VOV4.Êđê- Klei ruă hnak jing klei ruă tưp mơ̆ng kman hnak, mâo anăn kreh knhâo jing Mycobacterium tuberculosis ngă. Klei ruă tưp mơ̆ng mnuih kơ mnuih mơ̆ng êlan bi êwa. Tơdah êlâo dih, klei ruă hnak khăng mâo hlăm phung êbeh 50 thŭn snăn ară aneu, klei ruă anei mâo klei bi knăl lu phung mda asei mâo. Hluê si klei hâo hưn mơ̆ng sang êa drao hnak leh anăn ruă ksŏ Dak Lak, thŭn 2020, phung mâo klei ruă hnak mơ̆ng 15- 34 thŭn mâo 31% hlăm ênoh phung mâo klei ruă hnak dôk mdrao ti sang êa drao. Anei jing boh sĭt năng hưn brei răng, kyua anei jing hnơ̆ng thŭn mâo ai mă bruă leh anăn klei mĭn hlăk đĭ kyar jăk hĭn. Klei ruă hnak mbĭt hŏng bruă hrŏ hnơ̆ng mă bruă, hrŏ klei dưi mđĭ kyar bruă duh mkra gŏ sang.

Tui si Êpul hgŭm bruă mdrao mgŭn dông rŏng lăn WHO, Việt Nam jing sa hlăm 30 boh ala čar mâo klei ruă hnak lu hĭng dlông rŏng lăn. Ti Daklak, tui si sang êa drao hnak, lehanăn klei ruă ksŏ, ênoh mnuih mâo klei ruă hnak hlăm čar dŭm thŭn giăm anei ka ƀuh klei bi knăl trŭn hrŏ ôh, ƀiădah lŏ dơ̆ng đĭ hĭn. Msĕ si, thŭn 2019 sang êa drao mâo tŭ jum mdrao mgŭn truh 990 čô mnuih mâo klei ruă hnak, thŭn 2020, ênoh mnuih ruă mâo 1 êbâo 109 čô mnuih. Boh nik, 1/3 hlăm ênoh mnuih mâo klei ruă hnak anei dôk hlăm wang thŭn mơ̆ng 15 – 34 thŭn, lehanăn lu hlăm ênoh anăn amâo mâo klei thâo săng ôh kơ klei ruă hnak.

H’Ñan H’mŏk 19 thŭn, ti kdriêk Čư̆ Kuiñ, čar Daklak dôk mdrao hnak anôk mdrao klei ruă mrô 3, sang êa drao hnak lehanăn klei ruă ksŏ mâo êbeh sa hrue kăm hŏng anei leh. Ñu jing mnuih nao ngă bruă kčoh tă čhum ao ti ƀuôn prŏng Hồ Chí Minh. Êlâo anăn dua mlan, ñu mâo klei bi knăl êmăn êmik hlăm asei mlei, kreh bi êngoh kơ adiê tlam, mtŭk kbiă êrah. Ñu nao mkă dlăng lehanăn mâo bi klă jing mâo klei ruă hnak. Ñu hylăk dôk ba tian anak mlan tal 7, asei mlei êwang êwĭt, klei anei jing dleh măng ai hlăm klei mdrao mgŭn, kyuadah mâo đa đa êa drao mdrao hnak anăn amâo mâo dưi ba yua ôh hŏng mnuih dôk ba tian. H’Ñan brei thâo:

“Hlăk kâo mrâo mâo klei ruă kreh mtŭk kbiă êa k’hak, hrăm brô 4-5h tlam dơ̆ng đĭ êngoh, lehanăn êmăn êmik. Amĭ ama ƀuh kâo mtŭk nanao snăn nao blei êa drao mtŭk ba wĭt mnăm, amâo mâo thâo ôh anăn jing klei ruă hnak”.

Mâo đa đa mnuih mkăn ruă hnak msĕ si Lê Cao Nguyên 25 thŭn, ti ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt. Ñu mâo găp djuê djă ba kơ sang êa drao hnak lehanăn klei ruă ksŏ dŏng mdrao mjêč êjai ñu dôk hlăm mtŭk ktang kbiă êrah lu. Khădah mnuih ruă anei ka mâo nao mkă dlăng ôh êa k’hak čiăng thâo klă nik mta klei ruă, ƀiă dah tui si phung nai aê mdrao leh mă rup XQ ksŏ mnuih ruă brei ƀuh ksŏ jhat leh lu, năng ai prŏng jing klei ruă hnak leh. Aduôn Cao Thị Lan amĭ mnuih ruă brei thâo:

“Dôk ti sang ñu mtŭk lehanăn ô̆ ƀlĕ êrah, snăn hmei ba ñu kơ sang êa drao mtam. Êlâo anăn ñu tuôm nao mdrao leh ti sang ê drao Đại học Y Dược ƀuôn prŏng Hồ Chí Minh mkă dlăng. Aê mdrao mă rup ksŏ lehanăn lač 80% đing ñu mâo hnak leh, snăn phung aê mdrao mta brei wĭt kơ sang êa drao hnak čar pioh lŏ mkă dlăng mdrao mgŭn tinăn. Dôk ti sang hmei lač hrue anei jing knăm năm, knăm kjuh, dôk guôn truh knăm sa nao kơ sang êa drao ƀuôn prŏng bi djŏ êlan mdrao hŏng bảo hiểm mdrao mgŭn, ƀiă truh 12 mmông mlam anăn ñu lŏ ƀlĕ ô̆ êrah snăn găp djuê ba mtam ñu kơ sang êa drao hnak anei mtam”

Jih jang ênoh mơ̆ng sang êa drao hnak lehanăn klei ruă ksŏ čar Daklak brei thâo, thŭn 2019 ênoh mnuih mâo klei ruă hnak ti wưng thŭn 15 – 34 truh 34,4%, thŭn 2020 ênoh anei jing 31%. Năng mđing êdi, thŭn 2020 sang êa drao mâo tŭ jum mdrao mgŭn kơ 23 čô mnuih mâo klei ruă hnak mâo kman kdơ̆ng hŏng êa drao leh, hlăm anăn mâo 15 čô mnuih ti wưng thŭn mơ̆ng 18 – 30, truh 65%. Lač kơ boh phŭn klei ruă hnak hlăk đĭ lar hlăm lu phung hđeh mda asei, Aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ, Khua kiă kriê bruă mdrao mgŭn, sang êa drao hnak, kle ỉuă ksŏ čar Daklak brei thâo:

“Êdam êra mơ̆ng krĭng ƀuôn sang nao mă bruă halwm dŭm anôk duh mkra, hlăm dŭm knơ̆ng bruă duh mkra điêt prŏng mdê mdê. Tơdah leh mâo klei ruă hnak, tơl truh ti hnơ̆ng bluh jing klei ruă leh snăn knŏng mil mơ̆ng 5-10%, amâo mâo djŏ ôh jih jang hlei pô kman gam leh hlŏng mâo kle ỉuă mtam, ƀiădah ya ngă ară anei lu phung mda asei sơăi tưp klei ruă? Tal êlâo jing, kyua huă ƀơ̆ng amâo mâo djăp mnơ̆ng ƀơ̆ng tŭ jăk. Tal dua lĕ, krŏng ala mlam lu, mă bruă êngao hnơ̆ng. Dŭm klei anăn ngă kơ asei mlei phung hđeh toh hroh. Tơdah asei mlei toh hroh amâo mâo djăp ai kitang, snăn klei ktang dưi bi kdơ̆ng hŏng kman ăt hrŏ mơh, lehanăn mmông anăn yơh jing kle imyun kơ kman hnak đĭ jing, ba truh kơ klei ruă”.

Ăt tui si aê mdrao nguyễn Kim Mỹ, mnuih ruă dôk mda asei mâo klei ruă hnak dôk mdrao hlăm sang êa drao mâo mnuih kman bi kdơ̆ng hŏng êa drao leh mơ̆ng phŭn tal êlâo mtam. klei anei jing mdrĭng hŏng pô bi mtưp klei ruă hnak anei, mơ̆ng kman hnak mâo klei ktang dưi kdơ̆ng hŏng lu mta êa drao leh mâo leh hlăm lu mnuih. Anei yơh jing klei dôk hyưt êdi, kyuadah tơ mnuih ruă hnak amâo pral ôh thâo ƀuh, kăn mdrao sĭt êmĭt rei, snăn klei bi mtưp hlăm yang ƀuôn jing prŏng snăk. Kdlưn hĭn kơ anăn, phung hđeh mda asei ngă bruă hlăm dŭm anôk duh mkra, alŭ wwăl duh mkra hlăm anôk mă bruă krĭp, boh nik anôk mă bruă hlăm dŭm sang hjiê, anôk bi êăt snăn yơh anôk msĕ snăn kman hnak hdĭp ktang bi mtưp pral. Tơdah êjai ti wưng thŭn dôk ktang, mâo ai hlăk bluh, klei myun mđĭ kyar klei hdĭp mda hlăk hlê dôk ti anăp, ƀiă dah tuôm hĕ hŏng klei ruă hnak, lŏ jing hĕ sa mta klei ruă dôk mâo lu mnuih huĭ kjdăt kƀla amâo mâo jhŏng jĕ giăm, sĭt nik srăng ngă kơ phung mda asei tơ̆ng hơ̆ng ai tiê, bi ê’am lehanăn êdu ai, luič klei đăo knang kơ klei hdĭp. Kyuanăn, hŏng phung mda asei brei mâo klei thâo săng hĭn hlăm bruă mdrơ̆ng hŏng klei ruă hnak, boh nik hŏng phung kreh mă bruă hlăm anôk lu mnuih.

Thŭn 2015, khua knŭk kna mâo leh klei bi klă kơ hdra êlan mdrơ̆ng hŏng klei ruă hnak truh thŭn 2020, lehanăn tă hdră truh kơ thŭn 2030, Việt Nam bi mjih yơh klei ruă hnak. Mơ̆ng thŭn 2019, leh klei ruă tưp covid 19 bluh đĭ, klei ruă tưp đĭ lar hlăm tar rŏng lăn, ƀri hrue tar rŏng lăn kdơ̆ng hŏng klei ruă hnak (24/3), Hdră ala čar mdrơ̆ng hŏng klei ruă hnak mâo leh hră mơar kiă kriê dŭm čar, ƀuôn prŏng kluôm ala mkŏ mjing hdră hâo hưn mđrĭng hŏng klei ruă tưp covid 19, hâo hưn mơh čiăng bi mjih klei ruă hnak ti Việt Nam. Tui si aê mdrao thơ̆ng kơ klei ruă hnak, lehanăn klei ruă tưp covid 19 mâo dŭm klei msĕ hlăm bruă gang mkhư̆, anăn jing ngă hŏng klei ktang, jih ai tiê nao hlăm bruă mdrơ̆ng msĕ sik hŏng bruă mdrơ̆ng hŏng klei ruă tưp covid 19 mơh, mâo msĕ snăn kơh, Việt Nam srăng dưi bi sĭt jih hdră pô leh čuăn čiăng bi mjih klei ruă hnak hlăm thŭn 2030./.

Sa hlăm dŭm klei lông dlăng prŏng hlăm bruă gang mkhư̆  klei ruă hnak ară anei jing klei amâo dưi djŏ hŏng êa drao. Anăn jing klei kman hnak bi kdơ̆ng mơ̆ng dua mta êa drao mdrao kơ dlông. Anei jing klei ruă dleh mdrao mgŭn, ênoh dưi mdrao hlao amâo lu ôh, knŏng mâo mơ̆ng 50-60%. Êngao anăn, wưng mdrao mgŭn sui, luič liê lu, hmaĭ kơ bruă duh mkra gŏ sang. Čiăng thâo săng hĭn kơ klei ruă anei ăt msĕ mơh dŭm klei mtă hlăm hdră mdrao klei ruă, pô čih klei mrâo kơ kdrêč “Klei suaih pral kơ jih jang mnuih” mâo klei bi blŭ hrăm hŏng aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ, Khua adŭ bruă gĭt gai bi mlih anôk mdrao, Sang êa drao hnak leh anăn ksŏ čar Dak Lak.

- Ơ Aê mdrao, ya boh phŭn ngă truh klei ruă hnak bi kdơ̆ng hŏng lu mta êa drao ?

Aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ: “Klei ruă hnak mâo kman dưi bi kdơ̆ng hŏng lu mta êa drao mâo 2 mta sơnei: Bi kdơ̆ng hŏng êa drao mơ̆ng phŭn mâo klei ruă lehanăn bi kdơ̆ng hŏng êa drao êjai dôk hlăm klei mdrao mgŭn. Bi kdơ̆ng mơ̆ng phŭn mâo jing mâo leh klei bi kdơ̆ng hŏng êa drao mơ̆ng phŭn kčưm mâo klei ruă. Boh phŭn tal êlâo jing djŏ tưp klei ruă mơ̆ng sa čô mnuih mâo kman bi kdơ̆ng leh hŏng êa drao hlăm yang ƀuôn. Tal 2 jing khădah mnuih ruă mâo klei ruă hnak tal êlâo hĭn ƀiădah nao hnui hlăm sang mdrao mgŭn, kyuadah kman ngă kpĕ êka lu leh hlăm ksŏ, kman anăn srăng lŏ mlih Gien mrâo lehanăn bi kdơ̆ng hŏng êa drao. Klei anăn jing kman bi kdơ̆ng hŏng êa drao mơ̆ng phŭn.

Bi kơ klei ruă hnak mâo kman kdơ̆ng hŏng lu mta êa drao êjai dôk hlăm klei mdrao mgŭn. Klei anei ăt mâo 2 boh phŭn sơnei: Tal sa jing klei amâo mđing mơ̆ng pô ruă, tal 2 jing kyua nai Aê mdrao. Amâo mâo mđing kơ klei ruă mơ̆ng mnuih ruă jing mnuih anăn mâo leh klei mdrao mgŭn ƀiădah amâo ngă djŏ tui si hdră êlan mdrao mgŭn mâo leh, amâo mnăm ênŭm hnơ̆ng êa drao brei mnăm, êla čiăng mnăm mnăm, amâo čiăng mnăm lui. Mnăm 2,3 hruê lui yơh, êla hdơr lŏ mnăm. Bi kơ boh phŭn mơ̆ng nai Aê mdrao, tơdah ksiêm dlăng kơ mnuih mâo klei ruă hnak, nai Aê êa drao amâo ngă djŏ ôh hdră êlan mdrao mgŭn, brei êa drao mnăm amâo djŏ hnơ̆ng amâo dah amâo mtô klă mngač ôh kơ mnuih ruă, amâo hyuă kjăp bruă răng kriê mnuih ruă ăt srăng truh kơ klei kman hnak srăng bi kdơ̆ng hŏng êa drao.

- Ơ Aê mdrao, bruă mdrao klei ruă hnak mâo kman bi kdơ̆ng hŏng lu mta êa drao ară anei mâo lu klei dleh dlan. Snăn si srăng jing tơdah mnuih ruă amâo gĭr hlăm mdrao mgŭn ?

Aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ: “Tơdah mnuih mâo klei ruă hnak mâo kman bi kdơ̆ng hŏng êa drao amâo gĭr hlăm klei mdrao srăng ba klei tưp lar kơ mnuih mkăn hlăm yang ƀuôn, bi mtưp wăt kman mâo leh klei bi kdơ̆ng hŏng lu mta êa drao kơ mnuih mkăn. Lehanăn tơdah kman tưp hŏng klei hmar, anôk bruă mdrao mgŭn amâo dưi ksiêm dlăng, snăn amâo lŏ mâo êlan mdrao mgŭn ôh, msĕ si ka mâo êa drao mdrao klei ruă anei. Klei truh êngao kơ năn jing mâo klei rŭng răng hlăm ai tiê, mnuih ruă srăng mâo klei dlưh ai, srăng mâo klei amâo jăk hlăm gŏ sang.”

- Si ngă hdră drei srăng ngă čiăng bi hrŏ ênoh mnuih mâo klei ruă hnak mâo kman bi kdơ̆ng hŏng lu mta êa drao ?

Aê mdrao Nguyễn Kim Mỹ: “Hŏng mnuih mâo klei ruă hnak dưi mdrao, čiăng mâo klei gĭr ngă djŏ tui si hdră êlan Nai Aê mdrao mtă leh. Kyuadah dưi mdrao hlao klei ruă anei srăng bi hrŏ klei huĭdah truh kơ ruă hnak mâo kman bi kdơ̆ng hŏng lu mta êa drao

Hŏng mnuih ƀuôn sang hlăm yang ƀuôn čiăng thâo săng klă kơ klei ruă hnak, lehanăn thâo bi hưn kơ hdơ̆ng pô. Tơdah ƀuh mnuih mâo klei knăl djŏ klei ruă hnak msĕ si mtuk mâo 2 hruê kăm, trŭn knăng hmar, mtuk kbiă êrah.. čiăng nao ba ti sang mdrao mgŭn mtam čiăng nao ksiêm mkă klei ruă.

Čiăng dêč đuĕ kơ klei huĭdah mâo klei ruă hnak mâo kman bi kdơ̆ng hŏng lu mta êa drao, êlâo hĭn hŏng hdră gang mkhư̆ klei ruă hnak, năng hmao ƀuh bi hnưm lehanăn lu hĭn mnuih mâo klei ruă hnak hlăm yang ƀuôn, ngă bruă ksiêm dlăng lehanăn mdrao mgŭn jăk. Tơdah ksiêm dlăng klei mdrao mgŭn čiăng mđĭ ai mnuih ruă srăng mdrao hlao klei ruă, čiăng amâo mtưp lar kơ yang ƀuôn, boh nĭk phung mâo klei ruă hnak mâo kman bi kdơ̆ng hŏng lu mta êa drao msĕ si ară anei.

Bi hŏng dŭm gưl gĭt gai, bruă sang čư̆ êa hlăm alŭ wăl brei bi mguôp hŏng dhar bruă mdrao mgŭn hlăm bruă gang mkhư̆ klei ruă hnak. Mbĭt hŏng anăn, mâo klei đru hlăm ai tiê, mnơ̆ng dhơ̆ng kơ dŭm čô mâo klei ruă hnak mâo kman bi kdơ̆ng hŏng lu mta êa drao dôk mdrao hlăm yang ƀuôn kyuadah lu mnuih mâo klei ruă hnak anei jing phung ƀun ƀin.

-Lač jăk kơ ih lu !