VOV4.Êđê - Hla\m wưng êgao, mb^t ho\ng brua\ duh bi liê kơ anôk anơ\ng, mtô bi hria\m, iêo jak phung aê mdrao w^t nga\ brua\ kơ Sang êa drao sa\, brua\ mdrao mgu\n c\ar Daklak lo\ dơ\ng duh bi liê  lu kdra\p mnơ\ng yua ksiêm mka\ dla\ng klei rua\ c\ia\ng du\m sang êa drao bi mđ^ klei tu\ ja\k brua\ ksiêm mka\ dla\ng klei rua\. Jing sa hla\m du\m sang êa drao mâo klei đru kơ du\m kdra\p mnơ\ng yua anei, sang êa drao sa\ C|uôr Knia, kdriêk {uôn Đon, c\ar Daklak leh leh ana\n hla\k g^r djo\ ho\ng klei c\ia\ng kriê dla\ng klei suaih pral tal êlâo kơ mnuih [uôn sang hla\m alu\ wa\l.

      Mrâo êbeh 8h aguah, [ia\dah sang êa drao sa\ }uôr Knia, kdriêk {uôn Đôn, ]ar Daklak mâo leh lu mnuih dôk dăp pruê guôn mka\ dlăng klei rua\. Digơ\ amâo mâo djo\ kno\ng mnuih [uôn sang hlăm sa\, [ia\dah lo\ mâo wa\t ho\ng mnuih [uôn sang du\m boh sa\ je\ giăm.

     Amai Triệu Thị Hoa ti thôn mrô 14, sa\ Êa Bar, kdriêk {uôn Đôn, ]ar Daklak hlăk dôk ba tian mlan tal 5. Kha\dah sang amai Hoa kbưi ho\ng [uôn pr\ng {uôn Ama Thuôt hlăm brô 15km, [ia\dah amai băng nao kơ sang êa drao sa\ }uôr Knia ]ia\ng mka\ dlăng, lehana\n siêu âm tian leh djo\ wir, kyuadah ti anei amâo mâo djo\ kno\ng mâo phung nai aê êa drao jih ai tiê, mâo brua\ đua klam, lehana\n lo\ mâo kdrăp ma\ brua\ ênuk mrâo mơh.

     Bi Tô Thị Ánh Thuỷ ti thôn 5, sa\ }uôr Knia, kdriêk {uôn Đôn, ]ar Daklak mâo klei rua\ kboh, mâo klei rua\ tiê B mơ\ng sui thu\n ho\ng anei leh. Êlâo dih grăp blư\ ]ia\ng nao mka\ dlăng klei rua\ pô bi nao truh kơ sang êa drao pro\ng kdriêk {uôn Đon adih, [aih kbưi lehana\n lu] liê prăk kăk. Mơ\ng leh sang êa sa\ }uôr Knia mâo djăp ênu\m kdrăp ma\ brua\ mrâo mrang, snăn `u jê` jê` nao mka\ dlăng kơ anei yơh. Tô Thị Ánh Thuỷ la]: “ Êlâo adih sa\ pô adôk knap m`ai, kdrăp mka\ dlăng mdrao mgu\n ka djăp ôh. Ara\ anei kâo [uh mâo leh djăp ênu\m, mse\ ho\ng sang êa drao pro\ng mơh, phung nai aê êa drao jih ai tiê hur har, mâo brua\ đua klam kyuana\n yơh kâo ruah sang êa drao anei pioh mka\ dlăng klei rua\ kâo”.

     }uôr Knia jing sa\ kr^ng 3 adôk lu klei dleh dlan, go\ êsei [un êbeh 50%, êbeh kơ 60% jing mnuih djuê [ia\. Brua\ nah gu\ ka mâo klei đ^ kyar ngă hmăi leh amâo mâo djo\ điêt ôh kơ brua\ mdrao mgu\n, kơ brua\ dla\ng kriê klei suaih pral mnuih [uôn sang. Mlan 5/2015, mâo klei đru mơ\ng hdra\ brua\ AP, lehana\n prăk mơ\ng knu\k kna, Anôk brua\ mdrao mgu\n kdriêk {uôn Đon duh bi liê leh kdrăp ma\ brua\ kơ sang êa drao sa\ }uôr Knia sa boh măi siêu âm, sa boh măi mka kboh, lehana\n sa boh măi mka\ dlăng kman, mơ\ng năn đru leh kơ mnuih [uôn mâo leh anôk mka\ dlăng mdrao mgu\n jăk, hro\ ênoh bi liê, lehana\n hro\ mơh klei ksu\n lu kơ sang êa drao pro\ng, Aê mdrao Nguyễn Xuân Hoà, K’ia\ng khua sang êa drao sa\ }uôr Knia brei thâo: “ Mơ\ng leh mâo djăp kdrăp ma\ brua\ mse\ si măi siêu âm, măi mka\ dla\ng kboh, ma\i mka\ dla\ng kman hlăm sang êa drao anei, mơ\ng năn mnuih rua\ hriê băng mdrao lu h^n, kyuadah mnuih [uôn sang, jưh knang kơ jih jang kdrăp ma\ brua\ ana\n dưi mka\ dlăng tal êlâo djăp mta klei rua\”.

     Kyua mâo djăp kdrăp ma\ brua\, snăn mnuih rua\ hriê băng kơ sang êa drao anei lu mơh. Ara\ anei, kah knar sa mlan, sang êa drao sa\ }uôr Knia mâo mka\ dlăng mdrao mgu\n mơ\ng 600 – 800 gưl ]ô mnuih rua\, đ^ leh êbeh kơ dua blư\ mka\ ho\ng hlăk ka mâo ôh kdrăp ma\ brua\ mrâo mrang. Kno\ng hlăm 3 mlan ako\ thu\n 2016, sang êa drao mâo mdrao êbeh 1.700 gưl ]ô mnuih, đ^ truh 500 gưl ]ô mnuih mka\ ho\ng wưng anei thu\n dih. Aê mdrao Võ Minh Hùng, Khua anôk brua\ mdrao mgu\n kdriêk {uôn Đon brei thâo: “ Ênoh ]ua\n hmei hro\ng ruah kơ sa boh sang êa drao sa\, pioh duh bi liê kdrăp ma\ brua\ mse\ si măi siêu âm, măi mka\ dlăng kboh, măi mka\ dlăng kman… pioh mdrao mgu\n kơ mnuih [uôn sang hlăm sa\, jing sa mâo lu mnuih, boh nik mnuih djuê [ia\, lehana\n kơ du\m sa\ dleh dlan. Sa mta klei hmei lo\ mđing dơ\ng ana\n jing, mjua\t bi hriăm mnuih ma\ brua\ thâo ba yua kdrăp mdrao mgu\n anei”.

     Brua\ lo\ dơ\ng blei mprăp djăp kdrăp ma\ brua\ hlăm du\m boh sang êa drao nah gu\ hlăk [rư\ [rư\ mâo leh klei tu\ dưn hlăm brua\ mka\ dlăng lehana\n mdrao mgu\n klei rua\ mnuih [uôn sang, lehana\n lo\ jing sa hlăm du\m ênoh ]ua\n ]ia\ng mka\ t^ng kơ sang êa drao djăp ênoh ]ua\n ala ]ar k`ăm kơ sang êa drao sa\, [ia\dah ara\ anei, klei kơ mnuih ma\ brua\ hla\m du\m boh sang êa drao sa\ adôk k[ah lu, sa ]ô păn lu mta brua\, kyuana\n hlăm brua\ ]ia\ng ba yua kdrăp ma\ brua\ mrâo mrang, kreh bi kpăk, boh nik djo\ hlăm wưng lu mnuih, mse\ si brua\ tlo\ mgang. Kyuana\n, sang êa drao sa\ }uôr Knia ]ia\ng snăk kơ Dhar brua\ mdrao mgu\n mđing kơ brua\ lo\ tio\ hriê mnuih ma\ brua\ kơ sang êa drao sa\, dưi klam ngă jih brua\ hla\m sang êa drao sa\ ma\ brua\ mâo klei tu\ dưn jăk h^n.

     Klei rua\ ung thư kkuê sang anak jing sa mta klei rua\ ung thư kreh mâo lu êdi hlăm phung mniê, dôk ti tluôn klei rua\ ung thư ksâo. Ti Việt Nam, kah knar hlăm 100 êbâo ]ô phung mniê, snăn mâo leh 20 ]ô mniê mâo klei rua\ anei, lehana\n êgao kơ mkrah ênoh mnuih rua\ ana\n truh kơ djiê. Kha\dah klei rua\ anei jing hu^ hyưt, [ia\dah ho\ng klei đ^ kyar brua\ mdrao mgu\n ara\ anei, klei rua\ ung thư sang anak ăt dưi mdrao hlao tơdah dja\l thâo [uh, lehana\n hmao mdrao mơ\ng hnưm:

        Klei rua\ ung thư kkuê sang anak jing ung thư mâo hla\m du\m kđeh asa\r kkuê sang anak jing anôk mko\ sang anak ho\ng anôk gun. Mta phu\n mơ\ng klei rua\ jing kyua djo\ kman Papilloma ti mnuih pia klah c\u\n jing HPV. Mta kman anei tưp lar lu kyua mơ\ng bi mje\ êkei mniê.

       HPV mâo êbeh 100 tuyp. Hla\m ana\n mâo 4 tuyp  hu\i nga\ truh klei rua\ ung thư kkuê sang anak. Du\m tuyp HPV anei dôk hla\m kkuê sang anak, nga\ bi mlih gen c\uê ba bi mjing du\m kđeh asa\r leh ana\n nga\ bi ru\ng klei đ^ jing, lo\ pia jing klei đ^ jing amâo mâo ja\k mơ\ng du\m kđeh asa\r. Tơ amâo mâo hmao mdrao, klei anei hu\i hlo\ng đ^ jing klei rua\ ung thư kkuê sang anak. Dja\p mniê mâo klei bi mje\ ho\ng êkei tal êlâo hu\i djo\ mâo s’a\i klei rua\ anei. Hla\m ana\n phung hu\i mâo lu êdi jing phung mniê tuôm mâo lu [^ng êkei; mniê dôk ung mơ\ng điêt, [a\ kkiêng anak, kt^ anak lu bliư\.....

     Lu\ mnuih djo\ mâo kman HPV `u amâo mâo klei bi êdah ôh. Kyua ana\n, mnuih rua\ kha\ng kno\ng thâo [uh s^t klei rua\ leh kjham leh ho\ng du\m klei bi êdah mse\ si: kbia\ êrah ti anôk gun plah wah wưng [uh jhat m’iêng mniê, leh bi mje\ êkei mniê; rua\ hla\m tian; rua\ s^t m’iêk; [uh kbia\ êa m’iêk amâo dah hru bruih mơ\ng anôk gun……. Mmông anei ung thư đ^ jing klei rua\ leh leh ana\n dleh dưi hlao mdrao. Tiến sĩ, Aê mdrao Nguyễn Khắc Hân Hoan, Khua Anôk ksiêm mka\ dla\ng klei c\uê ba mdrao mgu\n, Sang êa drao Từ Dũ brei thâo: “ Kman HPV s^t djo\ mâo hla\m asei mlei mnuih sra\ng amâo mâo nga\ [uh klei bi mlih mdê ôh `u c\ia\ng mâo wưng đ^ jing [rư\ [rư\. Hla\m klei đ^ jing klei rua\ ana\n dưi sui mơ\ng 1 – 2 thu\n, đa truh 8 thu\n mơ\ng hla\k djo\ mâo kman HPV truh kơ klei rua\ ung thư kkuê sang anak……”

      Kha\gơ\ klei rua\ ung thư kkuê sang anak mâo lu leh ana\n hu\i hyưt ho\ng phung mniê. {ia\ anei le\ jing klei rua\ mdê êdi. Kyua `u dưi thâo [uh mơ\ng hla\k ka [uh ôh kđeh asa\r ung thư. Klei mdê anei amâo mâo ôh ho\ng du\m klei rua\ ung thư mka\n. Ara\ anei ho\ng klei đ^ kyar mơ\ng brua\ mdrao mgu\n mrâo mrang, ung thư kkuê sang anak dưi mdrao hlao jih tơ thâo [uh ưm leh ana\n hmao mdrao.

      Ti Daklak, mơ\ng mlan 1/2016, sang êa drao pro\ng Thiện Hạnh po\k nga\ leh brua\ ksiêm mka\ dla\ng kman HPV k`a\m dưi thâo [uh dja\l klei rua\ ung thư kkuê sang anak. Anei jing Knơ\ng brua\ mdrao mgu\n tal êlâo leh ana\n sa ana\n ara\ anei ti kr^ng Dap Kngư po\k nga\ brua\ anei, đru mguôp đru kơ mnuih [uôn sang dưi ba yua du\m kdra\  mdrao mgu\n mrâo mrang ti alu\ wa\l pô mtam, bi mkhư\ [ia\ klei lu đei mnuih rua\ nao mdrao ti du\m sang êa drao gưl dlông. Hluê si klei bhia\n êlâo adih, c\ia\ng kơ hnơ\ng dưi ksiêm dla\ng klei rua\ ung thư kkuê sang anak, mnuih rua\ nga\ sa klei ksiêm mka\ dla\ng ti kđeh asa\r kkuê sang anak hla\k mơ\ng mphu\n mâo ung thư mtam. {ia\ boh s^t gơ\, brua\ lo\ dơ\ng nao ksiêm mka\ dla\ng PAP’s Smear hu\i ta\m lui kplu\t he\ mơ\ng 45% klei hu\i hyưt. Kyua ana\n, brua\ lo\ w^t nao ksiêm mka\ dla\ng c\ia\ng bi hluê nga\ lu bliư\ h^n, hla\m brô mơ\ng 6 mlan truh kơ sa thu\n/ 1 bliư\. Ksiêm mka\ dla\ng HPV `u luôm lar [ar h^n, dưi thâo [uh du\m mta kman HPV hu\i mâo wa\t mơ\ng hla\k ka mâo ôh klei bi mlih ti kđeh asa\r kkuê sang anak leh ana\n wa\t êlâo kơ ung thư đ^ jing. Tiến sĩ, Aê mdrao Nguyễn Khắc Hân Hoan, Khua Anôk ksiêm mka\ dla\ng c\uê ba mdrao mgu\n, Sang êa drao Từ Dũ lo\ dơ\ng brei thâo: “ Mnuih nao ksiêm mka\ dla\ng dưi thâo [uh djo\ kman HPV amâo dah djo\ kman HPV sna\n gơ\ amâo djo\ jing leh klei rua\ ung thư ôh, kyua mơ\ng hla\k djo\ kman truh kơ jing klei rua\ ung thư dưi sui truh kơ 8 thu\n. Hla\m 100 c\ô mnuih gra\p thu\n lo\ hriê ksiêm mka\ dla\ng, sna\n ara\ anei drei nga\ mse\ si ana\n kno\ng mâo  hla\m brô 10 c\ô mnuih lo\ hriê ksiêm mka\ dla\ng, bi 90 c\ô mka\n sna\n mơ\ng 3 – 5 thu\n êdei kơh c\ia\ng lo\ hriê bi ksiêm mka\ dla\ng. Klei anei đru bi mkiêt mkriêm leh pra\k bi liê kơ go\ sang, kơ yang [uôn, dưi bi hro\ klei lu đei mnuih rua\ kơ du\m sang êa drao.”

      Hdra\ ksiêm mka\ dla\ng kman HPV mko\ mjing êlưih mơh mse\ si sa klei nao ksiêm mka\ dla\ng klei rua\ mniê ana\n. Tal êlâo, mnuih rua\ mâo aê mdrao ksiêm mka\ dla\ng ma\  kđeh asa\r ti kl^t luôm kkuê sang anak pioh ba ksiêm mka\ dla\ng. Klei tu\ ksiêm mka\ dla\ng sra\ng mâo aê mdrao hưn mthâo kơ mnuih rua\ hla\m wang mơ\ng 2 – 3 hruê. Thạc sĩ, Aê mdrao Nguyễn Vĩnh Phúc, K’ia\ng khua Anôk mdrao klei rua\ mniê, Sang êa drao pro\ng Thiện Hạnh brei thâo:“ Tơ klei tu\ mơ\ng klei ksiêm mka\ dla\ng gơ\ âm tính, jing amâo mâo djo\ kman ôh, sna\n mnuih rua\ h’^t ai tiê w^t kơ sang. Tơ [uh djo\ kman jing dương tính leh ana\n djo\ du\m mta kman hu\i nga\ truh klei rua\ ung thư, sna\n mnuih rua\ brei lo\ dơ\ng nga\ du\m klei ksiêm mka\ dla\ng. Si tô hmô bi mđ^ klei nga\ PAP’s Smear hla\m brô 3 mlan sa bliư\, mtrang kkuê sang anak c\ia\ng dja\l duah [uh du\m klei bi mlih mơ\ng kđeh asa\r…..”

     Hluê si Aê mdrao thơ\ng kơ brua\ anei, amâo djo\ dja\p mnuih djo\ kman HPV sra\ng jing klei rua\ ung thư s’a\i ôh. Kyua wưng mơ\ng ksiêm mka\ dla\ng HPV brei [uh djo\ kman truh kơ `u jing klei rua\ ung thư sui mơ\ng 10 – 15 thu\n. Kyua ana\n mniê mơ\ng 25 thu\n kơ dlông, tuôm bi mje\ leh êkei mniê dưi mta\ c\ia\ng bi răng ksiêm dla\ng klei ru\ ung thư kkuê sang anak ho\ng hdra\ nao ksiêm mka\ dla\ng kman HPV hla\m mơ\ng 3 – 5 thu\n sa bliư\, c\ia\ng dja\l dưi thâo [uh leh ana\n hmao mdrao. Mb^t ana\n, c\ia\ng bi mjing leh ana\n dôk kriê klei hd^p ja\k ênhuanh, sa ung sa mo#, amâo mâo dju\p ha\t, bi tlo\ vaccine mgang kman HPV ho\ng phung hđeh mniê./.

                                                  H’Nga – Y Khem pô ]ih hlo\ng ra\k.