VOV4.K’ho- Jat jơnau đơs lài bơh ală cau jak chài rơcang sơndră kòp bơtờp bơh càr Dăk Lăk dê, nam 2021 là nam gơban uă bơh kòp sốt xuất huyết dê, khà cau bơtờp kòp digơlan gơguh uă, ngan là tŭ trồ tiah mìu uă, sùh iò bè tŭ do. Den tàng, bơdìh mờ rơcang sơndră kòp Covid-19, làng bol pal gròi sền tus broă rơcang sơndră kòp sốt xuất huyết, gơ sơt kih dà, wàs kloh niam tiah ơm kis mờ rơcang sơndră sơmac kap.

Jat jơnau đơs lài bơh Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk dê, 9 nhai bồ nam 2021, gùt càr Dăk Lăk geh 619 nă cau gơbàn kòp sốt xuất huyết tàm 15 bơh 15 kơnhoàl, thị xã, ƀòn dờng, gơmù 58,6% pơndrờm mờ bal dùl tŭ nam 2020, tàm hơ̆ khà cau gơbàn kòp tơrgùm uă ngan rlau jơh tàm ală tiah kơnhoàl bè Buôn Đôn, Ea Súp, Krông Păk mờ ƀòn dờng Buôn Ma Thuột.

Bulah khà cau gơbàn kòp sốt xuất huyết tàm 9 nhai bồ nam gơmù rlau nggùl pơndrờm mờ bal dùl tŭ nam 2020, ală khà lùp sền véc tơ tàm khà bè ờs, mơya jơnau pơhìn gơbàn uă kòp sốt xuất huyết sùm gơlik geh dilah làng bol ờ gròi sền, sền ờ sơp, ờ tơnguh jơnau git wă rơcang sơndră kòp. Bác sĩ Lê Phúc, Phó Kuang atbồ Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk pà git: “Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk kung neh đơng lam ală mpồl lơh broă tàm 2, 3 tiah geh jơnau pơhìn gơbàn kòp sốt xuất huyết tàm ală tiah geh kòp yau den bol hi neh pà dà sơnơm mờ sồr ală mpồl lam lơh ƀồm sơnơm lài tàm 2, 3 tiah geh jơnau pơhìn uă. Den tŭ do, 2, 3 mpồl neh lơh gơs, bè kơnhoàl Cư Mgar, Buôn Đôn mờ ală tiah gơbàn uă kòp sốt xuất huyết bơh nam lài dê kung neh bơyai lơh ƀồm lài sơl. Bơdìh hơ̆ tai, bol hi kung sồr ală mpồl lam lơh, bơsong mơ, bơsong di tŭ ală tiah geh kòp dùl êt”.

Tŭ do, trồ tiah tơngai mờ mìu bơrlŭ bal, tàm ală nam rềp ndo, sùh iò den ƀuơn ngan geh sơmac lơh bơtờp kòp sốt xuất huyết. Pơn yơu bè 2, 3 poh rềp ndo ngan rlau jơh, càr Dăk Lăk neh geh ală tiah geh kòp sốt xuất huyết bè Ea Súp, Cư Mgar mờ Ea Hleo.

Kung jat bác sĩ Lê Phúc đơs, tàm ală nam rềp ndo, bơh gròi sền tơngai ờs mờng kòp sốt xuất huyết dê sùm gơbàn wơl bơh 3 tus 5 nam. Git bơta ờs mờng do den tàng bơh bồ nam 2021, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr neh sồr Hìu sơnơm ală kơnhoàl, thị xã, ƀòn dờng rơcang lài bơt bơtàu broă rơndap lơh rơcang sơndră kòp sốt xuất huyết. Mờ kung sồr kuang bàng gròi sền nền nòn ală tiah geh jơnau pơhìn uă; ală hìu sơnơm xã ƀồm dà sơnơm gơ sơt sơmac, pơlam làng bol wàs kloh niam, sơn tup ală phan ƀuơn gơ kờn dà nàng sơmac in ờ gơtùi diah kòn, bơh hơ̆ gơtìp kơryan kòp sốt xuất huyết bơtờp uă. Bác sĩ Lê Phúc, Phó Kuang atbồ Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk pà git tai: “Bol hi đơs lài nam do là nam mờ kòp sốt xuất huyết digơlan gơbàn uă, ală jơnau pơhìn là bè hơ̆. Kuơmàng tàm tơngai do gam là ală nhai mìu den tàng làng bol pal rơcang lài sơndră kòp sốt xuất huyết bơdìh mờ rơcang sơndră kòp Covid-19 là kuơmàng ngan. Mờ tŭ do, tàm kơnhoàl bol hi kung neh geh ală jơnau pơlam bè mờng chài lơh broă. Tơngkah ală kơnhoàl bơdìh mờ broă rơcang sơndră kòp Covid-19 den kung lam lơh lùp sền bơta gơ rềng lơh bơtờp kòp, lùp sền vét tơ bơh tiah geh kòp yau dê nàng git gŏ gờñ, đal git tiah geh kòp mờ lam lơh kơryan kòp sốt xuất huyết. Ờ lời kòp sốt xuất huyết bơtờp tàm uă tiah”.

Jat ală cau jak chài gah lơh sơnơm đơs, kòp sốt xuất huyết là kòp bơtờp mhar tài bơh virus Dengue lơh gơbàn. Kòp bơh sơmac lơh bơtờp bơh cau kòp tus cau ờ kòp bơh tềl sơmac kap. Tŭ do, ờ hềt geh sơnơm sơm kòp mờ ờ hềt geh sơnơm vaccine rơcang sơndră kòp. Den tàng broă rơcang sơndră kòp niam ngan rlau jơh là gơ sơt sơmac, kih dà mờ rơcang sơndră sơmac kap. Jat hơ̆, làng bol pal sang jơh ală anih diah kòn sơmac dê, gơ sơt kih dà mờ broă dơp kơ̆ jơh ală phan đơ dà nàng sơmac in ờ mut diah tap; tơdùh ka tàm ală phan đơ dà dờng bè sơntèk, tơrlung, yang dà... nàng gơ sơt kih dà; ràu ală phan đơ dà dềt mờ di mơ bè yang pah poh; khòm tơrgùm, chu pơrguc ală phan sang tàm hìu mờ gùt dar hìu bè khàr, gri, nsàng khàr, nsàng yang bơcah, ding dà, kơmhò lơ u, kong rơndeh yau, trồm ding gle, khuèp nha... wàs kloh niam tiah kis, sơn tup ală phan đơ dà tŭ ờ ngui; ơn boh halà zờu tềng jơng bơngàn đơ jơng tùh prap bơngàn, ala dà gri bơkàu; rơcang sơndră sơmac kap mờ broă soh àu mpha jòng, bic tàm kơmùng jơh bal tàm trồ ngai; ngui bình xịt sơmac, ñàng bơ trơh sơmac, kem bong bơ trơh sơmac, vợt đèng gơ sơt sơmac; ai cau gơtìp kòp sốt xuất huyết bic tàm kơmùng, pleh sơmac kap nàng pleh lơh bơtờp kòp cau ndai in; jơh nùs pơgồp bal mờ gơnoar atbồ, gah lơh sơnơm tàm ală dơ̆ ƀồm sơnơm rơcang sơndră kòp.

Tŭ do, broă sơm kòp sốt xuất huyết uă ngan geh ală broă lơh gròi sền kung bè dong kờl ală kơnòl kuơmàng ai să jan in. Tŭ gơbàn kòp sốt xuất huyết, tàm broă gơlik geh, kòp digơlan tam gơl bơh nggờc gơs jroă mhar ngan, den tàng, cau kòp tŭ geh tềl tơnggŏ duh să nisơna bơh 39 tus 40 đồ C, duh să jŏ jòng bơh 2 ngai rlau hơđang, ờ gơbài mù duh să, jê bồ uă tàm bìng liang, ngkời mat, digơlan gơguh toh pơr hê, gơlik geh rah rài ală tềl toh pơr hê tàm kơl tau, gơlik toh pơr hê uă... pal jun cau kòp tus mơ hìu sơnơm nàng geh bác sĩ in kham, đal git mờ gròi sền, sơm ală tềl tơnggŏ ndai nàng pleh ală jơnau ờ niam jroă gơlik geh cau kòp in. Kuơmàng bañ gròi sền is mờ tơmut dà srồm tàm hìu, lơh gơbàn ngòt rơngơt dilah sơm ờ di, ngan là gơ wèt mờ ală cau kòp gơbàn jroă.

Nàng wă loh rơlao tai bè cơ chế lơh broă bơh sơmăc jòng jơng lơh gơtờp kòp sốt xuất huyết bal mờ broă rơcang sơndră mờ kòp do, cau ai tơngit jơnau đơs do neh geh dơ̆ lùp tai mờ bác sĩ Lê Phúc, Phó Kuang atbồ Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk:

Ơ bác sĩ, geh git nam 2021 là nam gơtus wơl bơh kòp sốt xuất huyết. Bè hơ̆, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk neh lơh jăt ală broă lơh lơi nàng rơcang tàm broă rơcang sơndră mờ kòp do?

Bác sĩ Lê Phúc: Nàng rơcang tàm broă rơcang sơndră mờ kòp Sốt xuất huyết, lài ngan Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să càr kung neh geh sră nggal bơto sồr, pal kah ală mpồl lơh broă bè broă rơcang ai broă rơcang sơndră mờ kòp sốt xuất huyết. Dơ̆ bàr là tŭ do geh ờ uă tiah bè kơnhoàl Buôn Đôn, Cư̆ Mgar, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột mờ ală tiah di gơlan gơtìp uă bè kòp sốt xuất huyết den kung lơh jăt rơndăp broă ƀồm sơnơm rơcang sơndră nàng rơcang sơndră mờ kòp sốt xuất huyết. Tŭ do, rơndăp broă ƀồm sơnơm rơcang sơndră kung neh lơh jăt tàm kơnhoàl Cư̆ Mgar mờ kơnhoàl Buôn Đôn, Ea Súp. Ƀòn dờng Buôn Ma Thuột den gam bơ̆t bơtàu rơndăp broă nàng ƀồm tàm ờ uă sơnah ƀòn di gơlan gơtìp uă. Bol añ đơs là, do là dùl broă lơh kuơ màng nàng lài ngan gơsơ̆t sơmăc dờng, tơmù gơtờp kòp. Dơ̆ bàr là tơnguh broă pơs wàs kloh niam tiah kis nàng gơsơ̆t kih dà, tơngu me tờm là nàng lơh bè lơi tơmù broă geh uă bơh sơmăc den tŭ hơ̆ kòp sốt xuất huyết kung gơmù.

Bè sền gròi den do là broă lơh bè ờs pah nhai bơh Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk dê. Bol añ neh crơng gơs mpồl nàng sền gròi, sền gròi ală bơta tơngŏ bơh kih dà, bơh ală mpồl lơh broă tàm hơ̆ tơrgùm ală tiah geh uă, di gơlan gơtìp mờ kòp sốt xuất huyết. Dơ̆ bàr tềng đăp mờ ală broă lơh ƀồm sơnơm rơcang lài, bol añ ndrờm sồr ală mpồl lơh broă lơh jăt broă pơs wàs kloh niam tiah kis, gơsơ̆t kih dà, mờ tŭ lơh niam ală broă lơh do, ală khà ai tơngŏ sơmăc gơmù den hơ̆ sồng ƀồm sơnơm rơcang lài. Tŭ ờ hềt lơh jăt broă lơh kloh niam tiah kis, ờ hềt rơcang gơsơ̆t sơmăc den bañ lơh jăt broă ƀồm sơnơm rơcang lài.

Ơ bác sĩ, kòp sốt xuất huyết gơtìp uă ngan tàm tŭ lơi tàm nam, mờ kơrnoăt lơh broă bè lơi?

Bác sĩ Lê Phúc: He git là kòp sốt xuất huyết den gơrềng tus mờ broă geh uă sơmăc. Tàm hơ̆ uă ngan tàm ală nhai kàl mìu, mìu uă den dà kờn uă, dà kờn uă mờ he ờ lơh jăt broă sơbì phan kờn dà den loh làng sơmăc geh deh tăp mờ gơs kih dà. Tŭ dờng gơs kih dà bè hơ̆ den gơs sơmăc dờng. Mờ tŭ geh sơmăc Aedes aegypti, di lah geh cau gơtìp kòp sốt xuất huyết den sơmăc kăp mhàm cau kòp lơh gơtờp kòp tus mờ cau ờ kòp. Tŭ hơ̆, kòp sốt xuất huyết lơh gơtờp mhar ngan. Den tàng ală nhai tàm kàl mìu là nhai gơtìp uă ngan. Tàm tơngai tus, ală mpồl lơh broă tàm ală tiah ƀòn lơgar pal tơnguh ală broă lơh bè lơi nàng rơcang sơndră mờ kòp niam, gơsơ̆t kih dà niam nàng rơcang sơndră mờ kòp sốt xuất huyết.

Bác sĩ geh jơnau bơto bè lơi nàng làng bol lơh jăt niam broă rơcang sơndră mờ kòp sốt xuất huyết?

Bác sĩ Lê Phúc: Kòp sốt xuất huyết là kòp tài virus, tài sơmăc Aedes aegypti jồp mhàm bơh cau kòp lơh gơtờp tus mờ cau pràn. Bol añ đơs là broă lơh niam ngan nàng rơcang sơndră mờ kòp là he pal gàr niam să jan. Lài ngan bĭc pal geh dang kơmùng tàm tŭ àng drim gờñ mờ tŭ trồ rơ̆p mang, do là tŭ sơmăc kòp sốt xuất huyết lơh broă pràn, soh ào jòng tê, gơtùi ngui ală broă lơh bè pih phan bơtrơh sơmăc, ñàng gơsơ̆t sơmăc nàng rơcang sơndră mờ kòp ai să tờm bal mờ cau tàm hìu nhă in. Mơya, bơta kuơ màng mờ geh cồng nha ngan, hơ̆ là broă gơsơ̆t kih dà, sơbì jơh ală tiah geh gơmăc deh tăp nàng gơs kih dà. Di lah khà sơmăc lơh gơtìp kòp sốt xuất huyết tàm mpồl bơtiàn uă den kòp lơh gơtờp mhar ngan, hơ̆ là broă dơ̆ bàr. Broă dơ̆ pe bol añ đơs là, nàng rơcang sơndră mờ kòp niam ngan, den bơdìh mờ broă rơcang sơndră mờ kòp den di lah gŏ să jan geh tơngŏ gơtìp kòp sốt xuất huết den ală he pal rơcang lài, pal tus mơ hờ hìu sơnơm rềp ngan nàng geh kham, bơto sồr mờ sơm kòp, bañ ơm piam tàm hìu, kòp di gơlan gơtìp jroă, di gơlan gơtìp chơ̆t uă ngan.

Ơi, dan ưn ngài bác sĩ!

Cau mblàng K' Duẩn- Ndong Brawl