dŏng mdrao./.

Klei mtŭk hnak jing klei ruă thâo tưp mơ̆ng kman. Klei ruă anei tơdah amâo hmao ƀuh leh anăn amâo mdrao djŏ hdră srăng ngă klei jhat êka tru kơ ksŏ, êlan bi êwa, truh klei arưp aram kơ mnuih ruă. Boh nik, klei ruă anei tơdah amâo mdrao djŏ hdră srăng ênưih truh jing kman bi kdơ̆ng hŏng êa drao, jing klei hyưt ngă tưp lar, bruă mdrao mgŭn dleh dlan leh anăn liê lu prăk kăk. Aê mdrao Rmah Lương- khua kiă kriê srăng êa drao hnak leh anăn klei ruă ksŏ čar Dak Lak srăng hlăk mblang hŏng mnuih ƀuôn sang hlăm klei blŭ hrăm  snei:

-Akâo kơ Aê mdrao brei thâo čiăng dưi mdrao hlao klei ruă hnak snăn si bi hlue gưt klei mtă hlăm bruă mdrao mgŭn?

Ae mdrao Rmah Lương: Leh mâo mkă tĭng đăo knăl jing mâo klei ruă hnak leh, snăn hlăm bruă mdrao mgŭn bi hlue gưt hlăm 4 mta snei. Tal êlâo mâo klei ruah mta êa drao mdrao bi djŏ, boh nik hlăm wưng mkhư̆ bi ktang tal êlâo mâo ba yua mbĭt 3 mta êa drao kơ dlông, ti wưng ba yua dua mta êa drao kơ dlông; gưl tal 2 jing: Bi yua êa drao bi djŏ hŏng ênoh čuăn kčah; gưl tal 3: Yua nanao êa drao hlăm grăp hrue, djăp hrue mmông jing hlăm 6 mlan, 10 mlan, amâodah 12 mlan, bi hŏng klei ruă bi kdơ̆ng hŏng êa drao leh srăng dưi yua êa drao mơ̆ng 18 mlan amâodah truh 24 mlan; Gưl tal 4: Jing wưng bi kčah lŏ wĭt nao mkă dlăng klei ruă sitôhmô leh mdrao mgŭn hŏng klei kñăm mkhư̆ bi jih klei ruă, snăn klei lŏ wĭt nao mkă dlăng klei ruă ti sang êa drao hnak amâodah sang êa drao mdrao ksŏ mkăn.

-Ya ngă bi hlue gưt hĕ bi kjăp klei nai aê mdrao mtă mtăn hlăm bruă mdrao mgŭn, Ơ aê mdrao?

Aê mdrao Rmah Lương:  Hŏng klei ruă hnak, ară anei, ară anei mâo lu snăk mnuih leh mdrao hlao mơ̆ng 3 truh 4 mlan, leh kơ anăn amâo lŏ êdah ôh kman hnak, snăn mnuih ruă čŏng amâo lŏ mdrao ôh, klei amâo lŏ mdrao anăn jing ênưih snăk kreh lĕ hlăm klei ruă hnak bi kdơ̆ng hŏng êa drao prŏng snăk. Kyuadah kman hnak đĭ lar ƀrư̆ ƀrư̆, kyuanăn, bi mâo hdră mdrao mgŭn ƀrư̆ ƀrư̆ mơh, mnăm bi djăp êa drao ƀiă êdi hlăm 6 mlan. Leh 6 mlan, mkă dlăng amâo lŏ ƀuh ôh kman hlăm ksŏ snăn kơh jing hlao ƀhut leh.

-Čiăng dưi gang mkhư̆ klei bi mtưp klei ruă hnak si srăng ngă ơ aê mdrao?

Aê mdrao Rmah Lương: Ară anei, lu phung ƀuôn sang kyua kpăk hŏng bruă knuă, mâo mtŭk, kbiă nanao êa k’hak êbeh kơ 3 hrue kăm kơ dlông, ƀiădah amâo mâo nao mkă dlăng ôh klei ruă, lui nanao snăn tưl asei mlei dlưh awăt leh lŏ bi nao mkă dlăng klei ruă mmông anăn hnui leh, đuĕ nao kơ kjham leh. Brei thâo kral bi hnưm, mdrao bi hmăr sĭt nik amâo mâo srăng bi mtưp ôh klei ruă hlăm yang ƀuôn. Tơdah sa čô mnuih ruă mâo kman kăn bi mdrao rei, sĭt nik srăng bi mtưp hlăm yang ƀuôn hlăm brô truh kơ 10 hlăm sa thŭn. Klei ruă hnak bi mtưp hlăm êlan bi êwa, tưp mơ̆ng klei kčăi êa bah, êa k’hak duah kčuh pliă plia. Tơdah đing leh kơ klei ruă hnak, snăn bi nao mkă dlăng mtam kơ sang êa drao bi pral, ma rup, mkă dlăn kman hlăm êa k’hak. Tơdah pral thâo kơ pô mâo klei ruă hnak, snăn bi hlue gưt kjăp klei mdrao mgŭn, lehanăn gang mkhư̆ klei ruă anei đăm bi mtưp ôh hŏng mnuih hlăm sang. Amâo mâo dưi duah kčôč kčuh ôh êa k’hak ča čuăt, ƀiădah kčuh hlăm atŏ mâo kdruă, ba tuh hlăm anôk mkhư̆ kman lehanăn bi mdoh hĕ atŏ anăn.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!