Hlăm du\m thu\n êgao, mâo klei mđing mơ\ng Đảng, knu\k kna, du\m gưl brua\ sang ]ư\ êa alu\ wa\l, lehana\n klei đru mơ\ng grăp go\ êsei mnuih [uôn sang, du\m boh [uôn, klei hd^p, klei mưng hlăm grăp hruê mơ\ng mnuih [uôn sang ăt mâo leh mơh klei bi mlih jăk. {ia\dah ăt adôk ti đa đa anôk, kyua ho\ng lu mta ra klei, klei thâo piăt mdoh ka jăk ôh. Anei jing phu\n agha ba truh lu mta klei rua\ tưp hu\i hyưt :

        Sa\ Dak Na\ng, [uôn pro\ng Kon Tum, c\ar Kon Tum mâo êbeh 3.600 c\ô mnuih sna\n gia\m mkrah wah jing mnuih [uôn sang djuê [ia\ Banhar Rơ Ngao. Hla\m du\m thu\n êgao, mâo du\m hdra\ brua\ mơ\ng Đảng, knu\k kna leh ana\n alu\ wa\l, kr^ng [uôn sang ti anei mâo leh lu klei bi mlih mrâo. Ho\ng 2 boh [uôn mnuih [uôn sang djuê [ia\ Plei Tà Zộp leh ana\n Plei R’Wa\k, klei bi mlih kla\ klơ\ng êdi jing mnuih [uôn sang hluê nga\ lh klei raih anôk dôk, bi ktlah go\ êsei, mko\ mjing war bưn. Kha\ sna\n, tơ dla\ng bi kla\ leh ana\n nao êlam h^n sna\n [uh a\t adôk du\m klei bhia\n hd^p hđa\p bi c\ho\ ka mâo mnuih [uôn sang la\m lui jih ôh, kla\ êdi jing brua\ rông mnơ\ng. Kha\ gơ\ lu go\ êsei dôk leh sang klia ti gu\, jing amâo lo\ mâo ôh klei krư\ u\n, êmô, kbao hla\m gu\ krum sang, [ia\ ara\ anei amâo [ia\ ôh go\ êsei rông krư\ mnơ\ng rông ti djiêô sang. Đa tur war êmô nga\ dlông h^n kơ tur sang dôk ana\n gơ\ s^t adiê hjan êa mơ\ng war êmô đoh nao kơ sang mnuih dôk c\ho\ mro\ êdi. Tui êmuh nao hna\n kơh mnuih [uôn sang hưn lac\ jing kyua c\ia\ng ra\ng mgang nga\n dra\p pô tlaih mơ\ng ara\ng tle\ leh ana\n c\ia\ng kơ êmô dôk gia\m ho\ng mnuih ga\l êlưih brua\ kriê dla\ng. Đing Xanh, dôk ti [uôn R’Wa\k hla\k dôk wir wir ho\ng ka\m eh êmô ti ana\p sang mtam brei thâo:“ War êmô anei kâo mrâo nga\ mâo 2/3 mlan ho\ng anei. Mâo 3,4 drei êmô. Kyua kâo nga\ mkra ti ana\p sang ana\n gơ\ c\ho\.”

     Dar hiu jum dar 2 [uôn Tà Zộp leh ana\n [uôn R’Wa\k , pô c\ih klei mrâo kư kdrêc\ anei [uh: amâo [ia\ ôh go\ êsei bi nao kbưi c\ia\ng dja\t êa ba w^t mna\m, yua. Ayo\ng A’Tưp ti [uôn Tà Zpọ hla\k dôk krah ka\m thung êa kteh ako\ lac\; yan bhang , kba\ng êa hla\m [uôn thu\ khuôt jih leh, c\ia\ng kơ mao êa yua bi nao kbưi dja\t ba w^t . Jih hruê sua\i êma\n hla\m pưk hma , tlam w^t lo\ nao mdia\ng ba w^t êa pioh yua. Dla\ng du\m c\ô adei A’Tưp [o# mta bi mhip bi mhap, jơ\ng kngan ju\ tut c\ho\ mro\ bo\ ho\ng la\n c\uah, c\hum ao sui hruê amâo tuôm boh jing he\ uê [uh thâo kla\ yơh jing gơ\ amâo tuôm boh ôh. Atưp lac\: “ Sang pô dê yua êa kba\ng, yua mb^t ho\ng du\m go\ êsei mka\n ti anei, Yan bhang êa ti anei thu khuôt jih bi nao ma\ êa ti anôk mka\n ,[ia\ êa ti ana\n a\t dleh mơh mâo, ba w^t tuk kna\ êsei djam, mnei hgei, boh c\hum ao, duah êa yua jig dleh êdi.”

     Sa klei dleh dlan hla\m klei rang kriê klei doh ja\k ti sa\ Đa\k Năng ana\n jing lu go\ êsei ka mâo ôh sang tlô. Aê mdrao Nguyễn Thanh Đức, khua dla\ng sang êa drao sa\ Đa\k Na\ng, [uôn pro\ng Kon Tum brei thâo: nao mtô mblang leh, iêo lac\ mtru\t mjhar leh [ia\ lu mnuih [uôn sang ka mâo klei bi mlih mơh. Thu\n 2013, klei rua\ tiê A bluh mâo ti sa\ Đa\k Năng ho\ng 32 c\ô mnuih djo\ mâo klei rua\, Knơ\ng brua\ djo\ tuôm leh kơ ana\n bi kla\ sa hla\m mta phu\n ba truh klei rua\ jing klei bi mdoh [uôn sang leh ana\n hla\m klei hd^p ka ja\k djo\ ôh. Ho\ng klei snei, c\ia\ng bi mkhư\ klei rua\ dua\m leh ana\n [rư\ [rư\ bi mđ^ hnơ\ng hd^p kơ mnuih [uôn sang , Sang êa drao sa\ Đa\k Năng hla\k iêô lac\ mtru\t mjhar mnuih [uôn sang hluê nga\ klei mna\m êa tuk ktơ\ng, [ơ\ng mnơ\ng tuk bi ksa\, ba mbe\ he\ war rông mnơ\ng kbưi ho\ng sang, nga\ mkra sang tlô doh ja\k leh ana\n mđ^ klei thâo sa\ng ra\ng kriê klei doh ja\k mb^t. Aê mdrao Nguyễn Thanh Đức brei thâo: “C|ia\ng mgang kdơ\ng ho\ng klei rua\ tưp lar, êngao kơ du\m klei rua\ dưi ba tlo\ mgang Sang êa drao a\t hla\k mđ^ brua\ mtô mblang, klei bi mdoh la\n êa wa\l hd^p mda jing phu\n c\ia\ng mđ^ klei thâo sa\ng kơ mnuih [uôn sang . Gra\p gưl Sang êa drao bi kah leh ana\n bi hgu\m ho\ng du\m t^ng Anôk kriê dla\ng klei suaih pral tal êlâo leh ana\n ktrâo kc\e\ brei kơ Knơ\ng brua\ sa\ kah mbha brua\ kơ knơ\ng dhar brua\, êpul êya c\ia\ng nao mtô mblang iêô lac\ mtru\t mjhar ti [uôn sang a\t mse\ mơh hla\m loa mđung asa\p mơ\ng sa\ kơ brua\ bi mdoh la\n êa wa\l hd^p mda, c\ia\ng mgang kdơ\ng ho\ng klei rua\ tưp boh nik klei rua\ tưp kơ êlan bi lik mnơ\ng [ơ\ng hua\ ”.

 

     Klei c\ih mrâo lac\ kơ dlông brei [uh: amâo djo\ ti anôk, leh ana\n hbil be\, klei  bi mdoh la\n êa wa\l hd^p mda a\t mâo nao mnuih [uôn sang drei  mđing dla\ng leh ana\n ra\ng kriê hluê nga\ ja\k ôh.

     Leh ana\n c\ia\ng kơ mnuih [uôn sang thâo sa\ng h^n kơ brua\ bi mdoh la\n êa wa\l hd^p mda amâo doh ja\k sra\ng nga\ kơ mnuih [uôn sang drei djo\ mâo ya klei rua\ leh ana\n si klei `u hma\i djo\ kơ klei suaih pral, ara\ anei alum kơ mnuih [uôn sang leh ana\n [^ng ga\p drei hmư\ klei bi blu\ hra\m mơ\ng pô c\ih klei mrâo ho\ng Aê mdrao chuyên khoa I Nguyễn Huy Du, Anôk mdrao mgu\n kdriêk Đa\k Hà, c\ar Kon Tum, anôk mâo êbeh 48% ênoh mnuih [uôn sang jing mnuih [uôn sang djuê [ia\ :

 

      + Hlăm du\m thu\n leh êgao, klei hd^p mda mnuih [uôn sang, boh nik ho\ng mnuih djuê [ia\ ti du\m kdriêk mâo leh du\m knhuang đ^ kyar jăk. Kơ klei thâo săng bi mdoh klei hd^p mda mơ\ng mnuih [uôn sang ara\ anei si Aê mdrao [uh?

        -Aê ndrao Nguyễn Huy Du: Ara\ anei mâo klei mđing uê` mơ\ng du\m gưl, klei thâo săng kơ klei bi mdoh wa\l hd^p mda, bi mdoh asei mlei pô, lehana\n hlăm brua\ răng mgang du\m mta klei rua\ tưp hu^ hyưt hla\m mnuih [uôn sang mâo leh klei đ^ kyar jăk. Dlăng kluôm hlăm du\m thu\n giăm anei, pătdah amâo tuôm lo\ mâo ôh du\m klei rua\ tưp, hnơ\ng ênoh mnuih mâo klei rua\ tưp, du\m klei rua\ hla\m tian prô], êlan bi êwa kbia\ hriê mơ\ng du\m mta kman. Ăt adôk lu hlăm đa đa anôk. Boh phu\n kyua klei thâo săng kơ klei bi mdoh hlăm mnuih [uôn sang ka kjăp.

 

       +Djo\ mơ\, mơ\ng klei mưng hla\m klei hd^p aguah tlam mlam hruê, jing mta phu\n kơ klei adôk ka thâo piăt bi mdoh ơ aê mdrao?

         - Aê mdrao Nguyễn Huy Du: Ơ|! Mse\ si kâo la] leh kơ dlông, brua\ đa đa mnuih [uôn sang adôk mưng đih đăm hlăm hma amâo mâo ka\ mu\ng, mnăm êa amâo mâo tu\k, mnăm êa ]o\ng [le\, amâodah yua êa amâo mâo doh, lehana\n klei mưng phưi tha êmô kbao u\n mnu\, lehana\n hla\m klei mnăm hua\ adôk mâo lu klei amâo mâo doh. Êngao kơ brua\ yua sang dliê tlô ka doh, klei lo\ mưng [ơ\ng ]^m, amâodah kan mtah djam mtam mtah adôk lu, ana\n yơh jing pô phu\n ba klei rua\ tưp hlăm tian prô] đ^ lu hlăm du\m yăn lehana\n ênưih bluh đ^ jing klei rua\ tưp pro\ng.

 

       + Klei mnuih [uôn sang ka thâo bi mdoh, si `u hmăi kơ klei suaih pral mnuih [uôn sang, lehana\n hla\m yang [uôn?

         - Aê mdrao Nguyễn Huy Du: Klei mnuih [uôn sang mâo leh klei mưng hd^p amâo mâo răng, mse\ si p^t đih amâo mâo ka mu\ng, amâodah ka thâo săng kơ klei bi mdoh ăt adôk hmăi lu kơ klei suaih pral asei mlei pô lehana\n yang [uôn. Tô hmô, leh mâo klei rua\ êngoh bi ktư\ kyua đ^h p^t amâo mâo ka mu\ng, srăng ngă dlưh awa\t ai tiê ma\ brua\, dja\ ba mta klei rua\ tưp kơ mnuih mkăn. Amâodah klei bi mdoh [uôn sang amâo mâo jăk srăng ênưih ba klei rua\ tưp êngoh bi [le\ êrah, ênưih bluh đ^ jing klei rua\ tưp mơh, hmăi kăn jăk lei kơ klei ma\ brua\ knua\. Lehana\n klei mưng hlăm klei mnăm hua\ amâo mâo doh mse\ mơh, mse\ si mnơ\ng [ơ\ng amâo mâo ksa\, [ơ\ng djam mtam mtah, mnăm êa amâo mâo doh, snăn ênưih snăk ba hriê lu mta klei rua\ hla\m tian prô], mse\ si; rua\ tian eh m’ia; kman ngă, kmuôt lat… Boh nik klei mưng [ơ\ng ]^m mnu\ ada lu\k êrah ênưih tưp klei rua\ hdrak mnu\, hlăk hlê dôk mâo, lehana\n ênưih snăk tưp klei rua\ anei. Ho\ng du\m klei mưng amâo mâo jăk ana\n, lehana\n klei amâo mâo thâo pia\t bi mdoh [uôn sang mse\ si kâo la] leh, snăn du\m klei rua\ la] leh kơ dlông, lo\ k[^n ho\ng klei mnuih [uôn sang adôk phưi tha êmô kbao u\n mnu\, nao ]ua\ dliê tlô hla\m ktăm [uôn, ăt ênưih ba klei rua\ tưp truh kơ [uôn sang pô.

 

       + Hlăm du\m klei rua\ tưp ênưih mâo hlăm mnuih [uôn sang, kbia\ kriê mơ\ng klei ka thâo piăt mgoh, dưi mơ\ he\ aê mdrao hưn lac\ brei ya klei rua\ jing hu^ hyưt h^n, lehana\n khăng tuôm h^n?

         - Aê mdrao Nguyễn Huy Du: Ara\ anei hlăm kdriêk mâo lu mnuih djuê [ia\ hd^p mda, brua\ bi mdoh wa\l hd^p mda, bi mdoh asei mlei pô ka s^t êm^t ôh, ăt adôk ênưih ba hriê lu mta klei rua\ mse\ snei:

          .Du\m klei rua\ hla\m tian prô]: Kreh [uh lu h^n jing klei rua\ tian eh, rua\ tian kyua kman, [ơ\ng djo\ mnơ\ng rua\, klei rua\ tiê A lehana\n du\m klei rua\ hlăm prô] tian mkăn.

          .Kơ du\m klei rua\ hla\m êlan bi êwa: ara\ anei ăt jing lu, kbia\ hriê mơ\ng klei amâo mâo thâo bi mdoh mơh, mse\ si mâo du\m klei rua\ kso\ kjham, klei rua\ hdrak A. Êngao ana\n, lo\ mâo du\m klei rua\ mse\ si êngoh bi [le\ êrah, êngoh bi ktư\, klei rua\ jơ\ng kngan [a\ng êgei ara\ anei hlăk hlê dôk mâo hla\m đa đa alu\ wa\l.

 

       + Aê mdrao mâo mơ\ klei mta\ kơ mnuih [uôn sang tơdah [uh pô, amâodah hla\m yang [uôn mâo klei rua\ tưp?

          - Aê mdrao Nguyễn Huy Du: Tơdah mnuih [uôn sang [uh asei mlei pô, amâodah hla\m [uôn sang mâo klei rua\ tưp, amâodah đing mâo klei rua\ tưp hu^ hyưt snăn brei mđing du\m mta snei:

            .Tal êlâo: Bi ktlah pral mtam dơ\ng mơ\ng hlăm sang, đăm je\ êrô đei ôh ho\ng mnuih rua\, tơdah dlăng kriê mnuih rua\, snăn bi trua\ ]hia\m guôm [o#, lehana\n bi mdoh rao kngan ho\ng kbu mtam leh bi tuôp ho\ng mnuih rua\.

            .Tal dua: Nao hưn mtam ho\ng sang êa drao sa\ si klei rua\ mâo, ba mnuih rua\ kơ sang êa drao giăm h^n ]ia\ng mka\ dlăng lehana\n mdrao mgu\n.

            .Tal tlâo: Jing bi mdoh pưk sang, wa\l hd^p mda jum gah găn lehana\n hlăm [uôn sang, mâo klei bi mdoh kluôm, hluê ngă ênu\m klei knua\ druh êa drao gu\n mta\, tơdah mâo klei hâo hưn mtô mblang.

            .Tal pa\: jing mđ^ h^n klei dưi kdơ\ng ho\ng klei rua\ mơ\ng mnuih hlăm go\ sang, hluê ngă jăk brua\ gang mkhư\ klei rua\ tưp, tơdah mâo du\m dhar brua\ djo\ tuôm mta\ mtăn.

          .Tal êma: }o\ng nao tlo\ mgang djăp mta vaccin kơ phung hđeh pioh răng mgang djăp mta klei rua\ tưp hu^ hyưt, hlăk hlê ara\ anei phu\n brua\ êa drao gu\n dôk ngă, po\k mlar.

          .Tal năm: Lui he\ bi jih ya mtam klei bhiăn mưng hd^p amâo mâo jăk, dơ\ng mơ\ng klei hua\ mnăm, hd^p mda amâo mâo doh, hrăm mb^t ho\ng jih jang yang [uôn mđ^ ai mnuih hlăm sang bi mdoh asei mlei pô, bi mdoh wa\l anôk pô hd^p mda, [uôn sang pô.

 

       + Tui si Aê mdrao, ]ia\ng dưi gang mkhư\ mơ\ng phu\n agha djăp mta klei rua\ tưp kbia\ hriê mơ\ng klei amâo mâo thâo bi mdoh asei mlei pô, lehana\n wa\l hd^p mda, si dhar brua\ êa drao gu\n alu\ wa\l, grăp ]ô mnuih, go\ sang, lehana\n yang [uôn ngă he\?

         - Aê mdrao Nguyễn Huy Du: }ia\ng dưi gang mkhư\ klei rua\ tưp kbia\ hriê mơ\ng klei amâo mâo thâo bi mdoh, dhar brua\ êa drao gu\n, lehana\n grăp ]ô mnuih, go\ sang lehana\n yang [uôn brei ngă snei:

            .Tal êlâo: Bi mdoh jê` jê` asei mlei pô, bi mdoh wal riêng gah, răng kriê bi mdoh [uôn sang anôk pô dôk ho\ng klei doh s^t.

            .Tal dua: Dôk dơ\ng [ơ\ng hua\ doh, mnăm tu\k [ơ\ng ksa\, ba yua djăp mta mnơ\ng [ơ\ng thâo b^t kla\ phu\n agha.

            .Tal tlâo: Jih jang djăp dhar brua\, hlăm năn dhar brua\ êa drao gu\n alu\ wa\l jing êpul êya phu\n hla\m brua\ hâo hưn mtô mblang ]ia\ng mđ^ klei thâo săng hlăm mnuih, kơ klei bi mdoh wa\l hd^p mda, lehana\n djăp hdră răng mgang klei rua\ tưp hu^ hyưt hlăk dôk mâo hla\m alu\ wa\l.

            .Tal pa\: Jing ngă klei tlo\ mgang vaccin kơ phung ênưih mâo klei rua\ tưp, mâo leh phu\n brua\ êa drao gu\n brei klei dưi, lehana\n bi ksiêm dlăng du\m klei rua\ tal êlâo ]ia\ng mâo du\m hdră mdrao mgu\n, lehana\n mta\ mtăn kơ mnuih [uôn sang bi pral.

 

         + La] jăk kơ aê mdrao klei bi blu\ hrăm anei!