VOV4.Êđê - Klei ruă lik êrah mâo mơ\ng tian am^ mâo ana\n khoa học Thalassemia, jing klei ruă k[ah êrah kyua klei lik êrah. Anei jing klei ruă amâo mâo dưi mdrao  hlao jih ôh, [ia\ bi mdrao hluê hdră mbo\ êrah leh ana\n bi kbiă n’nao msei mâo hlăm asei mlei, s’năn kơh dưi dôk kriê klei hd^p kơ mnuih ruă. S’năn [ia\dah, khă gơ\ mdrao mgu\n [ia\ klei hd^p mda ăt mse\ mơh thu\n hd^p mơ\ng mnuih mâo klei ruă lik êrah mâo mơ\ng tian am^ amâo sui ôh. Kyua ana\n, thâo săng klă leh ana\n  mgang mkhư\ klei ruă anei jing bruă ngă yuôm bhăn êdi.

     Klei rua\ lik êrah mơ\ng điêt, jing sa mta klei rua\ ngă k[ah êrah amâo mâo thâo hlao, `u bi tưp mơ\ng am^ ama hlo\ng kơ anak ]ô. Phu\n agha mâo klei rua\ anei jing lu mnuih mâo gen klei rua\ [ia\dah amâo mâo tuôm thâo ôh, di`u ăt bi dôk ung mo#, lehana\n kkiêng anak mse\ si yăng đar, mơ\ng leh kkiêng anak kơh thâo kơ anak pô mâo klei rua\. Klei rua\ anei bi êdah dua klei bi knăl snei, êdah êdi jing k[ah êrah, lehana\n ksu\n mta msei hlăm asei mlei. Klei anei ka mâo ôh hdră mdrao jih klei rua\, [ia\dah kno\ng lo\ dơ\ng mbo\ êrah bi djăp ênu\m, lehana\n bi kbia\ he\ mta msei sui sa blư\ hla\m asei mlei mnuih rua\, snăn kơh ]h^ndah mnuih rua\ mâo klei suaih mse\ si yăng đar, mklăk ho\ng ana\n, tơdah amâo mâo mdao mgu\n djo\ hdră ôh srăng đue# nao kơ kjham, hmăi amâo mâo jăk kơ klei hd^p mnuih rua\. Tiến sỹ Trần Thị Thuý Minh, Khua anôk brua\ mdrao mgu\n hđeh êlăk, sang êa drao pro\ng ]ar Daklak brei thâo: “Mâo dua mta Thalassemia ana\n jing Beta Thalassemia, lehana\n Alpha Thalassemia lehana\n tui hluê ho\ng klei jhat kơ gene hđeh mâo tưp ba mơ\ng am^ ama, mâo klei amâo mâo jăk truh mdê mdê, snăn bi êdah Thalassemia hlăm 3 mta, ana\n jing mta `u kngăm, mta krah wah, lehana\n mta kjham. Hlei mnuih rua\ ba kơ sang êa drao ]ia\ng mbo\ êrah, bi kbia\ he\ mta msei lu blư\ ana\n jing mnuih rua\ truh ti hnơ\ng kjham leh”.

     Ara\ anei ti Anôk mdrao mgu\n klei rua\ hđeh êlăk, sang êa drao pro\ng ]ar Daklak hlăk dôk mdrao ho\ng hdră mbo\ êrah, lehana\n bi kbia\ he\ mta msei jê` jê` kơ hlăm brô 120 ]ô hđeh mâo klei rua\ anei mơ\ng tian am^. Lu jing phung hđeh awa\t êmăn, đ^ pro\ng êmưt h^n mka\ ho\ng hđeh knar thu\n. Mse\ ho\ng e\ Hoàng Thị Ngọc Hà, ti sa\ Dak Drông, kdriêk }ư\ Ju\t, ]ar Daknông jing sa klei bi hmô. Dơ\ng mơ\ng gơ\ mrâo 3 mlan, dlăng kơ e\ asei mlei k`^ a’hưr, [o# êmăn êmik asei mlei êwang êweh, amâo mâo đ^ knăng, kyuana\n go\ sang ba kơ sang êa drao mka\ dlăng mơ\ng năn thâo kơ anak pô mâo klei lik êrah mơ\ng tian am^. Amai Vi Thị Quê, jing am^ e\ Hà brei thâo: “Gơ\ kreh k`^ a’hưr asei mlei, êmăn êmik, alah hua\ [ơ\ng, amâo mâo kriăng hlăp mbul ho\ng [^ng găp ôh. Kno\ng dôk đih nanao sa anôk. Hua\ [ơ\ng ăt ]iêm. Tơdah mâo mbo\ êrah, asei đ^ suaih snăn ]o\ng hua\ hjăn mơh, am^ amâo lo\ ]iêm ôh”.

     Kyua mâo klei rua\ êrah lik, e\ Triệu Đức Mạnh dôk ti thôn Tân Phú, sa\ Êa Ê`uôl, kdriêk {uôn Đon, ]ar Daklak mdei he\ sang hra\ mơ\ng hnưm êjai gơ\ mrâo 14 thu\n. Go\ sang Mạnh brei thâo, hlăk gơ\ mrâo 5 thu\n thao kơ Mạnh mâo klei rua\ lik êrah mơ\ng tian am^. Dơ\ng mơ\ng wưng ana\n hlo\ng kơ ara\ anei, nanao hlăm grăp mlan, Mạnh nao kơ sang êa drao pro\ng ]ar ]ia\ng mbo\ êrah dua blư\, grap blư\ mơ\ng 5 – 7 hruê. Leh mbo\ mâo 10 ênoh êra snăn bi kbia\ he\ mta msei sa blư\. Wưng dôk kơ sang êa drao tăp năng lu h^n kơ dôk ti sang, mơ\ng ana\n mơh gơ\ hlo\ng mdei sang hra\ ]ia\ng mdrao mgu\n. Amai Hứa Thị Hoàng am^ mnuih rua\ ana\n la]: “Tơdah kao mâo mbo\ êrah ôh snăn gơ\ êmăn snăk, amâo mâo dưi hua\ [ơ\ng ôh. Leh mbo\ êrah snăn lo\ w^t suaih mse\ si aguah tlam”.

Klei rua\ lik êrah amâo mâo djo\ jing klei rua\ tưp kman ôh, [ia\dah jing klei rua\ bi mtưp mơ\ng mnuih rua\ mâo jih dua gene rua\ sơăi mơ\ng am^ lehana\n ama. Anei jing sa mta klei rua\ hu^ hyưt snăk, bi êdah ti 3 hnơ\ng: Kjham, man dưn, lehana\n êdu.

     - Hnơ\ng kjham: Mnuih rua\ k[ah êrah kjham, amâo mâo thâo pro\ng, asei k`^ a’hưr, ênưih bi êngoh. Tơdah mâo mbo\ êrah djăp ênu\m, djo\ ho\ng hdră mdrao snăn mnuih rua\ dưi lo\ w^t mse\ si aguah tlam truh kơ 10 thu\n, êdei kơ 10 thu\n, lo\ mâo klei bi êdah kjham h^n, mse\ si: La pro\ng, tiê pro\ng, dhei kdloh, adu\ng klu\n, ngă kơ klăng amâo mâo jăk, klăng ko\ pro\ng, đ^ êdam êra êmưt, asei mlei amâo mâo đ^ kđeh asa\r ôh…

     -Hnơ\ng man dưn: Mnuih rua\ mâo klei bi knăl k[ah êrah êmưt h^n, hla\m brô mơ\ng 4 – 6 thu\n, ba hđeh kơ sang êa drao ]ia\ng mbo\ êrah. {ia\dah tơ kăn mbo\ êrah djăp ênu\m rei, mnuih rua\ ăt srăng truh kơ klei la pro\ng, tiê pro\ng, rua\ boh [leh, ơ\ng hlăm kl^t kliêng. Truh kơ khua asei ênưih mâo klei rua\ mơiêk [ê` hra, dlưh kboh, rua\ khăng tiê.

     -Hnơ\ng hdjul: Mnuih mâo gene klei rua\ anei amâo mâo klei bi knăl snei sdih ôh, kno\ng tơdah ti wưng asei mlei ]ia\ng kơ êrah h^n, snăn êdah mse\ si Phung mniê [uh mlan, kluh êrah lu, snăn mmông ana\n ngă kơ asei mlei êmăn êmik, kl^t kliêng ơ\ng k`^, tơdah nao mka\ dlăng snăn kơh êdah klei rua\. S^t yơh anei jing sa mta klei rua\ amâo mâo djo\ mrâo ôh, [ia\dah [ia\ snăk mnuih thâo săng kơ klei rua\ anei. Ăt mơ\ng klei ana\n mơh ngă kơ mnuih mâo klei rua\ lik êrah mơ\ng tian am^ [rư\ hruê [rư\ lu. Tiến sĩ Trần Thị Thuý Minh, Khua anôk brua\ mdrao mgu\n hđeh êlăk, sang êa drao pro\ng ]ar Daklak la]:“Mâo dua hdră ]ia\ng thâo kral klei rua\ Thalassemia. Tal êlâo jing êjai dôk ba tian kơ anak, ba mka\ dlăng mtam êa mơ\ng tian mâo 13 – 20 hruê kăm. Leh ana\n ksiêm dlăng AND hu^dah hđeh mâo klei rua\ Thalasemia amâodah hơăi. Hdră tal dua hdră anei ka mâo ba yua lu ôh. Ăt lu jing thâo [uh klei rua\ leh hđeh êdah klei rua\, jing hđeh truh kơ klei k[ah êrah leh snăn kơh kral klei rua\ Thalassemia”.

     Kah knar sa mlan mnuih rua\ lik êrah mơ\ng tian am^ nao mbo\ êrah mơ\ng 1 – 2 blư\, grăp blư\ dôk đih kơ sang êa drao mơ\ng 5 – 7 hruê. Tơdah blei bảo hiểm mdrao mgu\n, mnuih rua\ kno\ng lo\ tla mơ\ng 5 – 20% ênoh mdrao mgu\n, [ia\dah ho\ng phung dôk hlăm klei dleh dlan, snăn ênoh bi liê kơ klei hua\ [ơ\ng, êrô êbat ăt lu] liê leh mơh, êjai ana\n anei jing sa mta klei rua\ mdrao tơl jih klei hd^p.

     Kyuana\n, ]ia\ng ra\ng mgang klei rua\ lik êrah mơ\ng tian am^, jing êlâo kơ bi dôk ung mo#, amâodah mâo hdră dơ\ng ]ia\ng kkiêng anak, snăn kruôp ung mo# bi nao he\ êlâo kơ sang êa drao mka\ dlăng êrah pô, lehana\n ]ia\ng mâo phung nai aê êa drao k]e\ đru bi nik. Tơdah ba tian leh [ia\dah đing asei mlei pô mâo klei rua\ anei, snăn bi nao mka\ dlăng mtam yơh kơ sang êa drao ./