VOV4.Êđê - Hŏng mnuih ruă HIV/AIDS, bruă mđĭ lar mdrao mgŭn hŏng êa drao ARV jing sa hlăm dŭm mta yuôm bhăn êdi hlăm bruă răng mgang klei suaih pral mơ̆ng mnuih ruă ăt msĕ mơh răng mgang êpul êya mơ̆ng klei tưp lar klei ruă. Kyua anăn, čiăng mdrao phung ruă HIV amâo kpăk gun, hlăm wưng êgao Anôk bruă gang mkhư̆ klei ruă HIV/AIDS –  Anôk bruă Ktuê dlăng klei ruă čar Dak Lak mâo lu hdră mkăp êa drao kơ mnuih ruă čiăng diñu  dưi mdrao mgŭn nanao, amâo hmaĭ kơ klei suaih pral.

Dŭm thŭn êlâo dih, dah bơ̆k bâo kơ mnuih djŏ kman HIV/AIDS lu mnuih kreh ñĕ đuĕ, bi kah hŏng digơ̆. Hŏng mnuih ruă HIV, mâo klei ruă yap jing msĕ si kơ pô dôk ti anăp klei djiê leh. Ƀiădah ară anei, kyua mâo mdrao hŏng êa drao kdơ̆ng hŏng virus ARV, snăn mnuih djŏ HIV mâo leh kơ pô sa klei čang hmăng mrâo, lŏ dơ̆ng hdĭp jăk, mă bruă knuă msĕ hŏng mnuih aguah tlam mơh. Êa drao ARV jing hdră jăk hĭn kơ bruă răng mgang klei suaih pral mnuih mâo HIV, lehanăn răng mgang kơ yang ƀuôn đăm tưp djŏ klei ruă. Mdrao hŏng ARV pral srăng dưi bi hrŏ 41% ênoh djŏ klei kman ngă, lehanăn hrŏ mơh truh kơ klei djiê, hrŏ 96% klei bi tưp HIV hlăm klei mjĕ êkei mniê, lehanăn bi hrŏ klei bi mtưp HIV mơ̆ng amĭ kơ anak adôk kgŭ 2%; bi hrŏ klei ktrŏ kơ găp djuê, lehanăn dhar bruă mdrao mgŭn hlăm bruă mdrao lehanăn răng mgang klei ruă.

Mơ̆ng mlan 4/2021, leh klei ruă tưp đĭ lar gưl tal 4 hlŏng truh kơ ară anei, snăn klei ruă tưp anăn hlăk dleh dlan ngă kpăk ktrŏ hŏng bruă dlăng kriê, mdrao mgŭn mnuih ruă HIV. Tui si ênoh mơ̆ng Anôk bruă mdrao klei ruă HIV/AIDS, tĭng truh kơ mlan 11/2021, anôk mdrao anei hlăk dôk mdrao hŏng ARV kơ 462 čô mnuih ruă HIV/AIDS, hlăm anăn mâo lu mnuih ruă dôk ti dŭm kdriêk, să krĭng taih kbưi lehanăn mâo mnuih ruă hlăm alŭ wăl dôk hlăm alŭ wăl kwang dar kyua klei ruă tưp Covid 19, mơ̆ng anăn jing dleh lŏ nao mă êa drao mnăm. Čiăng kơ jih jang mnuih ruă dưi mdrao nanao amâo mâo mdei ôh, anôk bruă mdrao mgŭn klei ruă HIV/AIDS mâo lu hdră čiăng kơ mnuih ruă ăt mâo djăp nanao êa drao yua.

Aê mdrao Đào Thị Hảo, k’iăng kiă kriê anôk bruă mdrao klei ruă HIV/AIDS čar Daklak, brei thâo: “Êjai dôk găn klei ruă tưp msĕ si ară anei, čiăng kơ jih jang mnuih ruă amâo bi kpăk ôh hlăm klei mdrao mgŭn hŏng ARV, anôk bruă mdrao klei ruă anei mâo ngă leh lu hdră đru čiăng kơ mnuih ruă mâo hdră mkăp êa drao hŏng ênoh ba yua sui, msĕ si 3 mlan/blư̆ hŏng mnuih ruă mâo mdrao hơĭt leh. Êngao anăn hŏng mnuih ruă kyua hmăi amâo mâo jăk mơ̆ng klei ruă tưp Covid 19, anôk bruă mâo hgŭm leh hŏng phung knuă druh bruă mdrao mgŭn ti anôk mnuih ruă anăn dôk gang mkhư̆ klei ruă tưp Covid 19, čiăng dưi mă êa drao kơ mnuih ruă, đru kơ mnuih ruă amâo mâo kpăk gun ôh hlăm hdră pô mdrao”.

Tơdah ngă djŏ hlăm hdră mdrao mgŭn snăn hnơ̆ng kman HIV mơ̆ng mnuih ruă srăng hrŏ truh ti hnơ̆ng amâo lŏ thâo ƀuh ôh, đru kơ mnuih ruă mâo klei suaih pral lehanăn dưi gang mkhư̆ mơh klei bi mtưp virus kơ mgi dih. Tơdah bruă mdrao hŏng ARV mâo hĕ klei bi kpăk, hnơ̆ng virus srăng lŏ đĭ, hlăm asei mlei srăng mta HIV bi kdơ̆ng hŏng êa drao, lehanăn ngă đĭ hĭn klei bi mtưp kman kơ yang ƀuôn. Pô ruă T.V.T, dôk ti kdriêk Čư̆ Kuiñ, čar Daklak, brei thâo: “Êjai dôk găn klei ruă tưp Covid 19, jing dleh dlan hlăm klei êrô êbat, grăp blư̆ nao mkă dlăng mdrao mgŭn, mâo phung aê mdrao mkăp brei êa drao hlăm grăp mlan, ktrâo atăt mtă mtăn ƀhĭ klĭ kơ kâo. Klei ruă tưp lŏ bluh đĭ, huĭ srăng dleh, ƀiădah leh truh hŏng aê mdrao mâo diñu mđing uêñ mtă mtăn đru mkăp êa drao sa mlan sa blư̆, snăn kâo hơĭt mơh ai tiê, kyuadah klei êrô êbat dleh dlan lehanăn kbưi mơh”.

Čiăng gang mkhư̆ klei ruă tưp Covid 19, lu alŭ wăl ba yua hdră čuăl krĭng, kwang dar dŭm anôk mâo klei ruă tưp kñăm gang mkhư̆ klei tưp lar, lehanăn mâo leh amâo mâo djŏ ƀiă ôh mnuih ruă hlăk dôk mdrao hŏng ARV amâo lŏ mâo ôh êlan nao mă êa drao, kyuadah dôk hlăm krĭng kwang dar kăm mkhư̆ ti dŭm alŭ wăl, mơ̆ng anăn, čiăng kơ mnuih ruă mâo mdrao hŏng ARV amâo mâo bi kpăk ôh hrue mdrao mgŭn, Anôk bruă mdrao klei ruă HIV/AIDS tiŏ nao leh knuă druh bi klă anôk sang, mrô đĭng blŭ mnuih ruă hlăm hră mơar mnuih ruă, pioh mơĭt êa drao hlue êlan dăng kông, amâodah mơĭt kơ sang êa drao să anôk mnuih ruă anăn hdĭp. Mnuih ruă P.V.T dôk ti kdriêk Krông Ana, čar Daklak lač:“Klei ruă tưp Covid 19 dleh dlan, ƀiădah phung aê mdrao kčĕ brei leh, mâo mrô đĭng blŭ, knŏng kâo iêo mtam snăn phung aê mdrao srăng mơĭ ê drao truh kơ sang êa drao să, kâo nao mă kơ anăn mdul leh klei nao kbưi, kăn bi mtưp klei ruă”.

Êlâo anăn, čiăng kơ jih jang mnuih mâo klei ruă HIV/AIDS amâo mâo bi kpăk ôh hlăm klei mdrao hŏng ARV, êjai dôk găn klei ruă tưp Covid 19, Dhar bruă mdrao mgŭn klei ruă HIV/AIDS mâo leh dŭm klei ktrâo atăt klă mngač kơ dŭm čar, ƀuôn prŏng hlăm kluôm ala. Mơ̆ng anăn, Dhar bruă mdrao mgŭn klei ruă HIV/AIDS mtă kơ knơ̆ng bruă mdrao mgŭn dŭm čar, ƀuôn prŏng gĭt gai dŭm anôk bruă kăp đru kơ bruă mdrao mgŭn HIV/AIDS, lehanăn dŭm êpul êya djŏ tuôm mkŏ mjing hdră bi klă kơ ya mta bruă dưi ngă kñăm dưi mdrao mgŭn jăk nanao kơ mnuih ruă mkă dlăng lehanăn mdrao hŏng ARV, mnuih mdrao mgŭn ăt răng mơh huĭdah djŏ hĕ kman HIV (PrEP) kyuadah mâo leh đa đa anôk mdrao klei ruă HIV/AIDS, anôk mdrao PrEP tuôm hŏng klei bi ktlah.

Hŏng dŭm čar/ƀuôn prŏng mâo lu anôk mdrao HIV/AIDS, PrEP, tơdah mâo sa, amâodah mâo dŭm anôk mdrao mgŭn tuôm hŏng klei bi ktlah snăn mnuih ngă bruă mdrao mgŭn ti dŭm boh sang êa drao tuôm hŏng klei bi ktlah anăn hưn mthâo pral mtam kơ mnuih ruă HIV/AIDS, mnuih mdrao PrEP hlăk dôk mdrao kơ klei amâo dưi tŭ jum mdrao mgŭn, lehanăn kăp kčĕ, ktrâo atăt brei kơ mnuih ruă hlăm hdră mdrao ti sang êa drao HIV/AIDS, PrEP djŏ guôp tui si hdră mâo mkŏ mjing leh, kñăm čiăng bi hrŏ klei bi mtưp klei ruă Covid 19 kơ mnuih ruă HIV/AIDS.

Bi hŏng čar, ƀuôn prŏng knŏng mâo mă sa anôk mdrao HIV/AIDS, PrEP ƀiădah tuôm hĕ hŏng klei bi ktlah snăn knơ̆ng bruă mdrao mgŭn bi klă sang êa drao anăn yơh hrô hlăm alŭ wăl čar, ƀuôn prŏng đua klam mkă dlăng mdrao mgŭn mbha êa drao ARV kơ mnuih ruă HIV.

Hlăm jih dua klei mrâo yăl dliê anăn, ngă tal êlâo hĭn jing bruă mkăp êa drao ARV ti dŭm sang êa drao să, ƀuôn hgŭm djŏ guôp hŏng mnuih ruă, ƀiădah brei bi mâo mơh klei bi sa ai mơ̆ng mnuih ruă, lehanăn mdăp brei klei hgăm kơ anăn mnuih ruă.

Tơdah mnuih ruă hlăk dôk mdrao hŏng ARV, mnuih đru mdrao brei PrEP tuôm hĕ hŏng klei bi ktlah, snăn sang êa drao hlăk dôk mkă dlăng mdrao mgŭn mnuih ruă anăn yơh mâo bruă đua klam mkăp brei êa drao ARV kơ mnuih ruă mơĭt brei kơ sa čô knuă druh nai aê mdrao mâo jao đru kơ anôk bi ktlah anăn.

Anôk bruă knơ̆ng kơ klei mdrao mgŭn klei ruă HIV/AIDS mâo bruă klam bi mbha êa drao ARV plah wah dŭm anôk bruă mdrao mgŭn hlăm čar mâo wăt anôk ka yap jing anôk mdrao mgŭn ôh, ƀiădah mâo leh knơ̆ng bruă mdrao mgŭn jao bruă klam êjai dôk hlăm klei mjêč.

Tơdah mnuih ruă mâo ba dưi ba mdrao lehanăn mkăp êa drao ti čar mkăn, lehanăn tơdah čar anăn anôk mdrao mgŭn tuôm hĕ hŏng klei bi ktlah mơh, snăn akâo ngă mtam klei hâo mdah pral kơ Dhar bruă mdrao mgŭn HIV/AIDS pioh đru bi mbha

Ti anăp klei ruă Covid-19 dleh ktuê dlăng, êpul čih klei mrâo mâo leh klei bi trông hŏng aê mdrao Đào Thị Hảo - K’iăng Khua anôk bruă gang mkhư̆ klei ruă HIV/AIDS Anôk bruă ktuê dlăng klei ruă čar Dak Lak kơ klei ruă HIV/AIDS leh anăn dŭm klei mtă čiăng mnuih ruă HIV/AIDS răng mgang klei suaih pral hlăm yan klei ruă Covid-19.

- Akâo kơ aê mdrao brei thâo si jing HIV lehanăn ară anei mnuih djŏ HIV mâo leh hdră dŏng mdrao kman klei ruă HIV anei?

-Bác sĩ Hảo: HIV jing klei toh hroh ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă mơ̆ng asei mlei, hlăk kman anei mŭt hlăm asei mlei, kman HIV srăng bi jhat ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă mơ̆ng mnuih ruă, ngă kơ asei mlei mnuih ruă awăt mjing klei găl kơ dŭm mta kman ba klei ruă đĭ lar lehanăn ba lu klei ruă kơ mnuih djŏ kman klei ruă anei, kyua anăn, HIV dưi lŏ pia jing klei ruă hnêč mmông găl. Ară anei, ka mâo ôh hdră dưi mdrao hlao kơ mnuih djŏ HIV. Khă snăn, mdrao hŏng mta êa drao bi kdơ̆ng hŏng HIV (ARV) hlăk jing hdră ba wĭt klei tŭ dưn kơ mnuih ruă, đru bi hrŏ ênoh kman hlăm asei mlei mnuih ruă, mơ̆ng anăn mđĭ ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă hlăm asei mlei, đru kơ mnuih ruă dưi hdĭp sui hĭn, suaih pral hĭn, boh nik bi hrŏ klei tưp lar HIV kơ mnuih riêng gah mkăn.

- Akâo kơ aê mdrao brei thâo klei yuôm bhăn mơ̆ng hdră dŏng mdrao nanao hlue hdră ba yua êa drao ARV?

-Bác sĩ Hảo: Tơdah mdrao ARV mâo klei kpăk gun srăng hmăi prŏng snăk truh kơ klei suaih pral mnuih ruă. Tơdah hdră mdrao gun kpăk, mâo klei kdung srăng ngă kơ hnơ̆ng êa drao hlăm êrah mnuih ruă trŭn hrŏ pral, ngă kơ mnuih ruă amâo dưi mkhư̆ kman, mơ̆ng anăn srăng ngă kơ ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă mơ̆ng mnuih ruă awăt hĭn, đa đa huĭ srăng truh kơ djiê. Êngao anăn, tơdah mnuih ruă amâo hluê ngă kjăp hdră dŏng mdrao, asei mlei mnuih ruă srăng mjing mta kman klei ruă HIV bi kdơ̆ng hŏng êa drao, anei jing klei huĭ hyưt êdi. Mbĭt anăn, tơdah hdră mdrao gun kpăk, hnơ̆ng kman srăng đĭ pral lehanăn lu hĭn mkă hŏng êlâo”.

- Aê mdrao mâo mơ̆ klei mtă hŏng mnuih ruă HIV čiăng rơ̆ng kjăp klei suaih pral ti anăp klei mâo dleh dưi ksiêm dlăng mơ̆ng klei ruă Covid 19?

-Bác sĩ Hảo: Hŏng mnuih ruă HIV, ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă mơ̆ng mnuih ruă toh hroh, awăt hĭn mkă hŏng mnuih mkăn, kyua anăn, tơdah djŏ Covid 19 amâo dah tăm mâo dŭm klei ruă mkăn hlăm wưng anei srăng ênưih đĭ nao kơ ktrŏ. Kyua anăn, hlăm wưng bluh mâo klei ruă msĕ ară anei, mnuih ruă brei hluê ngă kjăp hdră mdrao, rơ̆ng hluê ngă djŏ asăp mtă mơ̆ng phung aê mdrao, brei mâo klei bi mjĕ, hâo hưn hŏng anôk mdrao hluê hŏng mrô đĭng blŭ amâo dah online... čiăng tơdah tăm mâo klei truh amâo jăk dưi hưn mthâo mtam hŏng anôk bruă mdrao mgŭn čiăng mâo hdră đru. Kñăm gang mkhư̆ klei ruă Covid 19, mnuih ruă HIV brei bi hrŏ klei bi tuôm hŏng mnuih huĭ srăng djŏ amâo dah mnuih djŏ klei ruă Covid 19 kñăm bi hrŏ hnơ̆ng tưp klei ruă. Mbĭt anăn, brei mâo knhuah hdĭp jăk, huă ƀơ̆ng, mdei săn djŏ guôp./.