VOV4.Êđê- Klei rua\ hla\m arua\t klei m^n boh ko\ jing sa klei rua\ kbia\ hriê mơ\ng arua\t êrah dlô, [rư\ hruê [rư\ mâo lu lehana\n hla\k tuôm ho\ng lu mnuih mda asei. Du\m klei bi êdah mơ\ng klei rua\ anei mse\ si mma\t ala\ mta, w^r ko\... hma\i truh kơ klei hd^p, klei hria\m hra\ m’ar, hdra\ ma\ brua\ knua\ mơ\ng mnuih rua\. Đa đa lo\ mâo mb^t ho\ng du\m klei rua\ mka\n mse\ si klei rua\ mâo mta mmih hla\m êrah lu, klei rua\ êrah đ^ a\t jing mta phu\n ba truh klei hu^ hyưt, ana\p sra\ng truh kơ djiê. Kyua ana\n, hdra\ tui ksiêm kơ klei rua\ anei lehana\n mâo hdra\ gang mkhư\ jing klei yuôm bha\n êdi:

Aruăt klei m^n boh ko\ jing sa hlăm aruăt boh ko\, dôk ti dua nah hlăm lam knga, mâo bruă klam bi kna asei mlei,  krơ\ng klei dôk dơ\ng, dôk gu\ leh anăn  hlăm klei kpư\ ală, ko\, asei mlei...

              Ruă aruăt klei m^n boh ko\ jing klei ruă ko\ s^t bi mlih klei dôk gu\, dôk dơ\ng, ngă kơ mnuih ruă mâo klei bi knăl mse\ si mmăt ală mta, w^r ko\, dăl knga, ]ia\ng [le\ o#, êbat hiu amâo kjăp... Hlăm phung khua thu\n, klei anei ngă truh kơ êbuh. Ho\ng phung mda asei,  klei ruă ngă kơ bruă hriăm mă bruă hro\ klei tu\ dưn, hnơ\ng ngă bruă. Hluê si aê mdrao Phạm Ngọc Liễu- Khua anôk mdrao kơ phung Khua thu\n, sang êa drao mdrao hluê ênhiang djuê ana, klei ruă aruăt klei m^n boh ko\ amâo lo\ jing klei ruă kno\ng hjăn hlăm phung khua thu\n ôh. Aê mdrao Phạm Ngọc Liễu brei thâo:

Phung mâo klei ruă ruăt klei m^n boh ko\ lu jing phung khua thu\n. Kha snăn ara\ anei, klei ruă anei hlăk mâo hlăm phung mda asei. Mse\ si ti sang êa drao mdrao ênhiang djuê ana, mâo lu mnuih ruă mrâo 30, 40 thu\n ăt mâo klei ruă anei. Leh ksiêm êmuh snăn mta phu\n jing kyua mâo lu klei ru\ng răng hlăm klei m^n. Klei ruă aruăt klei m^n boh ko\ tơdah amâo dưi mdrao srăng hma^ lu kơ klei suaih pral. Mse\ si phung mă bruă ho\ng kdrăp masin amâo dah mgăt êdeh mâo klei ruă aruăt klei m^n boh ko\ snăn ênưih mâo klei bi drăm.

Amai Lê Thị Phiến Hương (39 thu\n) ti să Hoà Đông, kdriêk Krông  Pa], ]ar Dak Lak mâo klei ruă aruăt klei m^n hlăm boh ko\ hlăm brô 2 thu\n ho\ng anei. Tal êlâo leh [uh mmăt ală mta, ]ia\ng [le\ o#, amai Hương mnăm êa drao leh anăn [uh dưi [ia\, [ia\ dah [rư\ sui klei ruă [rư\ kjham, êa drao amâo hlao, êbat hiu amâo lo\ dưi anăn `u nao ri Sang êa drao mdrao ênhiang djuê ana đih mdrao. Amai Hương brei thâo klei ruă anei mse\ si klei ruă mgưt, du\m klei bi knăl mơ\ng klei ruă mâo pral, asei mlei hlăk suaih [iădah ngă êmăn êmiêk, ruă ko\. Grăp blư\ lo\ ruă `u đih sa anôk, amâo dưi ngă ya bruă ôh. Kyua anăn hma^ kơ bruă duh mkra go\ sang. Amai  Lê Thị Phiến Hương brei thâo:

Pô ruă bo\ asei mlei, amâo thâo p^t ruă ko\, mmăt ală mta. Mâo mmông ruă ko\, mmăt ală snăn pô dôk sa anôk, amâo jho\ng êrô êbat ôh, hu^ le\ buh

 Hlăm phung khua thu\n, klei ruă aruăt klei m^n hlăm boh ko\ khăng mâo kyua hma^ mơ\ng du\m klei ruă mâo leh êlâo mse\ si klei ruă kboh, đ^ aruăt êrah, m'iêk [ê` hra, klei ruă hlăm kkuê, k'iêng... Êdah kdlưn mse\ si aduôn Phan Thị Nghiêng (78 thu\n) ti să Yang Reh, kdriêk Krông Bông. Aduôn Nghiêng mâo klei bi knăl ruă aruăt klei m^n hlăm boh ko\ hlăm brô mkrah thu\n anei [ia\ dah kyua bi m^n kyua thu\n khua, ai awa\t, mâo leh lu  klei ruă hlăm asei mlei anăn go\ sang amâo ba `u nao ksiêm mkă ôh. Leh du\m klei bi knăl kjham h^n, w^r ko\ jê` jê`, êbat amâo lo\ kjăp, go\ sang ba `u nao ti Sang êa drao mdrao hluê si ênhiang djuê ana ]ar ]ia\ng ksiêm mkă. Phan Văn Đối, ung Nghiêng brei thâo hlăm hdră mdrao mgu\n, mnuih hlăm sang kriê dlăng, đru djăp bruă ngă kyua `u amâo dưi êrô êbat ôh. Phan  Văn Đối brei thâo:

~u ruă hlăm tu\t klang, m'iêk [ê` hra, êrah đ^ ăt hlăm brô 2 thu\n ho\ng anei leh. Wưng anei `u [uh [le\ o#, w^r ko\. Go\ sang blei êa drao mnăm [ia\ dah amâo hlao anăn ba nao ti sang êa drao. Aê mdrao mtă brei g^r huă mnăm bi suaih. Brei êrô êbat, amâo dưi đih lu.

 Hluê si klei ksiêm yap mơ\ng sang êa drao mdrao hluê si ênhiang djuê ana  Dak Lak, hlăm 10 mlan thu\n 2020, sang êa drao mâo mdrao mgu\n ti sang êa drao kơ 15 êbâo ]ô mnuih ruă, hlăm anăn mâo giăm 1.300 ]ô mnuih ruă aruăt klei m^n hlăm boh ko\, mâo 8,7%. Hluê si aê mdrao Phạm Ngọc Liễu, ara\ anei, mnuih mă bruă hlăm adu\ bruă mâo klei ruă aruăt klei m^n hlăm ko\ lu. Mta phu\n jing kyua phung anei khăng dôk gu\ sui ho\ng ma^ t^ng amâo mâo klei hriăm mjuăt kkuê, mra djo\ guôp, sui srăng truh kơ klei ruă kkuê, ngă ruă aruăt klei m^n hlăm ko\. Klei ruă anei dleh dưi mdrao hlao, kyua anăn, aê mdrao mtă kơ grăp ]ô mnuih brei ksiêm hriăm kơ klei ruă leh anăn ngă du\m hdră gang mkhư\, brei huă [ơ\ng bi djo\ leh anăn hriăm mjuăt asei mlei bi jê` jê`, boh nik du\m klei hriăm kơ kkuê, mra.

}ia\ng thâo sa\ng kla\ h^n kơ klei rua\ arua\t boh ko\ lehana\n du\m hdra\ gang mkhư\ ba w^t klei tu\ dưn, êpul ]ih klei mrâo mâo leh klei bi blu\ hra\m ho\ng Aê mdrao Phạm Ngọc Liễu, Khua adu\ mdrao klei rua\ kreh mâo hla\m phung mduôn khua, Sang êa drao mdrao klei rua\ hluê knhuah djuê ana ]ar Daklak.

-Ơ aê mdrao! Mâo klei amâo mâo jăk arua\t klei m^n boh ko\, si klei bi êdah?

Aê mdrao Liễu: Mâo klei rua\ anei kreh bi êdah mse\ snei: Hw^r ko\, ]ia\ng [le\ o#, [a\ng knga ngă bi kding mâo ênai m`ê, lu mnuih la] mse\ si mâo mnơ\ng phiơr mu\t hlăm knga, amâodah bi [uh klei m^n mse\ si kdâo le\ hlăm [a\ng êlam, mnuih êbat tweh twit mse\ si kpiê rua\. Klei rua\ anei ênưih bi ]huai ho\ng klei rua\ mkrah boh ko\, amâodah klei rua\ k[ah êrah hlăm dlô.

- Mơ\ng kbia\ hriê klei rua\ anei, lehana\n si hdră srăng mdrao jing jăk h^n?

Aê mdrao Liễu: Mâo lu mta snăk ba hriê klei rua\ anei. Tal êlâo jing kbia\ hriê mơ\ng klei ru\ng răng hlăm klei m^n; tal dua kbia\ hriê mơ\ng klei amâo mâo thâo p^t; tal tlâo jing mơ\ng mnuih mâo klei rua\ kboh, klei rua\ êrah đ^, lehana\n djăp mta klei rua\ hlăm djăp mta hlăm arua\t klei m^n mse\ si klei rua\ êbuh đih, êwiên mkrah asei… jih jang klei rua\ anei ăt ngă truh kơ klei rua\ amâo mâo jăk arua\t klei m^n boh ko\. Êngao ana\n, hd^p hlăm anôk mâo lu klei nga`, ăt ênưih truh kơ klei rua\ anei mơh.

Mâo lu snăk hdra\ mdrao klei rua\ arua\t klei m^n boh ko\. Siămdah, ]ia\ng bi kla\ ti jing hdra\ jăk h^n lehana\n djo\ h^n, snăn bi tui duah phu\n agha mâo klei rua\ anei, snăn kơh mdrao jing jăk h^n. Kreh mdrao jing ăt ho\ng êa drao, mdrao amâo mâo yua êa drao, lehana\n blaih mdrao. La] jing ]ia\ng mdrao hlao [hut klei rua\ anei jing dleh, kno\ng dưi mkhư\ ma\ bi hdjul đui] jing jang klei bi knăl amâo mâo jăk mơ\ng klei rua\ anei đui].

Mdrao ho\ng hdra\ mdrao hluê knhuah djuê ana pô ara\ anei mâo dua hdra\, ana\n jing yua êa drao, lehana\n amâo mâo yua êa drao. Kơ hdra\ yua êa drao snăn mâo du\m mta êa drao srăng đưi đru, bi mlih mdul h^n klei mtu\l mtu\l boh ko\, mse\ si yua ana đinh lăng, yua ria\ mnăm. Siămdah, mdrao ho\ng hdra\ djuê ana pô ăt jing lu êa drao kno\ng bi mdo\ ai ktang kơ asei mlei, lehana\n bi êđăp bi jăk êran êran hlăm asei mlei. Êngao ana\n mâo mơh hdra\ bi si bi kpit dluih, gư\ arua\t êrah, dhuôr dlông klang ro\ng, klang k’iêng, lehana\n hriăm mjua\t asei mlei, hriăm yoga. {ia\dah amâo mâo djo\ ôh jih jang hdra\ anei jing jăk he\ sơăi kơ jih jang mnuih rua\, [ia\dah bi mka\ dlăng ho\ng klei jing mơ\ng mdê bi mnuih, snăn nai aê mdrao srăng bi mguôp hdra\ mdrao mơ\ng du\m hdra\ ana\n. Ti sang êa drao mdrao hluê knhuah djuê ana pô, mnuih rua\ mâo phung aê mdrao ktrâo ata\t du\m hdra\ mjua\t asei, lehana\n răng kriê ai tiê klei m^n, bi êđăp ênang, bi hriăm bi êwa, dluih dhuôr hlăm kr^ng [o# mta ]ia\ng bi hro\ klei ru\ng răng hlăm klei m^n.

-Si srăng ngă ]ia\ng dưi `e\ kơ klei rua\ anei, Ơ aê mdrao?

Aê mdrao Liễu: Ho\ng mnuih yăng đar, ]ia\ng răng ho\ng klei rua\ rrua\t klei m^n boh ko\, snăn bi mâo hdra\ hua\ [ơ\ng djo\ guôp. Tal êlâo mnăm djăp êa, mơ\ng 1,5 – 2 lit/hrue. Mnơ\ng [ơ\ng mâo lu Vitamin B1; B6; C. jih jang Vitamin anei pioh đru jăk kơ arua\t klei m^n. Tal dua, [ơ\ng djăp djam mtam, hla rơ\k mâo êa mtah, mse\ si djam pho\k. Djam anei đru bi hro\ klei rua\ êrah đ^, lehana\n jăk kơ arua\t klei m^n mơh. Êngao ana\n, plei, tro\ng msăm… ăt jăk kơ asei mlei đru mkhư\ klei rua\ anei.

Ho\ng mnuih mâo leh klei rua\ anei, snăn brei mâo ai tiê klei m^n êđăp ênang, hd^p amâo mâo ru\ng răng ôh. Tal dua, mjua\t asei mlei jê` jê` tui si klei aê mdrao mta\ mtăn. {ơ\ng lu mta mnơ\ng [ơ\ng mâo lu Vitamin B1; B6; C. Đăm [ơ\ng ms^n ôh. Amâo mâo [ơ\ng ôh du\m mta mnơ\ng [ơ\ng mse\ si amrê], tiu, lehana\n kăn mnăm rei kpiê, [iêr, kphê, kăm dju\p hăt rei. Hd^p hlăm anôk êđăp ênang, djăt kriêp, `e\ đue\ mơ\ng klei nga`. Hlăm klei ma\ brua\, tơdah mâo klei bi knăl dơ\ng mâo ho\ng klei rua\ anei, snăn mdei mtam yơh, lehana\n mnăm êa drao ]ia\ng đăm đue\ nao kơ kjham ôh.

-La] jăk kơ aê mdrao lu!

Pô mblang: Y-Khem Niê - H'Zawut {uôn Yă