VOV4. Êđê - Adiê hlăm kluôm ala hlăk mâo klei bi mlih adiê đ^ hlơr ktang. Adiê bi mlih mdê ho\ng yăng đar bi knăl kơ klei ênưih ba truh klei rua\ duam, boh nik mâo luklei rua\ tian, lehana\n rua\ dlô hlăm phung hđeh lu snăk.

Mđia\ hlơr hmăi amâo mâo jăk kơ klei suaih pral mse\ snei:

-Mjing klei găl kơ kman đ^ lê] hlăm mnơ\ng [ơ\ng, ênưih ba klei rua\ mơ\ng mnơ\ng [ơ\ng.

-Ba klei rua\ tian eh, kyua êa ]ho\.

-Ngă kơ asei mlei êmăn êmik, mjing klei găl kơ lu mta klei rua\ bluh đ^.

Du\m mta klei rua\ kreh tuôm:

Anei jing wưng ênưih snăk bluh đ^ lu mta klei rua\, lu hlăm phung hđeh mâo klei rua\ thu\n mơ\ng 2 – 5, êjai ai kdơ\ng ho\ng klei rua\ adôk awa\t. Phung hđeh kreh tuôm ho\ng klei rua\ ko\ng đo\k, rua\ mrôk adu\m, rua\ kuôp kso\, êngoh hlơr bi hrut kyua siêu vi, êngoh bi m[le\, rua\ tian eh, rua\ dlô…

Klei rua\ hla\m êlan bi êwa, lehana\n klei bi knăl:

Klei rua\ mđu] m[le\ ko\ng đo\k mơ\ng kman siêu vi kreh tuôm lu h^n hlăm phung hđeh tơdah yăn adiê bi mlih amâo mâo jăk. Ênoh phung hđeh mâo klei rua\ jơ\ng kngan [a\ng êgei, lehana\n rua\ kso\ jing lu. Klei bi knăl brei [uh mse\ si mtu\k brê đo\k sui hruê, lehana\n đ^ nao kơ kjham [ia\dah amâo mâo êa k’hak ôh. Mơ\ng 7 – 10 hruê gưl mtu\k ana\n dơ\ng hro\ [rư\ [rư\. {ia\dah, tơ amâo mâo thâo bi knăl lehana\n mkhư\ mdrao amâo mâo djo\, klei rua\ srăng truh kơ klei bi mđu] kơ knga, rua\ mrôk adu\ng, rua\ kso\...

Klei rua\ tian eh:

Kyua hmăi mơ\ng adiê bi mlih, phung hđeh ênưih snăk tuôm ho\ng klei rua\ tian eh, kbia\ hriê mơ\ng kman rota virus. Mâo klei bi knăl [uh êrô eh jê` h^n êjai kyua adiê đ^ hlơr ngă kơ virus hlăm êwa, hlăm mnơ\ng [ơ\ng, hlăm êa mnăm pô ba klei rua\ tian eh đ^ lar. Kman, lehana\n siêu vi hluê mnơ\ng [ơ\ng mu\t hlăm prô] tian ngă mđu] m[le\ hlăm prô] mda, ngă dleh dlan klei hrip ma\ mnơ\ng tu\ jăk. Phu\n tal êlâo ngă kơ hđeh bi [le\ o#, eh bi asa\r dơ\ng mâo m’êa, mâo êa, bi êa adu\ng, tăp năng mâo êrah hlăm eh, đ^ êngoh, pu\k tian…Tơdah hđeh mâo klei rua\ tian eh truh ti hnơ\ng lu] lu êa hlăm asei mlei, am^ ama mđing lo\ bi mbo\ êa mtam, lehana\n pral ba hđeh kơ sang êa drao giăm h^n.

Bi ho\ng phung hđeh, asei mlei ênưih lu] êa, snăn brei bi mbo\ mtam êa kơ asei mlei. Dưi brei hđeh mnăm êa tu\k leh êa\t, êa boh krue# ]ê`, êa boh krue# kam, amâodah brei mnăm êa Oresol ]ia\ng mbo\ pral êa kơ asei mlei. Mlam brei hđeh đih hlăm anôk mnga] ta], amâo mâo jăk ôh ktit kuat pưh, ênưih ngă kơ hđeh tuôm ho\ng êa\t jhat.

Klei rua\ dlô:

Anei jing sa mta klei rua\ hu^ hyưt kbia\ hriê mơ\ng kman, mâo kman hnak, siêu vi, mmao amâodah mnơ\ng hd^p đ’điêt pô ba. Klei rua\ dlô anei tơdah pral thâo [uh lehana\n mdrao mtam ăt srăng hlao [hut, bi tơdah mdrao hnui ênưih truh kơ djiê, lehana\n ba klei amâo mâo jăk kơ asei mlei rei mse\ si bi hrut, dlô bi m’êa, wiên mkrah asei.

Snăn si drei srăng ngă, ]ia\ng thâo răng mgang klei suaih pral êjai adiê hlơr?

Brei diih mđing bi mdoh wa\l hd^p mda, [ơ\ng ksa\, mnăm tu\k.

-Điêt đuôt amâo mâo dưi [ơ\ng ôh mnơ\ng [ơ\ng lui sui amâo mâo pioh jăk hla\m hip êa\t ôh.

-Răng kriê bi mdoh ako\ êa pô mnăm, lehana\n yua aguah tlam.

Klei rua\ kreh mâo ho\ng mnuih pro\ng êjai adiê đ^ hlơr:

Adiê hlơr, h’uh, mnơ\ng [ơ\ng mnơ\ng mnăm ênưih snăk hmăi amâo mâo jăk kơ klei suaih pral anak mnuih. {ia\dah tui si klei bhiăn hd^p mơ\ng asei mlei, `u ăt mâo klei bi mlih bi djo\ guôp mơh ho\ng yăn adiê, [ia\dah ho\ng mnuih khua thu\n klei bi mlih ]ia\ng bi hmao ho\ng adiê `u dơ\ng awa\t leh. Kyuana\n bi ksiêm dlăng mnuih khua thu\n ênưih mâo klei rua\ m]ah arua\t êrah dlô, bi krăl jơ\ng kngan, êun êmăn jơ\ng kngan, rua\ đah da, ai blu\ êdu, hnơ\ng êrah đ^ amâo mâo hơ^t. Kyua mnuih mduôn ai kdơ\ng ho\ng klei dơ\ng êdu, snăn tơdah [uh asei mlei amâo mâo suaih hlo\ng ba kơ sang êa drao mtam pioh ksiêm mka\.

Mđia\ hlơr ăt ngă kơ kl^t kliêng rua\, kyua kl^t jing pô tuôm ho\ng mđia\ hlơr tal êlâo. Mơ\ng mđia\ yơh pô ba klei rua\ ung thư kl^t.

Ho\ng klei rua\ kboh:

Bi ktuê dlăng jê` jê`, lehana\n [ơ\ng djăp mta mnơ\ng [ơ\ng ênưih lik, mâo lu mta êdjao ]ia\ng kơ kboh ma\ brua\ jăk. Mnuih mâo klei rua\ dăl arua\t êrah kboh, klei rua\ êrah đ^, bi mjua\t ktang jê` jê` nanao asei mlei ho\ng klei êbat jơ\ng, hriăm bi êwa. Amâo mâo jăk ôh mnei lu. Mnei hlăm anôk êne\ ang^n, mnei êa mđao đăm le\ hlăm klei rua\ kso\.

Răng mgang klei rua\:

Ti wưng bi mlih yăn adiê kreh mâo lu mta klei rua\. Kyuana\n, tơdah [uh phung hđeh mâo klei bi knăl mse\ si êngoh hlơr, [le\ o#, rua\ ko\, bi hrut amâodah kbia\ êa du\ng mâo wa\t mtu\k lehana\n rua\ tian mơh đa, puhng hđeh pro\ng [ia\ kreh rua\ hlăm kkuê snăn ba kơ sang êa drao mka dlăng lehana\n mdrao mgu\n. jih jang mnuih dưi sơăi bi răng mgang klei rua\ kơ pô, kơ go\ sang pô ho\ng hdră bi mdoh nanao wa\l anôk pô hd^p mda, rơ\ng bi mâo mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk grăp hruê, amâo mâo kro\ng mlam, đăm dju\p hăt, lehana\n mnăm kpiê êsei ôh.

                                                            BTV: Y-Khem.