VOV4.Êđê - Hluê si klei [uh bi mkla\ mơ\ng brua\ mdrao mgu\n ]ar Daklak, mlan 8, mlan 9 gra\p thu\n jing wưng kha\ng bluh đ^ ktang klei rua\ êngoh bi m[le\ êrah ti alu\ wa\l ]ar. Jing alu\ wa\l kha\ng mâo ênoh mnuih rua\ klei rua\ êngoh bi m[le\ êrah lu êdi mơ\ng ]ar, Anôk brua\ mdrao mgu\n [uôn pro\ng {uôn Ama Thuột hla\k g^r po\k hluê nga\ du\m hdra\ msir bi kdơ\ng ho\ng klei rua\ k`a\m mkhư\ klei đ^ tưp lar, đa\m mâo klei  lu êgao hnơ\ng đei mnuih rua\ dôk đih mdrao ti du\m sang êa drao.

Yap mơ\ng ako\ thu\n truh krah mlan 8/2018, [uôn pro\ng {uôn Ma Thuột mâo êbeh 90 ]ô mnuih djo\ klei ruă êngoh bi m[le\ êrah, tru\n 58% mkăn ho\ng wưng anei thu\n 2017. Khă sơnăn, hluê si klei t^ng yap mơ\ng Anôk bruă mdrao mgu\n [uôn pro\ng {uôn Ma Thuột, ênoh mnuih djo\ klei ruă mphu\n đ^ pral mơ\ng mlan 7 leh ana\n hluê si t^ng knăl srăng lo\ dơ\ng đ^ hlăm mlan 8 leh ana\n mlan 9. }ia\ng pral ksiêm dlăng klei ruă, mơ\ng ako\ thu\n mtam, Adu\ bruă mdrao mgu\n đru k]e\ leh kơ Knơ\ng bruă sang ]ư\ êa [uôn pro\ng bi mklă du\m mta hră m’ar g^t gai du\m gưl knu\k kna alu\ wa\l, êpul hgu\m, êpul bruă hgu\m kngan răng mgang klei ruă êngoh bi m[le\ êrah. Aê mdrao Hoàng Văn Phong, khua Adu\ bruă mdrao mgu\n [uôn pro\ng {uôn Ma Thuột brei thâo:

“ Hlăm hdră g^t gai mơ\ng Knơ\ng bruă grăp mlan, bruă răng mgang klei ruă la] mb^t dưi ktuê hluê dlăng, hmao hưn mthâo, boh nik gơ\ du\m mta klei tưp lar mse\ si êngoh bi m[le\ êrah. Leh ana\n Knơ\ng bruă sang ]ư\ êa [uôn pro\ng pral đru mkăp prăk bi liê, đru knơ\ng brua\ mdrao mgu\n hlăm bruă ktuê hluê dlăng klei ruă, mdjiê hluăt lo\k leh ana\n krih êa drao mdjiê kê] [loh”.

Kơ bruă răng mgang, aê mdrao Võ Minh Hùng, khua Anôk bruă mdrao mgu\n [uôn pro\ng {uôn Ma Thuột brei thâo: Anôk bruă g^t gai jih jang 21 hlăm ênoh 21 Sang êa drao să, phường hur har, mtô mblang, iêu la] mnuih [uôn sang hluê ngă du\m hdră răng mgang klei ruă, khăng ktuê hluê dlăng ênoh mnuih djo\ klei ruă, hmao msir mghaih hruh klei ruă. Mơ\ng ako\ thu\n truh kơ ara\ anei, Anôk bruă mdrao mgu\n mko\ mjing bruă krih êa drao hlăm lu alu\ wa\l mâo 2 blư\, mdjiê 5 hruh anôk klei ruă, khư\ gang klei ruă tưp lar. Aê mdrao Võ Minh Hùng, khua Anôk bruă mdrao mgu\n [uôn pro\ng {uôn Ma Thuột brei thâo:

“ Mơ\ng ako\ thu\n mtam, Anôk bruă mdrao mgu\n mko\ mjing leh hdră k]ah răng mgang klei ruă êngoh bi m[le\ êrah thu\n 2018. Mko\ mjing hluê ngă, ktuê hluê dlăng du\m hruh klei ruă hđăp mơ\ng thu\n 2017 leh ana\n po\k ngă truh du\m sang êa drao să phường kơ bruă iêu la] mnuih [uôn sang bi mdoh wa\l hd^p mda mdjiê hluăt lo\k. Hruê mlan êgao Anôk bruă mdrao mgu\n ăt mko\ mjing brua\ krih êa drao kơ du\m să phường mâo Hoà Thuận, Tân An leh ana\n Êa Tam leh ana\n bi msir mghaih hruh anôk klei ruă mâo mrâo hlăm thu\n 2018”.

Wưng anei, bruă ngă mơ\ng phung đru bruă mdrao mgu\n dưi mđ^ ktang. Êpul knuă druh anei khăng nao hlăm djăp go\ êsei ]ia\ng mtô mblang, mtă mtăn, ktrâo la] kơ mnuih [uôn sang bi mdjiê hluăt lo\k, kê] [loh. Khă snăn,  sa hlăm du\m klei dleh dlan pro\ng h^n êdi ara\ anei, ana\n jing êpul đru bruă mdrao mgu\n [ia\ đei. Ti du\m wa\l krah [uôn pro\ng, yap mdu\m grăp ]ô đru bruă mdrao mgu\n tu\ đua klam kriê dlăng mơ\ng 500 – 600 go\ êsei, hlăk êjai ana\n ênoh prăk đru mdul grăp mlan kơ êpul bruă anei [ia\ đei, ngă hma^ djo\ kơ klei hur har ai tiê leh ana\n ai tiê khăp ]ia\ng kơ bruă mơ\ng digơ\. Aduôn Nguyễn Thị Huân, pô đru bruă mdrao mgu\n alu\ 8, phường Êa Tam, [uôn pro\ng {uôn Ma Thuột bi kah:

“ Tơdah nao hlăm sang bi blu\ hra\m, nga\ jăk ho\ng go\ êsei sna\n kơh ara\ng m’ak [ia ai tiê. {ia\dah leh pô duah [uh mâo klei nga\ ka djo\ leh ana\n pô mtă mtăn, snăn ara\ng amâo ]ia\ng hmư\ ôh. Leh ana\n mâo đađa sang s^t pô nao kăn po\k [a\ng lei. Kơ bruă hiu mtô mblang hruê anei drei nao ti alu\ anei, hruê mgi drei nao ti alu\ wa\l, tơ grăp hruê ăt nao nanao sna\n gơ\ kăn dưi ngă lei”.

Ti mmông ngă bruă plah wah Knơ\ng bruă mdrao mgu\n leh ana\n Knơ\ng bruă sang ]ư\ êa [uôn pro\ng {uôn Ma Thuột kơ bruă răng mgang klei ruă, Vũ Văn Hưng, K’iăng khua Knơ\ng bruă sang ]ư\ êa [uôn pro\ng m`ă klă, bruă kriê dlăng klei suaih pral mnuih [uôn sang jing 1 hlăm du\m mta bruă mâo knu\k kna [uôn pro\ng bi mđing. {uôn pro\ng rơ\ng mâo djăp prăk yua kơ bruă răng mgang klei ruă. Jih jang du\m mta bruă mdrao mgu\n mơ\ng knơ\ng bruă mdrao mgu\n đru k]e\ mâo knu\k kna nao ai s’a^, khă gơ\ bruă ngă anei mâo ba w^t boh tu\ dưn klă s^t kơ mnuih [uôn.

Kyua mâo du\m klei g^r ktưn hlăm bruă răng mgang klei ruă êngoh bi [le\ êrah, klei mđing dlăng mơ\ng knu\k kna du\m gưl, knơ\ng bruă mdrao mgu\n pral kdal hlăm bruă răng mgang klei ruă. Êa drao leh ana\n kdrăp mnơ\ng yua mdrao mgu\n wa\t hlăm bruă răng mgang leh ana\n mdrao klei ruă ti du\m gưl dưi krơ\ng kjăp. Klei thâo [uh săng mơ\ng êpul êya kơ klei ruă anei [rư\ hruê [rư\ đ^ kyar. Jih jang mnuih [uôn sang thâo sơa^ hdră răng mgang klei ruă. Khă sơnăn, mơ\ng bruă ktuê hluê dlăng mơ\ng knơ\ng bruă djo\ tuôm, bruă bi mlih klei thâo [uh săng jing bruă ngă s^t êdi snăn ka mâo lu ôh mnuih dưi ngă.

Hlăm wưng kơ ana\p, Anôk bruă mdrao mgu\n [uôn pro\ng {uôn Ma Thuột hluê si t^ng srăng đru k]e\ kơ Knơ\ng bruă sang ]ư\ êa [uôn pro\ng đru brei thiăm pra\k ngă bruă kơ êpul đru bruă, boh nik gơ\ hlăm du\m mlan klei ruă êngoh bi m[le\ êrah bluh đ^ lu. Kyua anei jing êpul bruă je\ giăm ho\ng mnuih [uôn sang, thâo săng knhuah hd^p klei bhiăn mơ\ng mnuih [uôn sang, găl êlưih hlăm bruă iêu la] mnuih [uôn sang bi mlih klei m^n bruă ngă. Mb^t ana\n, lo\ dơ\ng mđ^ ktang bruă bi mdoh wa\l hd^p mda, iêu la] klei đru hgu\m mơ\ng du\m êpul hgu\m, êpul êya mko\ mjing hruê knăm 6, knăm 7 mtah mdjiê hluăt lo\k; mko\ mjing bruă krih êa drao, mđ^ ktang bruă ktuê hluê dlăng ti du\m să, phường… mhro\ tui] hnơ\ng du\m ]ô mnuih djo\ klei ruă mrâo.

Klei rua\ êngoh bi m[le\ êrah jing sa klei rua\ tưp kjham hu^ ba mtưp mơ\ng mnuih anei kơ mnuihadih  hluê ho\ng gru ke\ mơ\ng kê] kdruêh, ana\n kê] anei jing Aedes Aegypti. Klei rua\ anei mâo ai tưp lar pral hla\m êpul êya [uôn sang lehana\n hu^ sra\ng djiê tơdah amâo hmao thâo [uh lehana\n mdrao. Ara\ anei, klei rua\ êngoh bi [le\ êrah ka mâo ôh vaccine dưi gang mkhư\ lehana\n êa drao mdrao hlao, kyua ana\n brua\ duah mđing du\m klei hâo hưn hla\m brua\ gang kdơ\ng ho\ng klei rua\ anei jing yuôm bha\n êdi. Pô ]ih klei mrâo mâo leh klei blu\ hra\m ho\ng Aê mdrao Phạm Hồng Lâm, Khua anôk mdrao klei rua\ tưp,  Sang êa drao kr^ng Dap Kngư kơ klei anei.

- Ơ aê mdrao! Klei rua\ êngoh bi [le\ êrah si klei bi knăl ]ia\ng dưi thao kral mka\ ho\ng du\m klei êngoh mkăn?

. Aê  mdrao Phạm Hồng Lâm: klei rua\ êngoh bi [le\ êrah jing sa mta klei rua\ kbia\ hriê mơ\ng virus mtưp mơ\ng kê] bloh ke\. Êngoh kbia\ hriê mơ\ng virus mâo lu mta [ia\dah ho\ng êngoh bi [le\ êrah mâo klei bi knăl mse\ snei: Tal êlâo jing đ^ êngoh hlơr bhiâo riâo rit, boh nik hlăm yan hjan. Tal dua mâo klei rua\ ko\. Klei rua\ ko\ jing klei bi knăl mâo sơăi mơ\ng djăp mta klei đ^ êngoh kbia\ hriê mơ\ng virus, lehana\n kman. {ia\dah klei rua\ ko\ mơ\ng êngoh bi [le\ êrah jing klei rua\ ko\ rua\ hlăm kđeh, hlăm atu\t klang, lehana\n rua\ êlam hlăm [ho\k asa\r ala\. Klei bi knăl tal 3 jing amâo mâo dưi wơr ôh ana\n jing klei kbia\ đung êrah. Tui hluê mdê bi mnuih mâo klei rua\, tăp năng mâo klei bi kluh đung êrah êdu, amâodah kjham mse\ si đung gru bi kd^l hrah hlăm gu\ kl^t, kbia\ êrah adu\ng, dah kjham h^n kluh êrah hlăm prô] tian, kluh êrah hlăm dlô. Lo\ mâo sa klei bi knăl dơ\ng ana\n jing [le\ o#, ]ia\ng [le\ o#, amâo mâo ]ia\ng hua\ [ơ\ng, rua\ hlăm kuôp êhu\ng, hlăm tiê, tăp năng mnuih rua\ truh kơ klei rua\ tian eh. Klah ]u\n jih jang klei bi knăl mơ\ng klei rua\ êngoh bi [le\ êrah jing đ^ êngoh, rua\ ko\, kluh đung êrah lehana\n ngă mtu\k mtu\l tian prô]. Hlăm ana\n, đ^ êngoh lehana\n đung êrah jing dua klei bi knăl êdah h^n êdi. Mâo klei mse\ snăn, hlo\ng ba mtam yơh mnuih rua\ kơ sang êa drao bi mka\ dlăng, lehana\n mdrao mgu\n.

- Leh mâo klei rua\ êngoh bi [le\ êrah si ngă dưi mơ\ mnuih rua\ ]o\ng mdrao ma\ hjăn kơ sang, lehana\n si hdră mdrao?

. Aê  mdrao Phạm Hồng Lâm: klei rua\ êngoh bi [le\ êrah mâo 3 êpul. Sa jing klei rua\ êngoh bi [le\ êrah Dengue, dua jing êngoh bi [le\ êrah Dengue mâo klei bi knăl êlâo, lehana\n 3 jing êngoh bi [le\ êrah Dengue kjham. Tui si phu\n brua\ mdrao mgu\n êpul tal êlâo truh 71%, êpul anei jing êpul êdu, dưi mdrao ma\ hjăn kơ sang, amâodah kăp nao mka\ dlăng ti sang êa drao sa\. {ia\dah, tơ mnuih rua\ mâo klei bi knăl êngoh đ^ h^n, [le\ o# lu, rua\ hlăm tian, lehana\n mâo du\m klei bi knăl amâo mâo jăk snăn bi ba mtam kơ sang êa drao. Hlăm klei dôk mdrao kơ sang ăt bi mbo\ bi lu êa kơ asei mlei ho\ng hdră mnăm lu êa boh kroh, bur m’êa khua\r, mnăm êa nga] lehana\n êa orezol. Êngao kơ brua\ mbo\ êa hlăm asei mlei, bi hua\ [ơ\ng bi djăp, bi mdoh asei mlei, tơdah mnuih rua\ đ^ êngoh hlơr h^n, snăn dưi mnăm êa drao bi lưh hlơr, du\m mta êa drao ana\n djo\ ho\ng klei nai aê êa drao mta\ mtăn. Bi ho\ng phung mniê ba tian, mnuih dôk mâo du\m klei rua\ sui hlao leh êlâo, mnuih dlưh ai tiê asei mlei, mnuih mâo klei êmo\ng pro\ng đei snăn jăk h^n nao đih kơ sang êa drao knư\ pral jing knư\ jăk h^n.

-  Klei rua\ êngoh bi [le\ êrah mâo leh he\ êa drao mdrao hlao? Si hdră jing jăk h^n hlăm brua\ răng mgang klei rua\ êngoh bi [le\ êrah Ơ aê mdrao?

. Aê  mdrao Phạm Hồng Lâm: Ara\ anei lehana\n kơ mgi dih hla\m wưng giăm anei klei rua\ êngoh bi [le\ êrah ăt ka mâo ôh êa drao mdrao klei rua\ anei, kno\ng mâo du\m hdră mdrao đru bi mdul đui]. Klei rua\ êngoh bi [le\ êrah jing sa mta klei rua\ mtưp mơ\ng kê] [loh ke\, kyuana\n brei jih jang mnuih thâo ]ia\ng dưi gang mkhư\ klei rua\ anei jing bi hdơr đăm mâo anôk kơ hlua\t lo\k hd^p ôh, s^t nik amâo srăng mâo ôh klei rua\ ênoh bi [le\ êrah. Kê] kreh mboh hlăm du\m anôk kdơ\ng êa, snăn grăp ]ô drei bi mdoh nanao wa\l anôk pô hd^p mda, amâo mâo lui mâo sa mta mnơ\ng dưi kdơ\ng êa ôh hlăm mnơ\ng pô yua grăp hruê. Tơdah ngă jăk klei anei, djo\ ho\ng klei phu\n brua\ mdrao mgu\n mta\ mtăn s^t nik srăng dưi mkhư\ yơh klei rua\ êngoh bi [le\ êrah.

- Mni la] jăk kơ ih lu!