VOV4.Êđê - Hlăm wưng êgao lu alu\ wa\l ti kr^ng Lăn Dap Kngư hlăk dôk tlă ana\p ho\ng klei êngoh bi [le\ êrah bluh mâo, ênoh mnuih mâo klei ruă anei đ^ pral mkă ho\ng wưng anei thu\n dih. Ara\ anei kr^ng lăn Dap Kngư dôk mu\t hlăm yan hjan, jing klei găl kơ klei ruă êngoh bi [le\ êrah tưp lar pral hlăm êpul êya. Mnuih [uôn sang drei ]ia\ng bi thâo săng kla\ kơ klei ruă anei, thâo pral dưi ngă du\m hdră gang, kdơ\ng ho\ng klei ruă êngoh bi [le\ êrah mơ\ng go\ sang pô mtam.
Si jing klei rua\ êngoh bi [le\ êrah?
Klei rua\ êngoh bi [le\ êrah jing sa mta klei rua\ tưp, srăng đ^ jing klei rua\ tưp pro\ng mơ\ng kman virus dengue pô ba. Mơ\ng kê] [loh bi kdruêh ke\ mnuih mâo kman pô bi mtưp klei rua\ kơ mnuih mkăn. Dua mta kê] bi kdruêh anei mâo ana\n tui si klei kreh knhâo jing Aedes aegypti lehana\n Aedes albopictus, hlăm ana\n lu êdi jing Aedesgypti.
Klei rua\ anei mâo hlăm djăp lăn ]ar kr^ng hlơr. Ti Việt Nam, klei rua\ anei mâo hla\m jih 4 kwar Dưr, Krah, Dhu\ng, lehana\n Lăn Dap Kngư, yap wa\t hla\m [uôn pro\ng lehana\n kr^ng [uôn sang. Klei rua\ pătdah mâo hla\m jih thu\n, [ia\dah lu h^n jing hla\m yan hjan, boh nik mơ\ng mlam 7-10.
Klei hu^ hyưt mơ\ng klei rua\ êngoh bi [le\ êrah:
Klei rua\ anei ka mâo êa drao dưi mdrao hlao ôh, lehana\n ka mâo mơh êa drao vaccin pioh răng mgang. Kreh [uh klei rua\ tưp mâo leh lu mnuih bi đ^ êngoh hlăm sa wưng mb^t, snăn ngă kơ brua\ răng mgang mdrao mgu\n tuôm ho\ng klei dleh dlan, tăp năng truh kơ djiê, boh nik ho\ng hđeh điêt, ba klei lu] liê lu kơ klei hd^p mda.
Êngoh bi [le\ êrah mơ\ng virus Dengue pô ba ho\ng 4 tuyp bi rua\ mâo klei bi knăl jing D1; D2; D3; D4. Jih 4 tuyp bi rua\ anei mâo leh sơăi ti Việt Nam. Klei bi kdơ\ng ho\ng klei rua\ ]o\ng ]a\t jing leh mnuih mâo klei rua\, lehana\n kno\ng dưi kdơ\ng djo\ ho\ng tuyp klei rua\ mdê mdê, snăn mnuih mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah gưl tal dua, amâodah tal 3 kbia\ hriê mơ\ng tuyp mkăn.
Klei jing mơ\ng kê] ba klei rua\ êngoh bi [le\ êrah:
Kê] ju\, asei lehana\n jơ\ng mâo gru bi kd^t ko# kreh pia jing kê] bi druêh.
Kê] anei ke\ mnuih kno\ng êjai adiê mnga] yang hruê, boh nik ke\ lu êdi hlăm aguah ưm, lehana\n adiê tlam dơ\ng mma\t.
Kê] anei kreh hd^p hla\m anôk mma\t hlăm sang, hlăm ]hum ao, abăn mmu\ng, ktai [hu mnơ\ng, lehana\n hlăm mnơ\ng msik msuk hlăm sang.
Krê] kdrueh mboh mđai hlăm du\m anôk jing blu\ng êa, anôk êa kdơ\ng êa, dôk hla\m bro\ng êa, mnơ\ng mgơ\ng êa hlăm sang amâodah hlăm êngao, hlăm abu\, khơ\ng, [ho\k kyâo, to\ m]ah… Jih jang djăp mta mnơ\ng yua thâo kdơ\ng êa to\ mnga, ]hiên đal jơ\ng jhưng, tôk pông êdeh, tôk boh đung… kê] bi kdruêh đ^ lê] hlăm yan hjan, êjai hnơ\ng h’uh kah knar hlăm mlan kơ dlông 200C.
Klei bi knăl mơ\ng klei rua\:
Hnơ\ng êdu: Đ^ êngoh hlơr mơ\ng 390C – 400C, êngoh sui mơ\ng 2 – 7 hruê, dleh hlăm brua\ bi lưh hlơr. Rua\ ko\ ktang ph^t hlăm dhei, hlăm lăm [ho\k ala\. Tăp năng truh bi đu\ng êrah, bi đuh hrah.
Hnơ\ng ktang: Mâo du\m klei bi knăl mse\ si la] leh kơ dlông, lehana\n lo\ mâo: klei bi knăl kluh kbia\ êrah, bi đung êrah gu\ kl^t; kbia\ êrah adu\ng; kbia\ êrah phu\n êgei, bi brăm ju\ hlăm anôk tlo\ êa drao, [le\ o# kbia\ êrah, nao tlô eh ju\ tu\t, kyua kbia\ êrah hlăm lam.
Rua\ tian, [le\ o#, bi êa\t jơ\ng kngan, asei êmăn bruah, bi mhu^, bi hw^r ko\ kyua kbia\ kluh lu êrah hlăm lam, ngă lu] êrah, dluh hnơ\ng êrah đ^, tơdah amâo mâo pral ba do\ng mdrao s^t nik srăng truh kơ djiê mơh.
Si srăng ngă tơdah đing mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah:
Tơdah đing mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah, snăn ba mtam mnuih rua\ kơ sang êa drao ]ia\ng mka\ dlăng mdrao mgu\n bi hmao.
Hdră răng mgang klei rua\ êngoh bi [le\ êrah:
Hdră răng mgang jăk h^n jing mdjiê kê] [loh, hlua\t lo\k, lehana\n răng mgang asei mlei amâo mâo brei kê] ke\ ôh.
-Bi mdoh, msưh huai dui` jih mnơ\ng jing anôk kơ kê] [loh hd^p, bi mdjiê hlua\t lo\k ho\ng hdră:
+ Kđăl kr^p jih jang mnơ\ng mnua\ mgơ\ng êa, ]ia\ng đăm kơ kê] mboh hlăm ana\n ôh.
+ Phưi kan rông hlăm bro\ng, mnơ\ng mgơ\ng êa pioh [ơ\ng hlua\t lo\k.
+ Rao dhông jê` jê` grăp hruê kăm bro\ng, abu\, khơ\ng mgơ\ng êa.
+ Hrui hwai bi mdoh jih jang djah ju\m sang, boh nik mse\ si to\, giêt, djah m]ah, đ^ng mnơ\ng, tôk pông êdeh, pôk hla… êmiêt bi doh, amâodah mku\p he\ jih mnơ\ng thâo mgơ\ng êa tơdah amâo lo\ yua ôh.
+ Dưm hra, amâodah êa pui hla\m ]hiên đăl jơ\ng jhưng/hip ]hiên mngan, mlih êa hlăm to\ mnga.
-Răng amâo mâo brei kê] [loh ke\ ôh:
+ }u\t hơô ]hum ao dlông.
+ P^t đih hlăm mu\ng wa\t yang hruê dưn mơh.
+ Yua giêt êa drao ]hit mdjiê kê], mnơ\ng ]uh pruh kê] [loh, mnơ\ng pah kê]…
+ Yua mnơ\ng rưng gang, mu\ng đru\t êa drao mdjiê kê].
+Brei mnuih êngoh bi [le\ êrah p^t đih hlăm mu\ng, đăm kê] lo\ ke\ hu^dah ba mtưp kơ mnuih mkăn.
-Hgu\m kjăp ho\ng brua\ sang ]ư\ êa, lehana\n dhar brua\ mdrao mgu\n hlăm du\m gưl krih êa drao răng mgang./.
Viết bình luận