VOV4.Êđê – Ti kr^ng phu\n kơ La\n dap kngư, mâo ênoh mnuih lu h^n hla\m kr^ng, [uôn pro\ng {uôn Ama Thuột, ]ar Daklak mâo lu klei ga\l mđ^ kyar brua\ lo\ hma lehana\n brua\ hiu ]hưn ênguê. Hla\m ana\n mâo brua\ hiu ]hưn ênguê – brua\ lo\ hma – kphê – la\n mnga êa m’ak – êpul êya mâo lu klei ]ang hma\ng sra\ng mđ^ kyar ktang h^n hluê ho\ng hdra\ bi hgu\m kr^ng nga\ lo\ hma ju\m [uôn pro\ng lehana\n krah [uôn pro\ng. Lu boh [uôn nah êngao [uôn pro\ng dưi dla\ng sra\ng mđ^ kyar kluôm ênu\m h^n hla\k du\m boh tu\ dưn mse\ sna\n dưi lar bra ktang h^n. Phung mda asei a\t [uh klei ga\l ma\ brua\ pô kha\p ]ia\ng lehana\n mâo hnư hrui w^t h’^t.

Aguah ưm adiê mrâo không hjan, tue truh ăt ka lu mơh, mnuih ngă brua\ hlăm alu\ wa\l hiu ]hưn ênguê yang [uôn Ko\ Tam, [uôn hgu\m Tân Hoà, [uôn pro\ng {uôn Ama Thuôt, bi mj^t m’ua\t leh kơ brua\ knua\. Mâo êpul mko\ ê`an khăt mkra ana mnga ktuê klông êbat. Mâo êpul nao k[awk to\ mnga pôk hlăm m’a\ kyâo.  Mâo êpul dôk bu] rơ\n hlăm djăp abu\ mnga hlăm wa\l, amâodah pruê hbâo bru\ ti war anôk ngă klei bi hmô. Mniê ma\ brua\ mâo klei đru mdul lu h^n, lo\ hnê] hriăm ]ia\ng mâo ma\ hra\ tu\ yap jing pô nga\ brua\ hiu ata\t klei ]hưn ênguê. H’Jer Êban, ti {uôn Puôr, sa\ Hoà Đông, kdriêk krông Pa] brei thâo, `u [uh anei jing brua\ yuôm bhăn, amâo mâo djo\ kno\ng duah klei hd^p mda đui] ôh, [ia\dah lo\ đru thâo săng êlam h^n kơ dhar kreh – h[uê ênuk knhuah gru djuê ana Êđê, lehana\n kơ ]ar pô:

“Ti anei 70% jing mnuih [uôn sang Êđê. Kha\dah kâo jing anak Êđê [ia\dah klei thâo săng kơ dhar kreh pô amâo mâo djăp ênu\m ôh. Ngă brua\ hiu ]hưn ênguê anei amâo mâo djo\ kno\ng đru kâo mâo prăk mlan, [ia\dah lo\ mjing djăp klei găl kơ phung ngă brua\ hiu ]hưn ênguê mâo hriăm du\m boh adu\ ktrâo ata\t mnuih hiu ]hưng dhing, đru kâo thâo săng lu h^n kơ dhar kreh djuê ana pô. Kâo mơak lehana\n bi kla\ tui tio\ brua\ anei. Mơ\ng ana\n, s^t yơh amâo mâo jing pro\ng pr^ng ôh, [ia\dah ăt sa kdrê] đru kriê pioh knhuah gru dhar kreh pô”.

Lu jing kbia\ hriê mơ\ng găp djuê ngă pưk hma, kno\ng jua\t mưng ho\ng [uôn sang, hma pưk, leh ]huang nao ngă brua\ hiu ]hưn ênguê ti {uôn Ama Thuôt, phung mniê êra Êđê mâo lu klei thâo săng mrâo kơ klei găl ]ia\ng mđ^ kyar [uôn sang pô. H’Jô` Êban sang ti [uôn Ko\ Tam, sa\ Êa Tu jing sa klei bi hmô, ho\ng klei hur har hriăm êjai, ma\ brua\ êjai hlăm anôk brua\ anei, H’Jô` mâo bi mguôp ho\ng lu mnuih hlăm hla po\k yang [uôn, boh nik ho\ng phung mda asei hlăm ]ar, lehana\n ti Đà Lạt ]ar lâm Đồng ]ia\ng tui hriăm kơ hdră nga\ brua\ hiu ]hưn ênguê. H’Jô` la], du\m boh [uôn hlăm {uôn Ama Thuôt mâo du\m knhuah jăk mdê mdê pioh kơ brua\ hiu ]hưn ênguê. Tơdah thâo duh m^n, lehana\n mâo puhng duh mkra pro\ng ]ung ata\t, brua\ hiu ]hưn ênguê hlăm yang [uôn ti {uôn Ama Thuôt srăng mâo klei đ^ kyar jăk:

“Kâo dôk m^n {uôn Ama Thuôt dưi yơh ngă brua\ hiu ]hưn ênguê yang [uôn. Kyuadah tinei mâo lu boh [uôn giăm [uôn pro\ng. Kyuana\n, [uôn sang kơ anei dưi bi mguôp mb^t ho\ng du\m anôk ngă brua\ hiu ]hưn ênguê, alu\ wa\l hiu ]hưn bi mguôp ho\ng du\m boh [uôn nga\ du\m boh homestay, du\m anôk mdei msăn, lehana\n ksiêm duah kơ mnơ\ng dhơ\ng, dhar kreh [uôn sang ana\n”.

Truh kơ ara\ anei ti {uôn Ama Thuôt mâo 6 alu\ wa\l, anôk hiu ]hưn ênguê yang [uôn pro\ng, mâo leh klei duh bi liê jăk, lehana\n mko\ mjing mâo klei bhiăn. Ho\ng klei mâo iêu jak lu tue hriê ]hưn, bi kla\ kơ knhuah bhiăn pô ho\ng jar rup brua\ hiu ]hưn ênguê Daklak, lehana\n kr^ng lăn Dap kngư, jih jang anôk ana\n lo\ mjing brua\ knua\ ma\ kơ 1 êbâo ]ô mnuih, êbeh mkrah hlăm ana\n jing anak Êđê hlăm alu\ wa\l, rơ\ng mâo ênoh ba w^t mơ\ng 50 – 60 êklăk prăk/thu\n, giăm knar ho\ng brua\ pla 1 ha kphê tơdah ]h^ ho\ng ênoh ara\ anei. Ư ai, lehana\n mâo klei găl h^n kơ brua\ mđ^ kyar kr^ng [uôn sang, ana\n yơh jing klei jih jang di`u bi la]. Mse\ si H’Drim Ayu\n ti [uôn hgu\m Tân Hoà la]:

“Kâo m^n lo\ jak lu amai adei mkăn hriê, kyuadah hlăm [uôn hmei ăt adôk dja\ pioh sa b^t pin êa siam snăk. Tui si klei yăl dliê mơ\ng đưm, pin êa anei jing pin êa Dăm Yi. Mâo klei yăl dliê kơ Dăm Yi mb^t ana\n. Kyuana\n yơh kâo mb^t ho\ng mnuih hlăm [uôn ]ia\ng ba brua\ hiu ]hưn ênguê truh brei jih jang mnuih thâo kơ dhar kreh pô”.

Aduôn Nguyễn Thị Ngọc Anh, Khua kia\ kriê Knơ\ng brua\ hiu ]hưn ênguê dhar kreh lăn mnga êa siam yang [uôn Ko\ Tam, knu\k kna mâo leh hdră êlan kla\ kơ klei mđ^ kyar brua\ hiu ]hưn ênguê. Nao hlăm knăm mơak kphê {uôn Ama Thuôt, Khua knu\k kna Nguyễn Xuân Phúc ăt mtru\t hdră mđ^ kyar klei duh mkra ti Daklak ho\ng brua\ lo\ hma – hiu ]hưn ênguê, lehana\n kphê hlăm sa hdră êlan mb^t”. Jih jang klei anei brei [uh, ti Daklak, lehana\n hlăm Lăn Dap kngư anei, brua\ hiu ]hưn ênguê brua\ lo\ hma- brua\ hiu ]hưn ênguê lăn mnga êa mơak, lehana\n brua\ yang [uôn, amâo mâo djo\ kno\ng jing klei găl kơ klei mđ^ kyar, [ia\dah lo\ jing boh kdru\t kơ klei mđ^ kyar brua\ mkăn. Kyuana\n brua\ duh bi liê kơ klei hiu ]hưn ênguê ti {uôn Ama Thuôt hlăk dôk ]huang hlăm êlan jăk, lehana\n mâo leh lu klei bi mlih pro\ng. Boh s^t brei [uh mơ\ng anôk brua\ pô aduôn Nguyễn Thị Ngọc Anh la], mnuih ngă brua\ mơ\ng [uôn sang Êđê ana\n yơh hlăk dôk ngă brua\ hlăm knơ\ng brua\, srăng mjing asa\r mjeh jăk ]ia\ng kơ knhuah nga ưbrua\ anei ]a\t đ^ hlăm tar ]ar Daklak, mjing sa knhuah bhiăn siam kơ klei hiu ]hưn ênguê lăn mnga êa siam, hiu ]hưn ênguê brua\ lo\ hma kphê, lehana\n hiu ]hưn hla\m yang [uôn:

“Phung hđeh ara\ anei ma\ brua\ hiu ]hưn ênguê êjai, ngă brua\ pla mjing êjai, lehana\n thâo [uh du\m knhuah ngă brua\ mrâo mrang. Boh nik, Daklak anei, mnuih ngă brua\ ti sang di`u ăt mâo 1; 2 ha kphê. Tơdah di`u bi mguôp mb^t snăn srăng mâo 6; 7 ha leh. Snăn di`u srăng dưi ngă brua\ mb^t, ho\ng hdră ngă brua\ mrâo mrang, mguôp ho\ng brua\ hiu ]hưn ênguê kâo [uh di`u thâo ngă leh. Mmông ana\n, di`u srăng ngă brua\ hjăn hlăm [uôn pô jing jăk h^n. kâo [uh mâo phung duh mkra ba ako\, hlăm klei bi mguôp mb^t jih jang du\m boh [uôn snăn srăng jing ja\k snăk”.

Ara\ anei, du\m boh [uôn, hlăm [uôn pro\ng {uôn Ama Thuôt, ]ar Daklak mâo mko\ mkra gưl tal êlâo kr^ng [uôn sang mrâo. Êngao kơ kphê {uôn Ama Thuôt mâo leh anôk dôk kjăp, mâo leh lu mta mnơ\ng mâo rang mdah, kơ kr^ng pla mjing krah [uôn pro\ng, ăt hlăk mko\ mjing ana\n knăl kơ pô. Mse\ si mâo hlô rang }ư\ Êbur, nah Yu\ [uôn pro\ng, mjeh mnơ\ng pla, lehana\n dliê kyâo, lehana\n mnga bi msiam t^ng kơ nah Ngo\, kăn hlăng, kăn mjeh ti nah Dhu\ng. Mb^t ho\ng jih jang ana\n knăl mơ\ng brua\ lo\ hma mâo mko\ mjing, hrăm mb^t ho\ng jih jang brua\ hiu ]hưn ênguê pro\ng lehana\n man dưn, hrăm mb^t mđ^ kyar. Mnuih [uôn sang hlăm du\m boh [uôn mâo leh [uôn pro\ng pioh du\m anôk jăk hlăm alu\ wa\l, mse\ si wa\l ta] pro\ng krah [uôn, sang dăp pioh ngă drăp… Pioh kơ brua\ mdah du\m knhuah gru dhar kreh, mnơ\ng dhơ\ng yuôm bhăn pô. Brua\ pla mjing, brua\ hiu ]hưn ênguê, kphê, lăn mnga êa siam, lehana\n yang [uôn ti anei hlăk dơ\ng `u\ kma ho\ng jih jang, mjing klei mtru\n agha êlam, lehana\n mâo klei kjăp hlăm klei mđ^ kyar.

Y-Khem pô ]ih hlo\ng răk