VOV4.Êđê - Dơ\ng truh yan hjan ăt jing wưng klei ruă êngoh bi m[le\ êrah đ^ lar h^n. Klei ruă êngoh bi m[le\ êrah khăng mâo ho\ng djăp gưl thu\n, hlăm ana\n lu êdi jing ho\ng phung hđeh. Anei jing klei ruă tưp hu^ hyưt êdi, kyua ka mâo ôh vắc xin răng mgang klei ruă, ka mâo mơh êa drao mdrao mâo klei tu\ dưn leh ana\n lu mnuih djiê kyua klei ruă anei. Snăn [ia\dah, lu am^ ama phung hđeh ăt ka thâo kla\ mơh kơ klei rua\ anei.

4 mlan ako\ thu\n 2017, Anôk mdrao kluôm hđeh, sang êa drao pro\ng ]ar Daklak mâo tu\ jum leh êbeh 20 ]ô phung hđeh mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah. Hjăn hlăm mlan 4 mâo 10 ]ô. Phung aê mdrao brei thâo, klei rua\ mâo klei bi knăl [uh, leh du\m gưl mâo hjan mrâo anei.

Kha\dah klei rua\ êngoh bi [le\ êrah jing sa mta klei rua\ kreh mâo nanao hlăm yan hjan, [ia\dah lu phung am^ ama amâo mâo klei mđing ôh kơ klei rua\ anei. Mơ\ng sa\ Yang Tao, kdriêk Lăk, ba anak êkei mrâo 6 thu\n mdrao kơ Anôk mdrao kluôm hđeh, sang êa drao pro\ng ]ar Daklak, Đỗ Văn Lâm brei thâo, amâo mâo thâo ôh ya ngă anak rua\ bi [le\ êrah:“ Anak rua\ hlăk knăm 5. Am^ ama brei mdei nao sang hra\. Truh kơ tlam đ^ êngoh hlơr truh 40 độ. Dla\ng anak êmăn êmik, hwa\t hwiêng. Truh hruê mbruê dlăng bo\ asei mlei bi đuh hrah. M^ndah hla\m yan hjan kreh mâo klei bi êngoh đu]. Hmei ăt nao ma\ brua\ kyua ana\n kăn jăk mâo klei mđing rei”.

Bi amuôn Phạm Cường Thịnh 12 thu\n ti alu\ kr^ng Tân Hoà, [uôn pro\ng {uôn Ama Thuôt, mâo klei đ^ êngoh hlơr, rua\ ko\, mnuih êmăn êmik, go\ sang ]o\ng nao blei ma\ êa drao bi mnăm ti sang, m^ndah anak kno\ng hdrak ngă. {ia\dah 5 hruê êdei, klei rua\ amâo mâo lưh ôh, [ia\dah lo\ bi knăl đ^ kjham h^n. {uh hlăm asei mlei hđeh mâo klei đuh bi kd^t êrah đung, snăn go\ sang ba mka\ dlăng klei rua\. Phung aê mdrao mka\ dlăng bi kla\ anei jing klei rua\ êngoh bi [le\ êrah kjham leh. Am^ amuôn Thịnh, amai Nguyễn Thị Loan brei thâo:“ Anak êngoh mâo 5 hruê. Phu\n tal êlâo m^ndah hdrak đu]. Truh hruê tal 3, bo\ asei mlei bi đuh hrah. Hruê tal 4, nao ba tlo\ sarom ti anôk mdrao êngao knu\k kna, snăn aê mdrao mta\ amâo mâo thâo ma\ arua\t êrah ôh, kkuih tăp awa\t đei. Anak lo\ bi rua\ hlăm tian, snăn go\ sang ba mdrao kơ sang êa drao”.

Tiến sĩ, aê mdrao Trần Thị Thuý Minh, Khua kia\ kriê Anôk mdrao kluôm hđeh brei thâo mâo nanao hđeh mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah hlăm jih thu\n, [ia\dah lu êdi jing hlăm yan hjan, jing mơ\ng knhal jih mlan 5 hlo\ng truh kơ jih mlan 11 grăp thu\n. Aê mdrao Trần Thị Thuý Minh brei thâo:“ Klei rua\ êngoh bi [le\ êrah mâo lu hlăm yan kê] [loh đ^ lê], boh nik hlăm yan hjan. Grăp thu\n klei rua\ anei [rư\ hruê [rư\ đ^ lê] mơ\ng mlan 6, lehana\n lu êdi jing hlăm mlan 9, 10. Du\m thu\n êlâo, tuôr klei rua\ bluh đ^ jing 4 thu\n sa blư\. {ia\dah hla\m wang 10 thu\n kơ anei snăn klei rua\ anei bluh đ^ amâo lo\ mâo klei bhiăn ôh, [ia\dah grăp thu\n mâo nanao mnuih rua\ ênoh bi [le\ êrah”.

Aê mdrao Trần Thị Thuý Minh ăt mta\, kyua adiê [rư\ hruê [rư\ amâo mâo jăk, snăn phung am^ ama brei mâo klei mđing h^n ]ia\ng thâo răng mgang kơ phung anak, kyuadah ho\ng phung hđeh điêt yơh jing mnuih ai kdơ\ng ho\ng rua\ adôk awa\t êdu, jing ênưih snăk tưp klei rua\.

Tui si Anôk brua\ răng mgang klei rua\ tưp ]ar Dakklak, mơ\ng ako\ thu\n truh kơ ara\ anei, kluôm ]ar [uh leh giăm 500 ]ô mnuih mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah, jing knar ho\ng wưng anei thu\n dih. Mnuih rua\ mâo lu jing ti [uôn pro\ng {uôn Ama Thuôt, du\m kdriêk Mdrak, lehana\n {uôn Đon.

Klei rua\ êngoh bi [le\ êrah jing sa mta klei rua\ tưp hu\i hyưt êdi. Hlăm phung hđeh, brua\ răng mgang klei rua\ êngoh bi [le\ êrah adôk tuôm ho\ng klei dleh dlan mka\ ho\ng mnuih pro\ng, mơ\ng hdjul đ^ nao kơ kjham, tơdah amâo yo\ng thâo [uh pral. Tiến sĩ, aê mdrao Trần Thị Thuý Minh, khua kia\ kriê Anôk mdrao kluôm hđeh, sang êa drao pro\ng ]ar Daklak la] kơ hdră răng mgang klei rua\ êngoh bi [le\ êrah hlăm phung hđeh snei:

PTV: Ơ aê mdrao Trần Thị Thuý Minh! Phung hđeh ya thu\n êlưih mâo klei ruă êngoh bi m[le\ êrah leh ana\n si klei bi êdah mơ\ng klei ruă anei?

. Aê mdrao Thuý Minh: Phu\n agha ba klei ruă êngoh bi m[le\ êrah kyua mơ\ng kêc\ [loh ke\ ba mtưp. Jing kêc\ [loh ke\ mnuih mâo klei ruă ba mtưp kơ mnuih suaih hluê ho\ng gru ke\. Snăn jih jang mnuih kêc\ [loh mâo kman klei ruă êngoh bi m[le\ êrah ke\ srăng djo\ mâo s’a\i klei ruă. Khăng gơ\ phung hđeh mơ\ng 6 truh kơ 15 thu\n êlưih h^n djo\ mâo klei ruă. Kyua anei jing gưl thu\n phung hđeh khăp kơ hiu hlăp leh ana\n klei răng mgang mơ\ng go\ êsei ăt [ia\ h^n mơh, anăn sra\ng tuôm ho\ng klei kêc\ [loh ke\ lu h^n.

Klei bi êdah tal êlâo mơ\ng klei ruă êngoh bi m[le\ êrah ana\n jing hđeh êngoh hlơr nanaođrông, ruă jih asei mlei, ruă ako\, ruă gu\ pu\k ală. Truh hruê tal 3, tăp năng `u bi êdah klei bi kbiă êrah.

Hlăm wưng tal êlâo, lu am^ ama phung hđeh khăng ]huai klei ruă êngoh bi m[le\ êrah ho\ng êngoh kyua kman mkăn mse\ si êngoh siêu vi, êngoh kyua hdrak ngă, ruă ko\ng đo\k. Anei jing klei hu^ hyưt êdi kyua tơdah drei ]huai, amâo mâo mđing kơ du\m klei bi êdah kjham, srăng ngă klei ruă kjham h^n, dleh dưi mdrao.

PTV: Ơ aê mdrao, ya klei truh nga\ kjham h^n êdi mơ\ng klei ruă êngoh bi m[le\ êrah ho\ng phung hđeh êlăk?

. Aê mdrao  Thuý Minh: Êngoh bi m[le\ êrah `u ba mtru\h mâo 3 klei bi êdah. Tal 1 dlưh awa\t prô] tiê, tal 2 bi m[le\ êrah, tal 3 ngă dlưh awa\t ai bi êwa nga\ truh klei kjham.

PTV: Ksiêm mkă dlăng leh ana\n mdrao mgu\n klei ruă bi êngoh kơ phung hđeh mao ya klei bi mdê ho\ng mnuih pro\ng ơ aê mdrao?

. Aê mdrao  Thuý Minh: Ksiêm mkă dlăng klei ruă êngoh bi m[le\ êrah kơ phung hđeh `u dleh h^n mkă ho\ng mnuih pro\ng. Kyua dah đađa phung hđeh adôk điêt, ka thâo hưn kla\ ôh du\m klei bi êdah mơ\ng klei ruă. Si tôhmô mse\ si hđeh [uh ruă ako\, ]ia\ng bi [le\ o#, ruă tian, amâo thâo hưn ôh ho\ng am^ ama ]ia\ng dja\l hmao thâo klei ruă. Snăn [ia\dah, ăt mâo mơh du\m mta ]ua\n kla\ kơ phung hđeh ]ia\ng thâo [uh du\m klei bi êdah kjham mơ\ng klei ruă êngoh bi m[le\ êrah. }ia\ng bi mklă klei ruă êngoh bi m[le\ êrah kjham, snăn s^t phung hđeh êngoh hlơr nanao đrông mơ\ng hruê tal 2, phung am^ ama, aduôn aê bi ba anak aneh nao ksiêm mkă dlăng ti du\m sang êa drao ]ia\ng dưi thâo [uh klei ruă, ksiêm mka\ dlăng djo\ klei ruă, ăt mse\ mơh mâo hdră ktuê dlăng.

PTV: }ia\ng răng mgang klei ruă êngoh bi m[le\ êrah kơ phung hđeh, ya mta phung am^ ama c\ia\ng  bi mđing ơ aê mdrao?

. Aê mdrao Thuý Minh:  }ia\ng răng mgang klei ruă êngoh bi m[le\ êrah, hdră jăk h^n ana\n jing amâo mâo lui kêc\ [loh ke\. Êngao kơ bruă tă mghaih huai mdoh rơ\k rung, hwai mdoh du\m mta mnơ\ng mgơ\ng êa pô amâo mâo ba yua ôh, bi mkhư\ klei kêc\ kc\eh mđai leh anaưn đ^ lêc\ lar, c\iang bi brei phung hđeh đih p^t hla\m mu\ng, phung am^ ama bi ktrâo la] kơ phung hđeh hdră kriê mgang asei mlei pô, đăm lui kêc\ [loh ke\. Bohnik gơ\ phung am^ ama c\ia\ng bi mđing kơ  phung hđeh hlăk thu\n nao sang hră, hlăm m’mông phung hđeh dôk hriăm hră yơh jing wưng êlưih kêc\ [loh ke\ h^n.

Tơdah hđeh mâo du\m klei bi êdah đăo đing êngoh bi m[le\ êrah mse\ si bi êngoh hlơr, ho\ng mb^t ruă êgah hla\m jơ\ng kngan, snăn c\ia\ng bi ba hđeh kơ sang êa drao giăm h^n pioh ksiêm mkă dlăng, t^ng knăl, hmao mdrao mgu\n.

PTV: Ơ aê mdrao, phung hđeh mâo klei ruă êngoh bi m[le\ êrah dưi dôk mdrao ti sang ? Snăn hb^l drei bi ba hđeh nao kơ sang êa drao?

. Aê mdrao Thuý Minh: Tơdah mâo du\m klei bi êdah nao kơ kjham h^n mse\ si: hđeh ]ia\ng bi [le\ o# nanao đrông, hđeh bi [le\ o#, hđeh ruă tian, tu\ kơ kbiă êrah, m’iêk [ia\, hđeh bi êmăn êmik, kbiă êa k’ho\, bi ê’a\t jơ\ng kngan, m’mông anei, am^ ama c\ia\ng bi ba nao mtam hđeh kơ sang êa drao pioh ksiêm mkă dlăng. Ana\n jing du\m klei bi êdah nao kơ kjham. Bi jăk h^n jing s^t [uh hđeh bi êngoh hlơr, mphu\n mơ\ng hruê tal 2 amâo dah tal 3 c\ia\ng bi ba nao ksiêm mkă dlăng pioh phung aê mdrao đru k]e\ ktrâo, ktuê dlăng brei, hmao [uh du\m klei bi êdah nao kơ kjham ]ia\ng hmao mdrao mgu\n.

                            H’Nga – Y Khem pô ]ih.