VOV4.Êđê - Ho\ng êbeh 122.000 ]ô mnuih, ti ]ar Kontum, mnuih [uôn sang djuê ana Sedang mâo ênoh mnuih lu h^n êdi mka\ ho\ng 6 djuê ana mka\n tinei pô. Am^ [a\ kkiêng, đ^ hriê kơ pro\ng êmo\ng bo\ mơ\ng dliê, sia\ suôr ho\ng ]ư\ dliê, ga\n hgao du\m êbâo thu\n h[uê ênuk, mnuih djuê ana Sedang dưi bi mjing leh du\m boh tu\ yuôm knhuah dhar kreh mdê hja\n ja\k siam lehana\n bo\ ho\ng klei bi kha\p hdơ\ng mnuih. {ri Tết Nguyên đán djuê ana, alum kơ mnuih [uôn sang leh ana\n [^ng ga\p nao hiu ]hưn dla\ng kơ kr^ng knhuah dhar kreh Sedang, hra\m mb^t ho\ng ai êwa kna\m m’ak, hua\ [ơ\ng du\m mta mnơ\ng [ơ\ng ja\k j^n tinei, hlai mb^t ho\ng ênai ]ing ]har, kdo\ suang bi mtluk mtlak mơ\ng yan “Hua\ bla\m mna\m thu\n”.

Sa boh [uôn mnuih Sedang ti gu\ ]ư\ Ngọc Linh

Ti ]ar Kontum, djuê ana Sedang anôk hlăm anôk pro\ng, mơ\ng t^ng nah Ngo\ hlo\ng truh kơ kr^ng nah Yu\ duôr ]ư\ pro\ng. }ia\ng `u\ kma hrăm mb^t ho\ng dhar kreh mnuih Sedang, snăn phung tuê hiu ]hưn bi nao truh kơ kdriêk Đăk Hà, kdriêk Kon Plo\ng, kdriêk kon braih, Đăk Tô, lehana\n Tu Mrông, jing [uôn sang phu\n mơ\ng mnuih Sedang yơh.

Mta klei ênưih phung hiu ]hưn thâo bi knăl jing [uôn mnuih Sedang mâo sa boh sang rông dlông ]uôr mđ^ pha\ adiê. Mâo mnuih la] dlăng mse\ si mta jông blah mbha adiê jing mdua, mâo mnuih la] mse\ ho\ng kwih ]ho\ng mđu\ ang^n, anak mnuih djuê ana Sedang ênuah ênô, êdu êun mse\ si mâo mnu\ ana dôk k’up mgang êpul êđai bi ]riêp jum pô. Sang roong dưi yap jing boh siam mơ\ng klei mbrua\ mnuih Sedang ru\ mkra. Hdră ru\ mkra sang roong mâo dja\ pioh nanao hlăm ai tiê klei m^n mnuih Sedang, mâo lo\ bi ]uê leh ênuk anei truh ênuk êdei. Jih jang mnơ\ng mâo mkra mjing leh sa boh sang roong mra\ dro\ng pha dlông adiê ana\n jing kno\ng hla dliê, mơ\ng mnơ\ng dhơ\ng ma\ mnơ\ng dliê, ho\ng mnơ\ng hlăm kngan jing jông kga\ mnhat phal hơăi mang đui]… A Tyuên, dôk ti [uôn Linh La, sa\ Đăk Pxi, kdriêk Đăk Hà la] kơ sang roong [uôn pô mrâo lo\ mkra:

“ }ia\ng mâo mdơ\ng sa boh sang roong anei jih jang mnuih [uôn sang bi k[^n, mâo klei bi trông hlăm ana\n amâo mâo dưi k[ah ôh mduôn [uôn, knua\ druh ngă brua\ mặt trận, jih jang djăp êpul êya hlăm [uôn, lehana\n ênu\m ênap jih jang mnuih [uôn sang. Êjai hlăm wưng prăp êmiêt duah bi djăp mnơ\ng mnua\, snăn gra\p go\ sang bi mâo sa ]ô nao mb^t tui duah mnơ\ng ru\ mkra. Boh nik jing phung êkei, bi nao sơăi yơh duah kyâo ngă kmeh. Kmeh sang kreh ngă jing pro\ng, ho\ng boh pro\ng truh 50cm. Mơ\ng đưm hlo\ng truh kơ ara\ anei mnuih [uôn sang ăt adôk dja\ pioh klei bi hgu\m mguôp pro\ng êdi hlăm brua\ anei”.

Phung êkei êdam mnuih Sedang mpra\p nga\ yang Tuh ko\ pin êa

Truh ho\ng [uôn sang mnuih Sedang hla\m grăp blu\ yan hua\ mnăm, mse\ si drei kreh pia hua\ blăm mnăm thu\n, di`u kreh mko\ mjing mơ\ng mlan 10 thu\n êlâo hlo\ng truh kơ mlan 4 thu\n êdei. Tơdah mbha\ mbhai djo\ hlăm yan ana\n, phung tuê srăng mâo mmông myun nao mb^t ho\ng knăm mơak mơ\ng [uôn mnăm hua\, hlăp mbul hlăm êwa ]ing ]har. Ho\ng klei đing đa\o kơ jih jang mnơ\ng mâo mngăt, mnuih Sedang dja\ pioh lu mta knăm, [ia\dah hlăm ana\n duh m^n h^n kơ klei hd^p anak mnuih. Leh mâo klei êđăp ênang ho\ng anôk mko\ mjing knăm mơak mơ\ng mnuih Sedang. Ho\ng ai êwa mpu\, hlăm knăm ngă yang ako\ pin êa, hlo\ng truh kơ êwa ]ing knăm ]uh kbao mơak sang rông mrâo, lehana\n knăm tru\n kơ brua\ hma, knăm hua\ êsei mrâo… Phung tuê srăng [uh sa knhuah ngă mdê mdê, kơ ai êwa bi mguôp pro\ng, kơ klei bi đăo knang, klei bi đru, klei thâo bi pap, lehana\n lu knhuah siam mkăn. Jean Frangois Leonardi, sa ]ô tuê mơ\ng Prăng leh truh kơ Kontum mâo klei la] snei:

“ Anei jing gưl tal 4 leh kâo truh kơ Việt Nam. Kâo hrăm mb^t `u\ kma hlăm djăp mta klei jăk ana\n. Kâo mâo leh lu ai tiê kơ gưl hriê ]hưn anei, lehana\n kâo ]ang hmăng mâo [uh ti ala\ mta kâo mtam jih jang knhuah jăk siam mơ\ng mnuih djuê [ia\ ti Lăn Dap Kngư anei”.

Jih jang dhar kreh anei mơ\ng mnuih Sedang mơ\ng phu\n tal êlâo thâo [uh jing yuôm bhăn ana\n, snăn dhar kreh amâo mâo êdah ana\n jing klei khăp ]ia\ng mse\ si thâo m[lum, thâo mjum mơ\ng mnuih Sedang mâo ai tiê thâo khăp, thâo jum tuê, [ia\dah hlăm ana\n ăt êdah mơh ai tiê thâo răng, lehana\n jho\ng knê` tơdah tuôm ho\ng klei ara\ng ap gư\ ktư\ jua\. Ho\ng lu mta mnơ\ng bi knăl, mơ\ng du\m knhuah đưm, mơ\ng klei yăl dliê đưm brei [uh mnuih Sedang m^n kơ lăn adiê, mnuih Sedang êpa mhao kơ klei êđăp ênang, jăk yâo, sa klei hd^p djăp ênu\m, mtăp mđơr, klei jăk dưi ho\ng klei jhat… Kdrăp pe\ tông mnuih Sedang êdah êdi jing ]ing, ênhiang `u m`ê bi êdah mơ\ng lam ai tiê anak mnuih kơ anei. Mnơ\ng [ơ\ng mâo mjing mơ\ng jih jang mnơ\ng dhơ\ng dliê, ho\ng kpiê ]eh kpei mjing ma\ pô, mâo sâm Ngọc Linh ria\ ho\ng kđeh wa\t, đio\ brông, kan êa hnoh… srăng ngă kơ tuê hiu ]hưn amâo mâo dưi wơr ôh. Klei năng mđing êdi tui si A Kay, k’ia\ng khua adu\ brua\ dhar kreh hâo hưn kdriêk Đăk Hà, jing mnuih Sedang hlăk dôk kriê pioh jih jang dhar kreh djuê ana pô mơ\ng đưm dưn yua kơ klei hd^p aguah tlam:

“ Ho\ng mnuih djuê ana Sedang ăt adôk dja\ pioh knhuah gru dhar kreh pô, mse\ si knăm hua\ êsei mrâo, djăt êa pin, lehana\n knăm tru\n kơ brua\, knăm trôk mdiê. Ana\n jing du\m knhuah dhar kreh ăt adôk dja\ pioh nanao ba\ kơ ara\ anei. Jih jang knăm ana\n ăt mâo mko\ mjing, mko\ mjing djo\ klei klei bhiăn dja\ pioh jăk”.

Mnuih Sedang m'ak ho\ng kna\m m'ak

}ia\ng kơ dhar kreh djuê ana Sedang anei hlo\ng jing anôk jăk kơ brua\ hiu ]hưn ênguê kơ phung tuê je\ giăm taih kbưi, du\m thu\n giăm anei brua\ sang ]ư\ êa djăp gưl ti ]ar Kontum bi kla\ leh dhar kreh jing boh kdru\t kơ klei mđ^ kyar. Brua\ lo\ ru\ mdơ\ng sang roong đưm, kru\ jih knăm mơak djuê ana dưi lo\ h[uê w^t snăi. Nguyễn Phúc Đoan, khua sa\ Đăk Pxi, kdriêk Đăk Hà, jing alu\ wa\l mâo 4.300 ]ô mnuih djuê ana Sedang sơăi, brei thâo:

“ Hmei [uh jih jang brua\ duh [ơ\ng mơ\ng djuê ana Sedang halưm sa\ hmei jing djo\ tuôm ho\ng dhar kreh. Klei anei mơh jing boh kdru\t ]ia\ng kơ mnuih [uôn sang k’ê` kơ brua\, lehana\n bi hguôm mguôp ]ia\ng ru\ mdơ\ng [uôn sang trei mđao, kjăp ktang, êđăp ênang. Hlăm hdră kriê pioh hmei srăng lo\ đru kơ brua\ mđ^ kyar hiu ]hưn ênguê, k`ăm mđ^ h^n ênoh mnuih [uôn sang mâo ba w^t. Êngao kơ klei mâo ba w^t mơ\ng brua\ duh mkra mjing, snăn mơ\ng brua\ hiu ]hưn ênguê mâo mơh, hlăm ana\n ma\ dhar kreh djuê ana yơh jing knơ\ng”.

Ho\ng du\m boh [uôn mnuih djuê ana Sedang ti Kontum yan mnga nei, hrăm mb^t ho\ng ai êwa knăm mơak, mâo hua\ [ơ\ng mb^t hrăm, mơak m`i hlăm êwa ]ing, knhuang ]huang, mtluk mtlak hla\m yan hua\ mnăm, phung tuê lo\ [uh sa ai êwa mrâo, klei hd^p mrâo hlăk bluh hriê ho\ng mnuih djuê ana Sedang. Du\m đang kphê Arabika mtah mda, mta kphê [âo mngưi êdi, hlăk mâo mnuih Sedang dôk mjut mjing; nao `u\ kma hla\m lam kmrơ\ng ]ư\ dlông truh êbeh 1.800m mka\ ho\ng êlah êa ks^ sna\n mâo lu war sâm Ngọc Linh ho\ng ênoh yuôm bhăn êdi, lehana\n lo\ mâo Hồng đẳng sâm, ngũ vị tử… jing ana\p ba w^t kơ mnuih djuê ana Sedang mâo hnơ\ng hrui w^t pro\ng, lehana\n jing leh do\ yuôm bhăn, jih jang hlei pô tuê truh kơ anei ăt ]ia\ng lông nao halưm dhar kreh Sedang anei.

H’Mrư pô ]ih – H’Nga ra\k