VOV4.Êđê - Phung hđeh mơ\ng mrâo kkiêng hlo\ng truh kơ 5 thu\n, ai kdơ\ng ho\ng klei rua\ adôk êdu, mơ\ng ana\n mơh hđeh ênưih snăk tưp du\m mta klei rua\. Hlăm đơ mta klei rua\ ana\n, ăt adôk mâo đa đa ka mâo ôh êa drao mdrao, snăn ênưih mơh ngă kơ hđeh truh kơ djiê. Kyuana\n, klei tlo\ mgang jing jăk h^n đru kơ hđeh bi hro\ tưp klei rua\.

Tlo\ mgang jing ba yua vaccine hluê ho\ng êlan tlo\ amâo dah mnăm, k`ăm đru asei mlei dưi bi mjing klei amâo lo\ djo\ ôh klei rua\ tưp, w^t bi kdơ\ng ho\ng du\m mta klei ruă tưp.

Thu\n 1985, Phu\n bruă Mdrao mgu\n po\k ngă leh hdră bruă tlo\ mgang po\k mlar ti du\m alu\ wa\l hlăm kluôm ala, tlo\ mgang du\m mta vaccine mang kơ phung hđeh mơ\ng 0 truh kơ 36 mlan, phung mniê ba tian leh ana\n phung mniê hlăk thu\n [a\ k’kiêng anak, mơ\ng 15 truh kơ 35 thu\n. Hdră tlo\ mgang po\k mlar dưi t^ng dlăng jing sa hlăm du\m bruă mdrao mgu\n mâo ba w^t boh tu\ êdi, kriê mgang kơ du\m êklăk ]ô hđeh amâo mâo djo\ amâo dah djiê kyua du\m mta klei ruă tưp hu^ hyưt. Klă s^t, kyua tlo\ mgang, klei ruă m[le\ ]ut dưi mdrao jih leh hlăm dlông ro\ng lăn mơ\ng thu\n 1979. Việt Nam ăt mâo ba w^t boh tu\ dưn jing mdrao jih tuc\ klei ruă êwiên êwu mơ\ng thu\n 2000, amâo t^ng ôh klei ruă bi hrut arua\t ariêng kơ phung hđeh mrâo k’kiêng hlăm thu\n 2005.

Ara\ anei mâo 10 mta vaccine dưi tlo\ mgang hlăm hdră tlo\ mgang po\k mlar ]ia\ng răng mgang du\m mta klei ruă tưp: klei ruă tiê B, klei ruă hnak, klei ruă m[le\ c\uh ko#, mtu\k [hiêt, klei rua\ bi hrut arua\t ariêng, êwiên êwu, ruă kso\ leh ana\n ruă dlô bi ênah kyua kman Hib, M[le\ sruê – Rubella, klei ruă dlô Nhật Bản B. Êngao kơnăn ti du\m kr^ng adôk hyưt mâo lu klei ruă lo\ ba yua vắc xin mgang klei ruă amâo thâo hlao leh ana\n klei ruă o# eh.        

Ti ]ar Daklak, grăp thu\n mâo hlăm brô 600 êbâo arua\t dưi tlo\ hlăm hdră tlo\ mgang po\k mlar. Hluê si klei hâo hưn mơ\ng Anôk bruă răng mgang klei ruă ]ar Daklak, lu thu\n ho\ng anei, kyua ngă jăk bruă ktuê dlăng klei êa drao nga\ leh tlo\ mgang, anăn ênoh tlo\ mgang ênu\m ênap a\t mâo mơ\ng 90% kơ dlông. Khă gơ\ mâo [ia\ đui] êa drao ngă kjham leh tlo\ mgang, [ia\dah dưi hmao msir mghaih leh ana\n amâo mâo ngă truh kjham ôh kơ phung hđeh êlăk.

Du\m klei c\ia\ng mđing s^t ba hđeh nao tlo\ mgang.                                               

Tui si brua\ mdrao mgu\n mta\ mtăn, jih jang phung hđeh mrâo kkiêng brei mâo klei tlo\ mgang, ]ia\ng đru mgang klei rua\ kơ hđeh lehana\n kơ yang [uôn. {ia\dah ]ia\ng bi hro\ klei amâo mâo jăk êjai tlo\ mgang, rơ\ng mâo klei êđăp ênang kơ phung hđeh, mâo đa đa amâo mâo dưi tlo\ mgang ôh, amâodah dôk guôn êjai kơ klei tlo\ mgang. Aê mdrao Trịnh Quang Trí, brei thâo, du\m mta klei snei amâo mâo dưi tlo\ mgang:

- Phung mâo klei bi hru\t ktang, ơ\ng asei mlei leh tlo\ mgang tal êlâo mta vaccin mse\.

- Hđeh mâo klei amâo mâo jăk hlăm asei mlei, mse\ si dlưh awa\t klei bi êwa, dlưh awa\t klei êrah êran, dlưh awa\t kboh, dlưh awa\t boh [leh, dlưh awa\t tiê…

- Hđeh yua đơ mta êa drao dôk hla\m ênoh amâo mâo brei tlo\ mgang ôh.

Đơ klei mse\ snei tơdah tlo\ mgang ênưih srăng tuôm ho\ng klei amâo mâo jăk kjham h^n, ba klei hu^ hyưt kơ klei hd^p hđeh, tơdah amâo mâo djo\ ho\ng klei ktrâo ata\t. Bi ho\ng phung hđeh mâo klei rua\ kboh mơ\ng tian am^, mâo leh klei bliah mdrao, snăn am^ ama hđeh ba he\ anak pô kơ sang êa drao ]ia\ng mâo klei ksiêm dlăng leh tlo\ mgang, rơ\ng ba klei êđăp ênang kơ phung hđeh”.

Aê mdrao Trịnh Quang Trí, k]e\ kơ am^ ama hđeh ksiêm dlăng anak, amâodah dôk guôn êjai ka rua\t tlo\ mgang ôh ho\ng du\m klei snei:

- Hđeh mâo đơ mta klei rua\ kjham, boh nik du\m mta klei rua\ tưp mơ\ng kman.

- Hđeh đ^ êngoh hlơr gu\ dlông 37,5⁰C amâodah asei mlei dlưh êa\t gu\ dlông 35,5⁰C.

- Hđeh kkiêng mda, amâodah knăng ktro\ kgu\ 2000gram.

- Hđeh hlăk dôk yua du\m mta êa drao dôk hlăm ênoh brei dôk guôn êjai ka dưi tlo\ mgang ôh.”

Ara\ anei, hlăm du\m boh sang êa drao sa\, alu\ kr^ng ngă brua\ tlo\ mgang po\k mlar grăp hruê kăm, grăp mlan. Kyuana\n, phung hđeh dôk hlăm ênoh dôk guôn êjai ka dưi tlo\ mgang ôh, srăng tlo\ mgang mơ\ng leh phung hđeh mâo klei suaih pral s^t.

Aê mdrao Trịnh Quang Trí mta\ ho\ng phung hđeh tuôm ho\ng klei asâo ke\, jing hđeh dôk guôn êjai tlo\ mgang, amâodah kăm tlo\ du\m mta êa drao dôk gha\ ka dưi tlo\ mgang, kyuadah hlăk hlê dôk tlo\ mgang êa drao mgang klei asâo kho\ ke\, lehana\n brei mâo klei ksiêm dlăng mơ\ng phung aê mdrao ti du\m boh sang êa drao mâo djăp klei găl mdrao mgu\n.

Bi ho\ng phung hđeh mâo klei rua\ tian eh êdu, mtu\k, hdrak ngă [ia\dah amâo mâo truh kơ đ^ êngoh ôh, phung hđeh kdjuôt kdj^ng; phung hđeh mâo klei amâo mâo jăk êlâo ana\n ho\ng êa drao, [ia\dah amâo mâo klei bi knăl kla\ mnga] ôh… snăn am^ ama hđeh brei dôk guôn êjai tlo\ mgang kơ hđeh.

Jih jang djăp mta vaccin tlo\ mgang lo\ m`a\. Kha\dah, mâo đa đa am^ ama hđeh amâo mâo mđing ôh kơ klei anei. La] kơ klei yuôm bhăn klei lo\ tlo\ mgang, Aê mdrao Trịnh Quang Trí brei thâo, mâo đa đa vaccin leh tlo\ mgang srăng đru mdrơ\ng ktang ho\ng klei rua\, [ia\dah leh sa wưng, ai kdơ\ng ho\ng rua\ srăng êdu, kyuana\n kleo lo\ w^t tlo\ mgang jing yuôm bhăn pioh răng mgang klei rua\. Mâo đa đa klei, mâo boh phu\n ba klei amâo mâo jăk, mse\ si mơ\ng hdrak ngă, snăn bi tlo\ mgang mrâo mtam.

Tlo\ mgang vaccine jing tlo\ ba mta kman leh awa\t mdưm hlăm asei mlei. Kyuana\n, grăp asei mlei hđeh srăng mâo klei ]o\ng bi kdơ\ng ho\ng vaccin ana\n tui hluê ho\ng ai mdê bi asei. Kno\ng mâo klei lo\ w^t bi kdơ\ng ba klei amâo mâo jăk êdu đu] mse\ si du\m klei bi knăl mse\ snei bo\k anôk tlo\, êngoh êdu, êmăn êmik,  rua\ hlăm kđeh asa\r, amâo jăk ]ia\ng hua\ [ơ\ng… Aê mdrao Trịnh Quang Trí mta\:“Tơdah [uh hđeh bo\k rua\ hla\m anôk tlo\ mgang, am^ ama hđeh đa\m duah mia ôh êa drao hdrak amâodah ăp ôh ya mta hlăm anôk bo\k ana\n. Kyuadah klei anei kno\ng srăng ngă truh kơ klei djo\ kman kjham h^n, ba klei amâo mâo jăk kơ phung hđeh. Anei jing klei kreh mâo bhiăn gơ\, lehana\n ]o\ng ]ia\ng jih ma hjăn leh mơ\ng 1 – 2 hruê. Bi ho\ng phung hđeh truh đ^ êngoh, am^ ama kno\ng brei mnăm êa drao hlưh hlơrr đu]”.

Mb^t ho\ng ana\n, ho\ng phung hđeh điêt brei anak mam lu h^n, amâodah bi mnăm êa lu h^n ho\ng hđeh leh pro\ng. Êlâo lehana\n êdei kơ tlo\ mgang tăp năng dưi brei anak [ơ\ng [ê` ke\o, [ê` mmih ]ia\ng kơ hđeh mâo ai dhuai, amâo mâo kdja\t k[la.

Mâo đa đa asei mlei hđeh lo\ w^t kdơ\ng ktang kno\ng hlăm wang mơ\ng 30’, amâodah 24h leh tlo\ mgang. Phung am^ ama brei mđing du\m klei bi knăl jing: đ^ êngoh êgao kơ 39⁰ C, bi hrut, hia\ đhăn amâo mâo mdei, ơ\ng asei mlei, dleh bi êwa… snăn ba mtam hđeh kơ sang êa drao.

Pătdah jih jang vaccine leh tlo\ mgang ăt mâo klei lo\ bi ksiêm dlăng hnơ\ng êđăp ênang, lehana\n klei tu\ dưn mơ\ng êa drao, [ia\dah kno\ng kreh tuôm amâo mâo lu ôh klei êa drao truh he\ kjham leh klei tlo\ vaccin. {ia\dah, đăm ôh kyua klei mse\ snăn am^ ama hđeh amâo mâo jho\ng lo\ nao tlo\ mgang kơ anak pô, amâodah brei mdei he\ amâo lo\ nao tlo\ ôh. Kyuadah tơ amâo mâo tlo\ mgang djăp ênu\m, amâo mâo djo\ ho\ng hruê k]ah snăn ênưih snăk mâo du\m mta klei rua\ kjham h^n, ênưih ngă truh kơ djiê, amâodah ba klei amâo mâo jăk kơ asei mlei hđeh, mse\ si ngă kơ hđeh amâo mâo đ^ kyar klei m^n, ko\ dlô amâo mâo jăk./.

                                       H’Nga – Y Khem pô ]ih hlo\ng ra\k.