VOV4.Êđê - }ar Daklak hla\k dôk hla\m wưng bluh mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah lu êdi, ênoh mnuih rua\ amâo mdei đ^ h^n. Kah knar gra\p hruê, kluôm ]ar ]ih yap mâo mơ\ng 150 – 200 ]ô mnuih mrâo djo\. Du\m sang êa drao gưl ]ar lehana\n gưl kdriêk hla\k mâo lu đei mnuih dôk đih mdrao klei rua\ êngoh bi [le\ êrah. Boh nik, hla\m mlan 7 mrâo êgao, mâo leh 2 ]ô djiê, sa ]ô hđeh mniê 15 thu\n lehana\n sa ]ô êkei 25 thu\n.

Khă gơ\ dua ]ô ruă anei hdăng hriê đih mdrao hnưm leh mâo klei bi knăl kơ klei ruă êngoh bi [le\ êrah leh ana\n mâo du\m anôk bruă mdrao mgu\n djo\ hdră lehana\n klei ruă ăt dleh dưi hlao. Klei ana\n brei [uh klei ruă [rư\ hruê [rư\ dleh ktuê dlăng h^n leh ana\n hu^ hyưt.

Hluê si klei hâo hưn mơ\ng Anôk bruă răng mgang klei ruă tưp ]ar Dak lak, truh ara\ anei kluôm ]ar tu\ yap leh êbeh 9 êbâo ]ô êngoh bi [el êrah, lu ti [uôn pro\ng Buôn Ama Thuột leh ana\n du\m kdriêk Krông Hnang, Buôn Đon, }ư\ Mgar. Hlăm ana\n, [uôn pro\ng Buôn Ama Thuột mâo êbeh 1/3 ênoh mnuih ruă êngoh bi [le\ êrah kluôm ]ar.

Sang êa drao pro\ng kr^ng Lăn Dap Kngư jing anôk mdrao mâo phung êngoh bi [le\ êrah lu h^n kluôm ]ar. Ti nei, bruă mdrao mgu\n klei ruă êngoh bi [le\ êrah dưi mdrao ti 4 anôk bruă, mâo: Anôk mdrao klei ruă tưp, Anôk mdrao kơ hđeh điêt, Anôk kru\ w^t klei suaih pral leh ana\n mdrao kơ hđeh mrâo kkiêng, Anôk kru\ w^t klei suaih pral leh ana\n gang mkhư\ ho\ng mnơ\ng ruă [ia\ dah ara\ anei du\m Anôk mdrao anei hlăk mâo lu êgao hnơ\ng phung êngoh bi [le\ êrah.

Ti Anôk mdrao klei ruă tưp, phung êngoh bi [le\ êrah lo\ dơ\ng hriê đih mdrao mâo lu, kah knar grăp hruê, anôk mdrao mâo hlăm brô 60-80 ]ô mnuih ruă. Jih jang anôk mdrao bo\ mnuih mdrao. Boh nik lu mnuih ruă ]o\ng ba jhưng đih mdrao. Mnuih ruă lu hlăk êjai phung knuă druh mdrao mgu\n [ia\ ana\n mâo klei mtuk mtu\l. Nai êa drao Phạm Hồng Lâm, Khua adu\ bruă mdrao klei ruă tưp brei thâo:

Mse\ si drei thâo leh klei ruă êngoh bi [le\ êrah jing klei ruă tưp bluh mâo hluê si wưng tlâo thu\n sa blư\.  Sui ho\ng anei 3 thu\n ăt mâo gưl klei ruă tưp [ia\ dah mkă ho\ng thu\n anei snăn dưi la] jing lu êgao hnơ\ng đei. Ênoh mnuih ruă ara\ anei đih hlăm anôk mdrao mâo 169 ]ô. Mơ\ng ako\ thu\n truh hruê 7/8 thu\n anei snăn phung êngoh bi [le\ êrah mdrao ti anôk mdrao đ^ truh 1961 ]ô. Anei kno\ng mrâo yap ênoh phung ruă ti Anôk mdrao klei ruă tưp đui], ka yap ôh ti Anôk mdrao hđeh điêt, kru\ w^t klei suah pral leh ana\n do\ngmdrao mjê] kơ hđeh điêt.

Ăt hluê si nai aê drao Phạm Hồng Lâm, ]ia\ng mdrơ\ng ho\ng hnơ\ng mnuih ruă đ^ pral, sang êa drao lo\ ba nao kơ Anôk mdrao klei ruă tưp 1 êtuh jhưng đih dơ\ng, mđ^ ênoh jhưng đih mdrao ara\ anei mâo giăm 2 êtuh boh [ia\ dah mâo hruê ăt kăn djăp jhưng kơ phung ruă đih mdrao.

 Ti anôk do\ng mdrao mjê] kơ phung hđeh leh ana\n hđeh điêt mrâo kkiêng, mơ\ng ako\ thu\n truh ara\ anei tu\ mă leh giăm 1 êtuh hđeh êngoh bi [le\ êrah kjham hriê do\ng mdrao mjê] leh ana\n đih mdrao. Ara\ anei anôk mdrao hlăk mâo lu đei êgao hnơ\ng, lu phung ruă đih 2 ]ô hlăm sa boh jhưng. Sang êa drao ăt mprăp leh hlăm brô 10 boh jhưng thâo klăp ]ia\ng pioh kơ ênoh mnuih ruă lo\ dơ\ng đ^h. Aê mdrao Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Khua anôk bruă brei thâo:

Ti anôk mdrao kru\ w^t klei suaih pral phung hđeh hmei mâo 35 jhưng đih mdrao [ia\ dah ara\ anei ênoh mnuih ruă mâo 51 ]ô. Hlăm ana\n ênoh mnuih êngoh bi [le\ êrah mâo 26 ]ô, mâo 50% hnơ\ng mnuih ruă. Hlăm 26 ]ô anei mâo 7 ]ô hlăk kjham mâo klei bi êdah kơ kjham h^n  leh ana\n dưi do\ng mdrao mjê] [ai\ dah đao\ mđing ăt dôk kjham kyua phung hđeh êngoh bi [le\ êrah kjham h^n snăn kjham snăk leh ana\n hu^ dah djiê he\ amâo lo\ thâo ôh.”

Anôk mdrao kru\ w^t klei suaih kơ phung hđeh leh ana\n phung hđeh mrâo kkiêng jing anôk tu\ jum phung hđeh ruă kjham mơ\ng Anôk mdrao lu klei ruă kơ phung hđeh. Ho\ng phung ruă êngoh bi [le\ êrah, lu jing mâo mmông ]o\ng mdrao ti sang [ia\dah amâo thâo hlao, kjham h^n mâo klei bi knăl kjham h^n snăn kơh hriê ti sang êa drao.

Êdah kdlưn mâo e\ Nhã Đan, 8 thu\n, ti [uôn hgu\m Ea Tam, [uôn pro\ng Buôn Ama Thuôt. Leh 3 hruê êngoh hlơr ti sang, go\ sang ba e\ nao ksiêm mkă dlăng ti anôk mdrao êngao knu\k kna leh ana\n nai êa drao brei nao đih mdrao ti sang êa drao yơh. Leh hriê ti Anôk mdrao kru\ w^t klei suaih pral kơ phung hđeh, e\ mâo klei bi êdah kjham h^n. Leh mâo phung nai êa drao do\ng mdrao jê] ana\n tlaih mơ\ng klei hu^ hyưt, ara\ anei e\ ăt dôk hlăm phung brei ktuê dlăng tliêr kjăp. Amai Châu Oanh, am^ e\ Nhã Đan yăl dliê:

Hruê ana\n, e\ êngoh hlơr, truh mmăt kâo mă ]hia\m êăt dưm ti ko\ `u [ia\ dah amâo dlưh ôh. Truh aguah hruê mbruê kâo ata\t anak nao ksiêm mkă dlăng. Nai êa drao la] e\ êngoh bi [le\ êrah leh ana\n brei nao mdrao ti sang êa drao. Mmông anei, e\ ruă tian leh ana\n ruă hlăm jơ\ng kngan. Hriê mdrao ti nei snăn e\ ruă kjham leh.

}ia\ng mkhư\ klei ruă tưp hlăk tưp lar pral, Knơ\ng bruă mdrao mgu\n Dak Lak k]e\ kơ Knơ\ng bruă sang ]ư\ êa ]ar bi mklă hdră k]ah hluê ngă hdră bi mdjiê hluăt lo\k, kê] [loh, hrui mă djah djâo, mnơ\ng mgơ\ng êa grăp gưl hlăm ]ar. Kơ klei thơ\ng kơ bruă, ]ar srăng hyuă kjăp phung knuă druh ngă bruă mdrao mgu\n nao ti anôk bruă nah gu\ ]ia\ng đru ktuê dlăng, đao\ t^ng, mdrao klei ruă êngoh bi [le\ êrah, boh nik ti du\m alu\ wa\l mâo ênoh mnuih ruă lu. Hluê si aê mdrao Phạm Văn Lào, Khua Anôk bruă răng mgang klei ruă tưp ]ar, êngao kơ mta phu\n jing kyua klei yan adiê bi mlih, mjing klei găl kơ kê] ke\ ba klei êngoh bi [le\ êrah mboh lu snăn mta phu\n lu h^n jing klei thâo gang mkhư\ klei ruă tưp mơ\ng đa đa mnuih [uôn sang ka đei jăk, boh nik ka thâo kriê mgang klei suaih pral kơ êpul êya. Aê mdrao Phạm Văn Lào la]:

Bruă yuôm h^n h^n ara\ anei tui si kâo jing brei msir mgaih bi jăk du\m mta mnơ\ng mgơ\ng êa, du\m djah djâo mgơ\ng êa leh anha\n drei thâo msir mgaih bi jih klei anei kơh tu\ jing, bi tơdah kno\ng ngă krih êa drao đui] snăn amâo dưi msir mgaih ôh mta phu\n kơ klei ruă. Drei kno\ng dưi krih êa drao leh bi leh hdră bi mdjiê hluăt lo\k.

Ara\ anei kluôm ala ]ar ]ih yap leh êbeh 100 êbâo ]ô êngoh bi [le\ êrah, hlăm ana\n mâo 10 ]ô djiê. Ara\ anei du\m ]ar nah Dhu\ng leh ana\n kwar Krah, Lăn Dap Kngư hlăk mu\t hlăm wưng klei ruă tưp lar lu. Klei ruă êngoh bi [le\ êrah ara\ anei ka mâo ôh vacxin gang mkhư\ klei ruă leh ana\n êa drao mdrao hlao ana\n hdră gang mkhư\ jăk h^n jing đăm brei ôh kê] [loh ke\, g^r bi mdjiê hluăt lo\k ho\ng hdră êmiêt hrui bi rai du\m djah djâo mgơ\ng êa, bi mđoh mđue# êa hlăm wa\l sang, kđăl du\m mnơ\ng mgơ\ng êa. S^t mâo klei bi êdah mse\ si êngoh hlơr, mơ\ng 2-7 hruê, mâo wa\t ruă ko\, êgah hlăm jơ\ng kngan, [le\ o#, eh ruă tian… brei nao mtam ti anôk mdrao giăm h^n ]ia\ng k]e\, ksiêm mkă dlăng leh ana\n hmao mdrao mgu\n. Amâo dưi ]o\ng nao blei êa drao mdrao ti sang ôh, tơ dah mnăm êa drao amâo djo\ klei ruă, amâo djăp hnơ\ng klei ruă srăng truh kjham h^n, ênưih truh kơ djiê mơh.

Ara\ anei kluôm ]ar Daklak mâo êbeh 9 êbâo ]ô mnuih mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah, hla\m ana\n mâo 2 ]ô djiê. Klei mâo tinei jing jih 2 ]ô djiê anei jing mnuih êmo\ng s’a^. }ia\ng tui ksiêm kơ du\m klei truh hu^ hyưt mơ\ng klei rua\ êngoh bi [le\ êrah ti mnuih asei đ^ êmo\ng đei, hmei mâo leh klei bi blu\ hra\m ho\ng Aê mdrao Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Khua adu\ do\ng mdrao mjê] phung hđeh êla\k lehana\n hđeh mrâo kkiêng, Sang êa drao pro\ng kr^ng La\n dap kngư

-Ơ Aê mdrao! Boh klei rua\ êngoh bi [le\ êrah thu\n anei si mdê ho\ng du\m thu\n êlâo?

BS Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Ênoh mnuih mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah hla\m 3 mlan ako\ thu\n, lehana\n 3 mlan êdei kơ ana\n amâo jăk lu ôh, mâo wưng hla\m brô 10 ]ô mnuih du\m ana\n yơh, [ia\dah truh kơ ara\ anei mâo 95 ]ô mnuih mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah lu êdi mơ\ng ako\ mlan 7 truh kơ ara\ anei. Yap wa\t ho\ng sa ]ô mnuih djiê ăt le\ hla\m mlan 7 mơh. Kreh [uh mnuih rua\ ba đih kơ sang êa drao mdrao [uh mâo du\m klei bi knăl kbia\ êrah adu\ng, rua\ hlăm tian, rua\ tian eh. Mơ\ng klei bi knăl anei đue# nao kơ klei rua\ êngoh bi [le\ êrah kjham bhiâo riâo rit.

Du\m klei bi knăl [uh hlăm thu\n anei jing mnuih mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah due# nao kơ kjham mơ\ng hruê tal 5, tal 6 leh êngoh. Kreh bi knăl [uh êlâo ana\n, m`a\ ti hruê tal 3, truh tal 6, [ia\dah ara\ anei kreh [uh lu h^n jing le\ hla\m hruê tal 7, lehana\n boh nik ho\ng phung hđeh êmo\ng đue# nao kơ kjham lu h^n mka\ ho\ng hđeh yăng đar.

-Ơ aê mdrao ya ngă! Phung hđeh êmo\ng đei ênưih h^n le\ hla\m klei kjham mơ\ng klei rua\ êngoh bi [le\ êrah anei?

BS Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Ho\ng phung hđeh asei mse\ si yăng đar, đue# nao kơ kjham h^n kno\ng hla\m brô 4,6 – 4,8%, bi ho\ng hđeh asei êmo\ng đei snăn hnơ\ng đue# nao kơ kjham truh 15%, sitôhmô êbeh kơ 3 blư\ mka\ ho\ng hđeh yăng đar asei man dưn. Kyuana\n, phung hđeh êmo\ng đei tơdah mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah kreh le\ hlăm klei kjham nanao. Kyuadah asei mlei hđeh êmo\ng kreh mâo klei amâo mâo jăk hla\m tian prô], kơ hnơ\ng protit, prăi, kơ hnơ\ng ai bi êwa, lehana\n kơ ai kdơ\ng ho\ng klei rua\... jing lu mta yơh. Boh s^t klei mdrao mgu\n phung hđeh êmo\ng tơdah truh kơ kjham kreh dleh h^n. Tal êlâo, bi t^ng mka\ hnơ\ng êa bi djo\ ênoh ]ua\n mbo\, tơdah hơăi srăng le\ hlăm klei êgao hnơ\ng. Tal dua, ho\ng hđeh êmo\ng brua\ mka\ hnơ\ng kkuih tăp, lehana\n lo\ bi kru\ ai ăt dleh. Kyuana\nklei hđeh êmo\ng đei jing hu^ hyưt snăk tơdah tuôm ho\ng klei rua\ êngoh bi [le\ êrah, lehana\n ênưih đue# nao kơ kjham h^n lehana\n djiê.

-Ơ aê mdrao! }ia\ng dưi `e\ đue# hu^dah truh kơ klei kjham, du\m go\ êsei mâo hđeh êmo\ng asei đei si ngă ngă tơdah đing kơ hđeh mâo klei rua\ ênoh bi [le\ êrah?

Bs Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Tơdah phung hđeh mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah, snăn băng nao mtam kơ sang êa drao giăm h^n ]ia\ng mâo klei mka\ dlăng, lehana\n k]e\ brei knư\ hnưm knư\ jăk. Phung nai aê mdrao srăng thâo kral si klei rua\ dưi mdrao kơ sang, amâodah hlo\gn brei đih kơ sang êa drao. Boh nik ho\ng phung hđeh mâo klei bi knăl đue# nao kơ kjham, ho\ng asei hđeh yăng đar snăn leh, [aih h^n ho\ng phung hđeh asei êmo\ng ênưih đue# nao kơ kjham lehana\n pral h^n mơh. Ho\ng klei mse\ snăn am^ ama hđeh bi ba mtam anak pô kơ sang êa drao pioh mdrao mgu\n hdră anei yơh jing jăk h^n. Mta kơ jih jang mnuih, găp djuê am^ ama brei mâo klei răng nanao kơ hđeh ho\ng klei rua\ êngoh bi [le\ êrah.

-La] jăk kơ aê mdrao lu!