VOV4.Êđê – Bruă kreh knhâo ktrâo la] leh snei: êa ksâo am^ jing mnơ\ng [ơ\ng jăk h^n ho\ng klei đ^ pro\ng mơ\ng phung hđeh mrâo kkiêng leh ana\n phung hđeh điêt. Khă snăn, kyua ho\ng lu mta klei, ênoh anak rông ho\ng êa ksâo am^ ti Việt Nam la] kluôm leh ana\n ti ]ar Daklak la] hjăn hro\ tru\n hlăm lu thu\n giăm anei. Anei jing sa hlăm du\m mta ngă kơ ênoh hđeh kdjuôt kdj^ng asei mlei ti alu\ wa\l ăt đ^. Kyua ana\n, bruă mdrao mgu\n ]ar po\k hluê ngă leh lu bruă, hlăm ana\n bi mđing kơ bruă mtô mblang hâo hưn k`ăm mđ^ h^n klei thâo [uh săng mơ\ng êpul êya mnuih [uôn sang kơ klei tu\ mơ\ng êa ksâo am^ ho\ng phung hđeh điêt. Knăm iêol ac\ mtru\t mjhar leh ana\n mtô mblang kơ Hruê kăm Rông anak ho\ng êa ksâo am^ thu\n 2017 jing sa hlăm du\m bruă ana\n.

Knăm mtru\t mjhar lehana\n hâo hưn kơ hruê kăm rông anak ho\ng êa ksâo am^ jing brua\ mơ\ng knơ\ng brua\ mdrao mgu\n lehana\n anôk brua\ dlăng kriê klei suaih pral [a\ kkiêng anak ]ar Daklak mko\ mjing hlăm krah mlan 8 grăp thu\n k`ăm kơ yang [uôn mđ^ klei thâo săng kơ klei yuôm bhăn mơ\ng brua\ rông anak ho\ng êa ksâo am^. Knăm thu\n anei ho\ng ana\n “Hrăm mb^t bi mtru\t mjhar, đru ba lehana\n răng kriê rông anak ho\ng êa ksâo am^” mâo leh du\m êtuh ]ô am^ hla\k ba tian, lehana\n dôk rông anak điêt, lehana\n mb^t ho\ng phung ama hla\m [uôn pro\ng {uôn Ama Thuôt sa ai.

Amai Ngô Thị Loan, ti êlan Y – Wang, [uôn pro\ng {uôn Ama Thuôt, hlăk ba tian anak tal dua mb^t ho\ng kmha mniê `u nao hmư\ klei hlak mblang. Amai Loan brei thâo, hlăk kkiêng anak tal êlâo mâo ho\ng anei 3 thu\n, kyua kkiêng bliah, [ia\ êa ksâo, lehana\n ka thâo săng mơh kơ klei yuôm bhăn mơ\ng êa ksâo am^, snăn kno\ng tuh êyuh rông anak ho\ng êa ksâo kpu\ng. Hruê anei, kha\dah ktro\ lu brua\ mkăn dưn ăt g^r hriê hmư\ ]ia\ng lo\ mâo lu h^n klei thâo săng pioh rông anak ho\ng êa ksâo am^ bi djo\ hdră. Amai Loan yăl dliê:“ Êa ksâo am^ mâo ai dưi kdơ\ng ho\ng klei rua\ lu h^n. Kâo m^n phung mniê snăn jih jang ]ia\ng sơăi rông anak pô ho\ng êa ksâo am^, kno\ng tơdah mâo klei amâo mâo jăk kơ asei mlei am^ kơh bi rông he\ anak ho\ng êa ksâo kpu\ng”.

Nao hlăm klei hlak mblang ktrâo k]e\ ana\n amai Phạm Thị Dương Lan, sang ti êlan Hồ Tùng Mậu, [uôn pro\ng {uôn Ama Thuôt, brei thâo: “ Anei jing gưl tal êlâo kâo ba tian. Kâo thâo êa ksâo am^ jing mnơ\ng [ơ\ng jăk h^n đru kơ anak điêt đ^ hriê kơ pro\ng. Klei kâo m^n jing rông anak ho\ng êa ksâo am^ sơăi yơh hălm 6 mlan tal êlâo, truh mlan tal 7 dơ\ng brei anak [ơ\ng mnơ\ng”.

Djăp mta klei mta\ mtăn mơ\ng knăm Hruê kăm rông anak ho\ng êa ksâo am^ thu\n anei jing: Brei anak mam am^ mtam leh kkiêng sa dua mmông êdei kơ ana\n, amâo mâo yua giêt êa ksâo ôh, kăn dưi yua kuôp ksâo ksu rei brei anak kgông. Puhng hđeh kgu\ 6 mlan bi mam kluôm dhuôm ho\ng êa ksâo am^, lehana\n bi mam mse\ snăn knư\ sui knư\ jăk srăng đru kơ anak dưi kdơ\ng ho\ng klei rua\ h^n mka\ ho\ng hđeh kno\ng mam êa ksâo kpu\ng, amâodah mam mơh êa ksâo am^ kno\ng sa wưng bhiâo đu]. Hla\m grăp dolar bi liê kơ brua\ rông anak ho\ng êa ksâo am^, lo\ ba w^t prăk mnga hlăm brô 35 dolar kơ klei duh mkra ala ]ar…

Ti anôk mtru\t mjhar ana\n, êngao kơ brua\ hâo hưn du\m klei ]ia\ng kơ thâo săng kơ brua\ rông anak ho\ng êa ksâo am^, phung nao hmư\ lo\ mâo phung aê mdrao thơ\ng kơ brua\ sang kkiêng, mdrao hđeh mâo klei mta\ mtăn, lehana\n mâo klei w^t la] djăp mta klei ]ia\ng êmuh êjai ba tian, lehana\n rông anak điêt. La] kơ brua\ hâo hưn, mđ^ h^n klei thâo sa\ng hla\m yang [uôn kơ brua\ rông anak ho\ng êa ksâo am^ ti ]ar Daklak, Aê mdrao Nguyễn Thị Hoa, Khua anôk brua\ dla\ng kriê klei suaih pral [a\ kkiêng anak ]ar Daklak brei thâo:“ Brua\ hâo hưn rông anak ho\ng êa ksâo am^ mâo leh phu\n brua\ mdrao mgu\n hluê ngă mơ\ng thu\n 2006, bi ti ]ar Daklak dơ\ng ngă mơ\ng thu\n 2008. Kyua mâo êpul knua\ druh ngă brua\ mơ\ng phu\n brua\ mdrao mgu\n, êpul đru brua\ êa drao jih ai tiê hâo hưn, mtô mblang kơ yang [uôn thâo klei yuôm bhăn mơ\ng brua\ rông anak ho\ng êa ksâo am^, lehana\n thu\n 2013, leh phu\n brua\ mkla\ mklơ\ng hmei ngă mtam brua\ anei truh hla\m djăp boh sang êa drao kluôm ]ar, kyuana\n ara\ anei mâo leh lu phung am^ sa ai”.

Tui si anôk brua\ Mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk ala ]ar, hnơ\ng ênoh bi mam anak kluôm dhuôm ho\ng êa ksâo am^ ti Việt Nam tru\n hro\ leh truh mkrah mka\ hlăm wang 10 thu\n êgao, ara\ anei kno\ng mâo hla\m 24,3%, jing [ia\ h^n hnơ\ng man dưn mơ\ng tar ro\ng lăn, lehana\n jing [ia\ h^n hlăm alu\ wa\l Ngo\ Dhu\ng Châu Á. Boh mơ\ng klei ana\n hla\m 3 ]ô hđeh mâo sa ]ô hđeh le\ hla\m klei điêt ktiêl, lehana\n hlăm 5 ]ô hđeh mâo sa ]ô hđeh k[ah knăng. Ti ]ar Daklak thu\n 2016, hnơ\ng phung hđeh kgu\ 5 thu\n le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng ti hnơ\ng hdju\l knăng jing 20,5%. Le\ hlăm klei kdjuôt kdj^ng ti hnơ\ng ktiêl jing 31,7%. Lu h^n dôk tal tlâo kluôm ala. Tui si phung thơ\ng mơ\ng brua\ mdrao mgu\n, ngă jăk brua\ rông anak ho\ng êa ksâo am^, lehana\n mđ^ h^n mnơ\ng tu\ jăk kơ hđeh jing hdră tu\ dưn k`ăm bi hro\ klei hđeh điêt ktiêl.

Ti anôk mtru\t mjhar, phung aê mdrao iêu mthưr leh phung am^ ngă jăk h^n djăp knhuang hla\m brua\ rông anak ho\ng êa ksâo am^ djo\ hdră, mâo: Brei anak mmam mtam leh kkiêng hla\m brô 1h êdei kơ ana\n, ]ia\ng kơ anak mâo mam êa ksâo mda, mta êa ksâo mâo lu snăk ai ktang dưi kdơ\ng ho\ng klei rua\, bi mam nanao anak dăl hla\m 6 mlan tal êlâo ho\ng êa ksâo am^, tơl truh kơ mlan tal 7 dơ\ng bi hriăm anak [ơ\ng, lehana\n ăt bi mam nanao am^ hlo\ng truh kơ anak 2 thu\n amâodah sui h^n kơ ana\n dưn mơh… Am^ êjai ba tian hdơr nao tlo\ mgang djăp ênu\m vaccin bi hrut arua\t ariêng, lehana\n bi nao kkiêng kơ sang êa drao.

Ara\ anei, lu phung am^ thâo săng leh klei tu\ yuôm mơ\ng brua\ rông anak ho\ng êa ksâo am^. Sna\n [ia\dah, amâo djo\ dja\p mnuih mâo dja\p leh s’a\i ôh klei thâo pioh hluê nga\ brua\ rông anak bi djo\ hdra\. Aê mdrao Bùi Thị Tâm, Anôk brua\ răng kriê klei suaih pral [a\ kkiêng anak ]ar Daklak srăng k]e\ kơ hdră rông anak ho\ng êaq ksâo am^ djo\ ho\ng klei kreh knhâo, đru mđ^ knăng, klei kjăp asei mlei lehana\n klei m^n kơ hđeh.

PV: Ơ aê mdrao! dưi mơh he\ ih brei thâo lăng si klei tu\ dưn mơ\ng êa ksâo am^ ho\ng phung hđeh?

. Aê mdrao Bùi Thị Tâm: Êa ksâo am^ jing mnơ\ng [ơ\ng tu\ yuôm bhăn leh ana\n rơ\ng mnơ\ng tu\ tu\ jăk kơ phung hđeh leh ana\n bohnik gơ\ hlăm êa ksâo am^ mâo mta đru ai ktang bi kdơ\ng mơ\ng asei mlei, mta mnơ\ng mơ\ng jih du\m mta êa ksâo mkra mjing, êa ksâo bột amâo mâo ôh. Kyua ana\n,  sa ]ô hđeh dưi rông ho\ng êa ksâo am^, snăn mâo klei đ^ kyar ja\k kơ dlô, hđeh mâo klei thâo m^n, bohnik gơ\ hđeh amâo mâo đ^ êmo\ng đei ôh. Bi phung hđeh rông ho\ng êa ksâo mkra mjing, snăn êlưih mâo klei ruă hlăm êlan bi lik mnơ\ng [ơ\ng mse\ si eh proh, ruă kso\ leh ana\n hđeh khăng êmo\ng đei.

PV: Ơ aê mdrao! Rông anak ho\ng êa ksâo am^ si hdră jing djo\, jing djo\ hdra\ leh ana\n mâo boh tu\ dưn?

. Aê mdrao Bùi Thị Tâm: Ho\ng phung mniê ba tian c\ia\ng bi [ơ\ng huă mnơ\ng tu\ jăk, djăp ênu\m du\m mta mnơ\ng [ơ\ng mse\ si ]^m, kan, boh mnu\ leh ana\n mđ^ ênoh huă [ơ\ng. Phung ba tian c\ia\ng bi [ơ\ng djăp mnơ\ng tu\ jăk, mb^t ana\n bi mdei msăn, ngă bruă hdjul, snăn kơh đa\m mâo klei kdjuôt kdj^ng asei mlei kơ anak ^. Ho\ng phung am^ hlăk brei anak mam, ăt bi [ơ\ng huă djăp 4 êpul mnơ\ng [ơ\ng mâo tinh bột, mta đạm, mta pra^ leh ana\n du\m mta vi chất mse\ si djam mtam, boh kroh.

Ho\ng phung hđeh mrâo kkiêng, hlo\ng brei mam hlăm wang 1 m’mông leh kkiêng leh ana\n brei mam êa ksâo am^ hlăm 6 mlan tal êlâo, amâo guôn lo\ [ơ\ng mbo\ ya mta mnơ\ng [ơ\ng mkăn ôh, kyua hlăm êa ks^ am^ mâo djăp leh mta mnơ\ng tu\ jăk, ăt kăn guôn brei hđeh mnăm ya mta êa lei, kyua hlăm êa ksâo am^ mâo leh hlăm brô 80% jing êa. Brei phung hđeh mam [ia\ êdi mơ\ng 8 – 12 blư\ hlăm 1 hruê leh ana\n brei mam wa\t yang hruê leh ana\n mlam, amâo thâo mn^t m’mông, snăn kơh rơ\ng djăp hnơ\ng êa ksâo kơ asei mlei phung hđeh. Wưng brei hđeh mam am^ jăk h^n truh ênu\m 24 mlan amâodah sui h^n kơ ana\n.

Lu phung am^ bi m^n snei, rông anak ho\ng êa ksâo am^ gơ\ jăk leh, hđeh dưi mam am^ jing jăk leh leh ana\n lu phung am^ amâo mâo bi mđing ôh kơ klei huă [ơ\ng, ya mta mnơ\ng ]ia\ng [ơ\ng, [ơ\ng mnơ\ng ana\n yơh. {ia\dah phung am^ c\ia\ng bi mâo klei thâo săng snei, ]ia\ng êa ksâo am^ djăp kơ ênoh leh ana\n mâo hnơ\ng jăk, snăn phung am^ c\ia\ng bi [ơ\ng mnơ\ng tu\ jăk. Jing c\ia\ng bi [ơ\ng djăp ênu\m snăn êa ksâo gơ\ jăk.

PV: Hlăm klei rông anak ho\ng êa ksâo am^ khăng mâo ya klei gun kpăk leh ana\n si hdră msir mghaih ơ aê mdrao?

. Aê mdrao Bùi Thị Tâm: Hlăm klei rông anak ho\ng êa ksâo am^, lu phung am^ khăng tuôm ho\ng dum klei mse\ si: tal 1 kyua klei thâo [uh, săng kơ mnơ\ng [ơ\ng tu\ jăk ka jăk, phung am^ huă [ơ\ng thu đei, huă [ơ\ng k[ah mnơ\ng tu\ jăk, huă [ơ\ng kăm đei, anăn mâo amâo dja\p ôh êa ksâo kơ hđeh mam. Tal 2 kyua klei bhiăn dôk dơ\ng [ơ\ng huă hlăm go\ êsei, êpul êya, brei ka\m huă [ơ\ng êgao hnơ\ng đei, lu mnuih amâo mâo jho\ng [ơ\ng du\m mta mnơ\ng [ơ\ng hlăm hra\ m’ar ara\ng amâo mâo kăm ôh mse\ si: kăm [ơ\ng kan, [ơ\ng djam mtam. Klei anei ngă dleh dlan hlăm klei mjing êa ksâo.

Đađa phung am^ khăng dăl êlan êa ksâo, êa ksâo [ia\. Mta phu\n nga\ tal êlâo jing kyua am^ amâo brei anak mam amâodah brei mam amâo bi knar, jing brei mam am^ êjai, brei mam êa ksâo ti êngao êjai. Hlăk mrâo kkiêng, phung am^ bi m^n, êa ksâo [ia\ anăn brei anak mam êa ksâo ti êngao, leh ana\n amâo lo\ ]ia\ng mam am^ ôh, snăn êlưih nga\ bi dăl êlan kbia\ êa ksâo. Kyua ana\n ho\ng phung am^ mrâo dăl êlan kbia\ êa ksâo, c\ia\ng bi brei anak mam lu blư\ h^n, snăn kơh elan kbia\ êa ksâo mâo mâo da\l ôh.

PV: Sna\n he\, mni la] jăk kơ aê mdrao ho\!

                                                                                                                  H’Nga pô ]ih hlo\ng răk