Hla\m klei m^n mơ\ng khua mduôn Siu Reo, ti [uôn Mok Đen, sa\ Ia Dom, Đức Cơ, mnuih Jarai đưm adih amâo mâo Têt ôh. Yan m’ak h^n jing yan ‘’hua\ bla\m mna\m thu\n’’ sui truh 3 mlan yan mnga. Mnuih Jarai amâo t^ng hruê, t^ng mlan, kno\ng thâo leh yan nga\ brua\ hrui êmiêt jih, brua\ pưk hma rue# leh, gra\p ]ô mnuih dưi mdei ti sang, gra\p boh sang trei mđao. Khua mduôn Siu Reo ya\l dliê:

:Klei m’ak hmei êlâo adih, leh hrui êmiêt jih mdiê ktơr  mnơ\ng dhơ\ng hla\m yan nga\ brua\, hmei mphu\n mko\ mjing kna\m nga\ yang kơ aê aduôn atâo atiêt, kna\m lui msat. Hmei tông ]ing ]har, kdo\ ]huang lehana\n mmu` bi kmlah ênhiang mmu` djuê ana pô. Hruê ana\n, hlei sang mâo êmô ]uh êmô, mâo u\n ]uh u\n, bi k[^n jih jang ]ô anak, ga\p djuê, mnuih [uôn sang hla\m [uôn m’ak ho\ng kna\m m’ak. Hruê anei amâo lo\ hla\p ]hưn truh kơ 3 mlan ôh, [ia\dah hmei a\t mta\ mta\n kơ anak ]ô pô kriê kja\p knhuah gru dhar kreh djuê ana. Kyua mâo mduôn kơh mâo phung hđeh, phung êdam êra, mduôn khua sra\ng mâo hđeh ela\k. Phung êdam êra, hđeh êla\k bi tông ]ing ]har, mnuih mduôn khua mtô klei thâo sa\ng kơ knhuah dhar kreh aê aduôn mơ\ng đưm: Tông ]ing, kdo\ ]huang, nga\ đio\ brông, mkra du\m mtư mnơ\ng jia\ knhuah djuê ana’’.

            Bi Khua mduôn [uôn R]om H’Guoah 9 kkiêng thu\n 1951, ti êpul 6, [uôn hgu\m Hoà Bình, Ayun Pa) la], knăm mơak yan mnga dưm mơ\ng mnuih Jarai liê lu prăk mah leh anăn lui] lu hruê mlan. Ară anei, mnuih Jarai ăt [ơ\ng Têt djuê ana mse\ ayo\ng adei Yuăn, mơak têt 3 hruê ako\ thu\n mrâo, mkiêt mkriêm leh anăn yuôm bhăn.

“Êlâo dih, mnuih Jarai pô amâo mâo drông thu\n mrâo ôh, kno\ng ngă yang kơ aduôn aê atâo tiêt đui]. Drei mâo leh lu klei bi mlih, hriăm kơ ayo\ng adei Yuăn grăp  thu\n mơak yan mnga [ơ\ng Têt. [uh klei hd^p ayo\ng adei Yuăn thâo săng leh anăn đ^ kyar ananư drei ăt bi mlih hdră mkra mjing, klei hd^p djo\ guôp ho\ng ênuk mrâo. Eelâo dih, kno\ng mơak hlăm knăm huă êsei mrâo leh hrui êmiêt mdiê kuê leh anăn knăm lui msat đui] [ia\ dah ara\ anei drei mă klei mrâo [ia\ dah klei jăk siam hlăm dhar kreh djuê ana lui leh drei lo\ kru\ w^t. Thu\n mrâo, têt truh drei bi hơê] hmưi kơ ayo\ng amdei adei suaih asei mlei, ngă bruă hơ^t kjăp.

Têt ‘’lui msat’’ mơ\ng mnuih djuê ana Jarai ]ia\ng mse\ ho\ng klei bhia\n Têt thanh minh mơ\ng mnuih Yua\n [ia\dah dưi mko\ mjing pro\ng h^n. Mka\ ho\ng kna\m m’ak yan nga\ brua\, kna\m m’ak akâo klei suaih pral, kna\m bi mnuh kbao sna\n Têt ‘’lui msat’’ jing hruê m’ak pro\ng êdi mơ\ng mnuih djuê ana Jarai. Khua mduôn lehana\n mnuih mâo k’hưm hla\m [uôn sra\ng jing phung g^t gai, hluê nga\ du\m klei bhia\n nga\ yang. Di`u sra\ng bi ala mnuih hla\m [uôn h’ê] hmưi thu\n mrâo êđa\p ênang, yan nga\ brua\ djo\ boh mnga, anak ]ô hria\m hra\ m’ar, klei hd^p êđa\p ênang jih thu\n. Yan mnga mơ\ng mnuih Jarai pia jing Ning Nơng tinei mâo klei bhia\n [ơ\ng Têt ho\ng mnuih djiê. Mnuih Jarai mpu\ kơ mnuih leh djiê, kyua ana\n hla\m go\ sang, ga\p djuê mâo mnuih djiê, di`u sra\ng mkra sang msat pro\ng siam ]ia\ng nga\ yang. Mnuih Jarai amâo bi mkla\ hruê kla\ klơ\ng ]ia\ng drông Têt kơ djuê ana pô [ia\dah sra\ng ruah Têt jing mlan 1, jing mlan 4 hluê hruê mlan [le\. Tui hluê ho\ng la\n ala, yan adiê mơ\ng gra\p kr^ng mâo mnuih Jarai sra\ng mko\ mjing Têt hla\m du\m hruê mka\n.

 Mơak yan mnga mơ\ng mnuih Jarai

       Ho\ng mnuih [uôn sang Êđê, knăm mơak djuê ana ăt mâo hlăm ai tiê klei m^n leh anăn mâo lu klei bi mlih hluê si wưng.

Khua mduôn Y Yơh ( khăng iêu Aê huy), ti [uôn KMrơ\ng Pro\ng A, să Ea Tu, [uôn pro\ng {uôn Ama Thuôt, ]ar Dak Lak thu\n anei 81 thu\n leh, dlăng [uôn sang pô mâo lu klei bi mlih. ~u mơak brei thâo, grăp thu\n êgao, klei hd^p mnuih [uôn sang [rư\ hruê [rư\ đ^ kyar. Hlăm du\m thu\n giăm anei, mnuih [uôn sang drông Têt [rư\ mơak h^n [ia\ dah [ia\ hruê mlan h^n. Hluê si klei đ^ kyar mơ\ng klei hd^p mda ala [uôn, lu klei bhiăn drông têt mơ\ng mnuih [uôn sang mâo leh klei bi mlih djo\ guôp ho\ng klei hd^p hruê anei. ~u lo\ hdơr, đưm dih, mnuih Êđê pioh lu yan hlăm thu\n, pia jing yan “ huă blăm mnăm thu\n”, dui mơ\ng knhal jih mlan 12 thu\n êlâo truh jih mlan 3 thu\n êdei, anăn dưi dlăng jing yan amâo đei mâo bruă, yan mdei leh sa thu\n mă bruă sua^ êmăn.

Đưm dih, leh yan hrui êmiêt boh mnga mjưh rue# snăn ho\ng mnuih [uôn sang Êđê ti Dak Lak, mơ\ng mlan 1 truh mlan 3 dưi dlăng jing Têt mnuih Êđê. Tlâo mlan anăn snăn mnuih Êđê amâo lo\ nao ngă bruă pưk hma ôh [ia\ dah dôk mdei hlăm sang. Du\m go\ sang mdro\ng sah snăn ngă yang asei kơ go\ sang, aduôn aê, am^ ama leh anăn anak ]ô. Bi hruê anei drông thu\n bhang mrâo mơak snăk leh anăn djăp ênu\m. Mnuih [uôn sang du\m djuê ana, boh nik mnuih Ê đê lu ăt tui hluê klei bhiăn mnuih Yuăn. Mnuih [uôn sang bi hgu\m hd^p mda.

 Y Thim Byă (Ama Thu), ti [uôn Êbông, sa\ }ư\ Êbur, [uôn pro\ng {uôn Ama Thuôt ya\l dliê, mơ\ng hruê `u hla\k điêt, gra\p blư\ mu\t hla\m thu\n mrâo, [uôn sang kreh mko\ mjing kna\m nga\ yang pin êa. Hla\k yan hrui êmiêt mrâo mjưh rue#, ktơr bo\ hjiê mdiê bo\ bro\ng. Kna\m nga\ yang pin êa jing hdra\ ]ia\ng kơ mnuih [uôn sang la] ja\k kơ phung yang đru leh kơ mnuih [uôn sang da\l hla\m jih thu\n, akâo kơ adiê ja\k êa hl^m hjan, yan adiê ja\k ga\l, phung yang ra\ng mgang mnơ\ng dhơ\ng amâo mâo djo\ mnơ\ng nga\ amâo dah hlô dliê bi rai, ]ia\ng kơ thu\n êdei mâo lu boh mnga, mnuih [uôn sang mbha\ mbhai. Anei a\t jing wưng mnuih [uôn sang hla\m [uôn bi k[^n kuh ku\m ênu\m ênap, hưn la] kơ klei hd^p, brua\ duh mkra pla mjing sa thu\n êgao. Kyua ana\n, gra\p ]ô mnuih hơ\k m’ak lehana\n ]o\ng pô nao hgu\m, ya mnơ\ng mâo đru mguôp mnơ\ng ana\n hra\m mb^t mko\ mjing.

Êlâo h^n khua mduôn lehana\n khua [uôn bi k[^n trông ho\ng mnuih [uôn sang ]ia\ng bi tu\ ư kơ wưng lehana\n anôk mko\ mjing, kah mbha brua\ ]ia\ng kơ mnuih [uôn sang mpra\p kpiê ]eh, mnơ\ng nga\ yang… leh mpra\p dja\p ênu\m, truh kơ hruê ja\k mâo bi mkla\, mnuih [uôn sang bi k[^n mko\ mjing kna\m m’ak ]ia\ng kơ gra\p ]ô mnuih nao hnưm bi mko\ mjing. Ho\ng mnuih  Sê dang ti Kon Tum, [ơ\ng têt jing ênưih leh anăn kno\ng mâo dua têt anăn jing Têt tuh ako\ pin êa leh anăn têt pui

Têt tuh ako\ pin êa  hlăm brô mlan 3. Leh bruă pưk hma mnuih Sê dang mphu\n lo\ mkra mjing đ^ng êa leh anăn mko\ mjing knăm tuh ako\ pin êa ]ia\ng akâo kơ Yang êa ( Yang dak) brei kơ mnuih [uôn sang thu\n mrâo djo\ yan boh mnga, êa jyau djăp ênu\m. Đ^ng êa anei jing kdrăp mnuih Sê dang ba yua ]ia\ng ba êa doh mơ\ng du\m hnoh đoh kơ du\m khơ\ng mgơ\ng êa mơ\ng go\ sang. Du\m đ^ng anei khăng dưi mkra mjing ho\ng m’ô. Grăp boh sang mâo sơa^ khơ\ng, habu\ mgơ\ng êa  mơ\ng du\m đ^ng anăn. Leh mă êa, mnuih Sêdang srăng mko\ mjing klei huă mnăm pro\ng hlăm sui hruê. Hlăm gưl ngă yang tuh ako\ pin êa mnuih hlăm [uôn ba ]eh, go\ [u\ng ti du\m đ^ng êa ]ia\ng mă êa ba w^t kơ sang, mb^t anăn mko\ mjing klei huă mnăm, mơak du\m hruê mlam.  Hjăn “ ngă yang tuh ako\ pin êa” kơ [uôn sang snăn dưi mko\ mjing ti sang Roong mơ\ng pô riu yang   ngă. Mdê ho\ng klei ngă yang ako\ pin êa dưi mko\ mjing leh rue# yan boh mnga, Têt pui srăng mko\ mjing s^t mprăp yan buh pla mrâo.

 Thu\n 2020 ho\ng klei mâo, klei dleh dlan êgao leh. Klei hma^ mơ\ng klei ruă tưp Covid -19 mb^t ho\ng klei dleh dlan mb^t mơ\ng bruă duh mkra hma^ leh kơ grăp [uôn sang, grăp go\ sang mnuih Sê dang. A U Rớp, knuă druh dhar kreh să Ngọc Réo, kdriêk Đăk Hà, ]ar Kon Tum đao\ knang hlăm klei g^r ktưn srăng dưi mâo klei tu\ jăk, mâo lu klei ]ang hmăng.

’Thu\n hđăp êgao leh thu\n mrâo truh, kâo hơê] hmưi kơ mnuih [uôn sang hlăm [uôn, hlăm să g^r ktưn ngă bruă duh [ơ\ng, hluê ngă jăk hdră êlan mơ\ng Đảng, knu\k kna leh anăn hdră bhiăn knu\k kna. Phung khua mduôn bi hmô ]ia\ng kơ anak ]ô tui hriăm. Thu\n mrâo truh, kâo hơê] hmưi kơ mnuih [uôn sang, amiêt awa khua mduôn suaih asei mlei. Mse\ si drei thâo leh, thu\n êgao, mnuih [uôn sang alu\ wa\ drei g^r ngă bruă pla mjing [ia\ dah ênoh amâo hơ^t anăn mnuih [uôn sang tuôm ho\ng lu klei dleh dlan. Kâo ]ang hmăng hlăm thu\n mrâo anei, mnuih [uôn sang ăt đao\ knang hlăm du\m hdră êlan mơ\ng Đảng, knu\k kna g^r mđ^ kyar bruă duh mkra, ]ang hmăng du\m go\ sang mâo klei hd^p đ^ klyar h^n kơ thu\n hđăp.

 Têt tuh ako\ pin êa mơ\ng mnuih Sêdang

Mnuih K’ho lu jing hd^p ti Lâm Đồng di`u [ơ\ng Têt Nguyên Đán êdei mka\ ho\ng mnuih Yua\n hla\m brô 1 mlan pia jing Têt Nhô Lirbông (m’ak mdiê mrâo w^t kơ sang). Têt anei kreh sui jih sa mlan. Kna\m nga\ yang mdiê mrâo kreh mko\ mjing ti hjiê dưm mdiê mơ\ng gra\p go\ sang lehana\n mphu\n mơ\ng adiê tlam wai ba\k mâo klei nao hgu\m mơ\ng khua mduôn mb^t ho\ng lu pô sang mka\n. Ara\ng ma\ êrah mnu\ mia ti hjiê dưm mdiê, ti du\m [a\ng bha\ mu\t kbia\, [a\ng bha\ điêt. Leh kna\m nga\ yang hla\m go\ sang, mnuih K’ho bi jak nao mơ\ng sang anei truh kơ sang dih ]ia\ng hua\ mna\m, kdo\ mmu` mb^t mba. Mnuih K’ho đa\o knang dja\p mta klei hla\m klei hd^p mâo mnga\t myang s’a^ bi mkla\. Klei m^n đa\o hla\m klei m^n mơ\ng mnuih djuê ana K’ho mâo Yang nanao… Yang jing pô ka\p đru ra\ng kriê anak mnuih. Yang pro\ng h^n jing Ndu lehana\n mâo du\m Yang mka\n mse\ si: Yang yang hruê, Yang mlan, Yang }ư\, Yang Êa, Yang La\n, Yang Mdiê… Di`u kreh nga\ yang hla\m du\m mmông mâo brua\ pro\ng hla\m sang mse\ si bi kuôl ung mo#, wưng nga\ brua\ duh mkra pla mjing./.

 Knăm Têt mdê hjăn mnuih k’Ho

Mnuih Jeh Triêng mâo lu klei bhiăn jăk snăk, ana\n jing klei bhiăn tak hdăng go\, bh^r klo\ đio\ dlông ]uôr sang, lehana\n gui hdăng w^t kơ sang. Knăm Cha Kchah amâodah lo\ pia jing knăm [ơ\ng hbâo hdăng mơ\ng mnuih Jeh Triêng mâo dja\ yua leh hlăm lu ênuk. Knăm Cha Kchah amâo mâo kno\ng jing klei hua\ mnăm leh yăn hrui êmiêt boh mnga, [ia\dah lo\ jing knăm hdơr knga kơ yang adiê đru răng kriê leh phung [uôn sang tlaih mơ\ng klei rua\ duam, klei hd^p trei mđao, jăk yâo. Mko\ mjing knăm anei jing wưng mnuih Jeh Triêng mpra\p kơ klei lo\ tru\n kơ brua\ hla\m yăn mrâo, ho\ng klei ]ang hmăng jăk siam thu\n mrâo jăk h^n kơ thu\n mrâo. Knăm anei kreh mko\ mjing mơ\ng hrue 21 truh kơ hrue 27/12 grăp thu\n. }ia\ng mko\ mjing bi jăk knăm anei amâo mâo djo\ jing ênưih ôh. Mnuih dưi ruah mkko\ mjing knăm anei jing mnuih djăp ênoh ]ua\n, mâo Êpul mduôn khua ruah jing phung mâo klei suaih pral, dưi nao hlăm dliê ]uh hdăng, gui hbâo ba w^t kơ [uôn sang. Ênoh hbâo ana\n srăng ba [hui kơ dlông, jih jang mnuih dôk bi ngi nah gu\ mđu\ hbâo le\ knư\ lu knư\ jăk, snăn mbha\ myun truh ho\ng pô hla\m thu\n mrâo./.

 Mđu\ hbâo hlăm hruê Têt jing klei m^n myun  mdan mơ\ng mnuih jeh Triêng

Yan mnga truh jing yan mơak mko\ mjing klei duah ung mơ\ng du\m djuê ana ti kr^ng Lăn Dap Kngư, hlăm ana\n mâo djuê ana }uru. Mnuih djuê ana }uru ma\ djuê t^ng kơ am^, phung êkei dôk mo# nao hd^p kơ sang mo#, anak aneh ma\ djuê t^ng kơ am^. Mniê jing pô nao đ^ êmuh hlăm klei duah ung. Tơdah sa ]ô mniê êra mâo leh êkei jing pô khăp, snăn mniê êra ana\n nao hưn yơh ho\ng am^ ama, lehana\n amiêt awa t^ng kơ pô. Tơdah jih jang bi tu\ ư, snăn dăm dei sang mniê dja\ ba mnơ\ng nao êmuh k`a akâo đ^ êmuh. Tơdah sang êkei tu\ ư leh, snăn mniê prăp êmiêt nao bi êmuh djo\ klei bhiăn bi êmuh ung mo#, ba ]u\t krah ti kđiêng êkei. Ruah hlăm sa mlam mniê êra }uru nao ]u\t krah klei [ua\n ti kngan êkei, lehana\n ngă klei iêu ba ung.  Klei anei ăt mko\ mjing hlăm mlam mơh. Bi tơdah êkei amâo mâo ư ôh, snăn 7 hrue êdei srăng lo\ ba w^t he\ krah ana\n. Mniê êra ana\n ho\ng klei g^r ba krah kơ êkei, hlăm sa mlam mnga] mlan mơ\ng truh kơ êkei êdam ana\n tu\ ư snăn kơh lui./.

Klei bhiăn dôk ung jing sa klei jăk siam mơ\ng mnuih Chu Ru

Djăp djuê ana ti Lăn Dap Kngư mâo lu snăk mnơ\ng [ơ\ng mơ\ng djuê ana pô, bi êdah knhuah gru lu jơr mnơ\ng [ơ\ng hua\. Mnơ\ng [ơ\ng mơ\ng mnuih Lăn Dap kngư lu jing djam mtam hla rơ\k ktơ\k ]o\ng mâo mơ\ng dliê, mse\ si hlam djam biăp, guôl, hmei dliê, mmông mtei djuê, êbu\ng dliê… Điểu Nhot djuê ana Mnông, ti sa\ Dak Ndrung, kdriêk Dak Song, ]ar Daknông brei thâo, hjưn hla djam biăp mâo mkra jing lu mta djam. Jih jang djam mkra mơ\ng hla djam biăp jing jăk snăk kơ klei suaih pral, jing jăk hla\m klei hua\ mnăm hrue mơak:

“{ri knăm mơak, hrue tết, mnơ\ng [ơ\ng mâo lu mnuih mkra h^n ana\n jing hla djam biăp khua, kyua djam biăp khua ênưih mkra h^n, lehana\n duah ênưih maoa mơh. Hla djam biăp khua mkra djam bai, lehana\n djam puh sitôhmô kpu\ng [hu mđia\. Djam anei mkra dleh, lu kdrê]. Hlăm klei hua\ [ơ\ng lu mnuih kreh tuk mkra djam anei. Bi djam biăp brông kreh mkra pioh hua\ [ơ\ng hjăn hlăm go\ sang pô, kno\ng kơ 4-5 ]ô [ơ\ng. Hla djam biăp mâo mnuih djuê ana Mnông thâo yua mơ\ng đưm leh. Kno\ng hla djam biăp [ia\dah thâo mkra mjing truh kơ 3 mta djam, ana\n jing knăl djam biăp, hla mda lehana\n hla khua. Anei yơh jing djam mnuih Mnông ăt adôk ba yua truh kơ ara\ anei”./.

Pô mblang:  H’Nê] Ê`uôl - H'Zawut {uôn Yă