VOV4.K’ho- Sền gàr kơphê tàm tơngai ròng plai là kwơmàng ngan. Tàm tơngai giă phơng sih, sơnơm sền gàr phan tam gơguh jơnhoa den broă lơh bè lơi kung gam ơn tơl sơl phơng tơrmù ƀà tu kòp lơh aniai nàng plai kơphê dờng, gar să mơya tềm pềr priă tă là jơnau mờ uă cau tam kơphê tàm càr Dăk Lăk gam sền gròi.

Là cau tam kơphê jŏ nam tàm thôn 3, xã Hoà Xuân, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk, ồng Phạm Quang Ánh đơs là, ală nam lài do bulah tìp uă kal ke mơya cau tam kơphê kung bơsong geh mờ iang nùs tam tờm chi jŏ nam do. Mơya, bàr nam rềp ndo, ngan là tàm pơgăp tŭ tơngai tơnơ̆ dơ̆ bơtờp kòp Kovid-19, cau tam kơphê gơlơh kơlôi rơcăng ngan tŭ giă kơphê ờ gơguh mờ giă phơng sih, sơnơm sền gàr phan tam gơguh jơnhoa wơl lơh ồng wih wơl jòi broă lơh sền gàr sươn chi. Ồng Phạm Quang Ánh, đơs: Đơs bal là lơh kơphê bơh ală kàl tàm tơngai gơbàn kòp Kovid-19 tus tŭ do den bol añ tìp uă ngan kal ke, tài bơh priă jền bơh cau lơh broă sa dê ờ gŏ geh jơnkah jơnkañ uă ờ den tàng tŭ sền gàr sươn kơphê ờ tơl phơng sih, sơnơm tu, trung vi lượng ờ lơh tơl jơnau kờñ bơh tờm kơphê dê. Ngan là giă phan tŭ do gơ mìng di đau lơm bàr pe nhai lài do mơya tơnơ̆ do digơlan gơmù wơl tai.

Ai ồng Ngô Văn Hùng ơm tàm thôn 5, xã Ea Kao, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk bal mờ bơta gơrềng tài bơh lơh sa den bơta trồ tiah ờ huan niam, tu kòp lơh aniai uă kung lơh ồng kơlôi rơcăng ngan sơl. Broă sền gàr ơn phơng kơphê in tàm tơngai ròng plai bè lơi nàng plai dờng, gar să mờ ờ roh uă ir priă jền là jơnau jê bồ ngan mờ ồng pal kờp dŭ tàm kàl do. Bal mờ hơ̆ là jơnau plai gơjrùh ờ gĭt loh bơh lài bè lơi mờ gơbàn gam lơh ồng kơlôi rơcăng rlau tai. Ồng Ngô Văn Hùng đơs:Gơjrùh plai, añ ờ gŏ gĭt jơnau lơi sơl mờ gơ lơh gơjrùh plai añ kung ờ gŏ wă wờng sơl bờh, gơ gơjrùh sùm bè do den là chơ̆t ngan cau lơh broă sa. Ờ gŏ chài pal kơryan bè lơi kung kơnờm sơl mờ ală cau jak chài mblàng đơs ƀà añ in

Tơngai ròng plai, tờm kơphê kờñ ngan uă phơng nàng sền gàr tờm chi kis dờng niam, plai dờng niam cèng wơl gar să niam. Mơya tài bơh kal ke bè lơh sa uă cau lơh broă sa rơhời tam gơl tàp lơh broă sa sươn sre jăt gùng dà lơh is sa is. Ala phơng hữu kơ jơm lề is ai phơng hoá họk in nàng tơrmù priă tă lơh sa. Mơya, khi kung gam kơlôi sơnơng sơl bè cồng nha bơh broă lơh tam gơl do dê. Bi Nguyễn Văn Toàn, ơm tàm thôn Tiến Cường, xã Ea Pôk, kơnhoàl Cư Mgar, pà gĭt: Tàm gùl kàl mìu mờ lồi kàl mìu den tờm kơphê sùm gơtìp kòp gu ră sa, ồm tờm, ồm plai, bơsềt dum bò lơh aniai. Bơta do là gơwèt mờ đah sền gàr phan tam. Bè ờs ală nam, añ sùm ơn phơng hữu kơ tàm bồ kàl mìu mơya añ kơno bàr pe nă cau đơs là tàm gùl kàl mìu kung ala mờ phơng hữu kơ ai phơng vô cơ in den dan lùp bè hơ̆ di halà tìs?

Bè hơ̆, broă sền gàr kơphê tơngai ròng plai kung gam sơl uă bơta ờ hềt loh. Làng bol lơh broă sa kờñ ngan geh bơta bơto pơlam bơh ală cau mờng chài dê.

Sền gàr kơphê tơngai ròng plai (rùp ai bơh internet)

Gơtùi gŏ tơngai tờm kơphe mŭt tàm tơngai ròng plai den broă kờñ phơng geh gơnoar kwơ màng ngan. Bè hơ̆, lơh bè lơi nàng tờm kơphe geh sa phơng niam mờ tơmù tu kòp mờ broă ngui phơng sih bè lơi là di pal mờ khà priă phơng gơguh kas bè tŭ do, ală broă lơh lơi gơtùi ala, ală dơ̆ sih phơng bè lơi? Cau ai tơngit jơnau đơs neh geh dơ̆ lùp Tiến sĩ Phạm Công Trí, Kwang bàng jăk chài gah lơh sa suơn sre bè tơngu me do.

Ơ Tiến sĩ, bè jơnau tơngit pa geh yal, uă cau tam kơphe ờ sŭk ngan tàm tơngai tŭ do. Tơnơ̆ mờ tơngai lì bơkào tơ̆t plai den tŭ do broă gơjrùh plai tàm tờm kơphe là geh uă ngan, bơta do tài bè lơi?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: “He git là pah nam tờm kơphe geh gơjrùh plai bơh 10 tus 15% geh tŭ tus 70% khà plai tàm tờm jăt mờ bơta lì bơkào uă ha là ờ uă. Tài he gŏ cồng nha tàm suơn kơphe geh uă ngan kung mìng tàm khà bơh 2 tấn nggùl tus 5 tấn nggùl tàm 1 lồ tàm tơngai tŭ do mơ. Den tàng, geh dùl khà plai gơjrùh is là bè ờs. Mơya, di lah he sih phơng ờ thàn, ờ ndrờm bal, ờ tơl den broă gơtìp gơjrùh plai tài kòp gơlik geh uă ngan. Mờ phơng sih ai tờm kơphe in tàm hơ̆ là tàm tơngai ờ niam tài bơh duh, ù sùh sùm gơtìp tàm bơh 2 tus 3 nam pa do, hơ̆ sồng tam gơl trồ tiah, hơ̆ sồng khà priă plai kơphe ờ mùl màl geh buơn ai làng bol lơh broă sa in tă priă den broă geh ờ uă ngan phơng sih kwơ màng ngan. Den tàng, mờ làng bol he sih phong dùl bơta den he pal kah ndrờm bal đah đạm-lân-kali mờ pal bơtơl đah ală trung, vi lượng den hơ̆ sồng kơ̆p kờñ geh tơmù broă gơjrùh plai”.

Bè hơ̆, sih phơng tàm kàl mìu den he pal sih nđờ dơ̆ mờ sih uă kàr lơi là di pal, tiến sĩ gơtùi yal tai nàng làng bol in git?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: “He kung gam geh sùm là sih 3 dơ̆ tàm dùl kàl mìu. dơ̆ sơnrờp kàl mìu geh pơlam rơyas mờ gơlì ntê, pơlam ai plai mờ ntê dờng. Dơ̆ tàm gùl kàl mìu den he kờñ geh sùm gơlì ntê, geh sùm rơyas căt mờ uă ngan là lơh nàng plai dờng mờ să gar. Dơ̆ dŭt ndơl tàm kàl mìu den dong kờl tờm tơnguh căt nha, căt ntê rơcang lài geh bơta niam rơlao mờ bè hơ̆ he geh dùl kàl tơnhào uă mờ bơta niam gar kơphe bal mờ kàl tơnơ̆ kung geh nha, ntê neh rơcang lài. Bè hơ̆, mờ 3 dơ̆ sih do den he sùm sih jăt cồng nha bal mờ bơta niam ù dê. Mờ kơphe tàm ală tiah tam uă ngan bè Tây Nguyên mờ Đah jum măt tơngai lik gam geh cồng nha bơh 3 tus 4 tấn gar, den kàl mìu he mờng sih bơh 4 tus 5 tạ phơng tàm dơ̆ sih sơnrờp. Nggùl kàl mìu den he sih bơh 5 tus 6 tạ tàm 1 lồ mờ lồi kàl den he sih bơh 3 tus 4 tạ tàm 1 lồ”.

Ơ Tiến sĩ, tŭ do khà priă phan lơh sa suơn sre gơguh kas mờ kờñ broă lơh sa suơn sre kơl jăp, den geh uă làng bol lơh broă sa rơwah sih phơng hữu kơ ngai sơlơ geh uă, bè hơ̆, làng bol pal kah bơta lơi tŭ sih phơng hữu kơ, cồng nha bơh phơng hữu kơ geh bè lơi?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: “Broă sih phơng hữu kơ geh dong kờl lơh geh niam tàm ù in. Pal jơm ồm phơng lài mờ tŭ sih mờ pal sih geh pơgồp bal mờ phơng vi sinh. Bè ờs he geh sih phơng hữu kơ ờ uă ngan jăt mờ broă kờñ bơh ù dê. Bè ù geh uă ñhơ̆t hòn, ù mƀùr niam den bơh 2 tus 3 nam he sih dùl dơ̆. Mờ kơphe he gơtùi sih bơh 1 tus 2 tấn là kung gam geh gàr niam. Gam ù mờ he lơh kloh ñhơ̆t ờ geh ñhơ̆t hòn ha là he xét ngiệm ù mờ gŏ hữu kơ tàm ù mìng geh tàm khà bè ờs den pah nam pal sih bơh 1 tus 3 tấn tàm 1 lồ. Di lah ù he geh tàm bơta klàr tài bơh ƀồm sơnơm gơsơ̆t ñhơ̆t uă nam, ù gơtìp klàr bè hơ̆ den pal sih phơng hữu kơ pah nam, mơya khà phơng hữu kơ pal uă rơlao, di gơlan geh bơh 4 tus 5 tấn den hơ̆ sồng gơtùi di pal mờ broă kờñ hòn bơh tờm kơphe dê.

Bè hơ̆, he gŏ là broă sih phơng hữu kơ là geh kwơ ngan tài geh sùm bơta niam tàm ù, pràn rơyas tờm kơphe in. Sih phơng hữu kơ ờ mìng geh gơrềng niam tus mờ bơta mƀùr ù mờ gam geh gơrềng tơn tus mờ cồng nha ngui phơng vô kơ tai. Tài rơyas pràn den tờm geh sa phơng uă rơlao. Den tàng sih phơng hữu kơ mờ vô kơ niam den lơh ù niam mờ broă tuh dà tàm kàl mìu he dê kung ƀuơn. Den tàng, tờm hòn gơs niam, rơyas pràn den he kung tềm pềr dà tuh”.

Bè Tiến sĩ neh đơs geh uă ngan bơta kwơ bơh phơng sih ròng phan tam in, bè hơ̆ sih phơng bè lơi là di pal mờ geh cồng nha ngan ơ tiến sĩ?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: “Bè he neh gŏ là sih phơng ai tờm kơphe in, phơng sih ai phan tam in den ală cau khoa họk tàm ală broă bơto pơlam kung neh yal uă ngan sơl. Mơya, bol añ kung yal tai nàng làng bol in kah. Mờ tờm kơphe geh bơto, he lơh bơtô di pal den he sih gùt dar ntê tŭ ù sùh. Hơ̆ là sih bơh bơdìh bơtô di pơgăp bơh 20 tus 30 phơng tŭ ù sùh den phơng gơrề, hơ̆ là tiah rơyas jồp bơh tờm kơphe dê. He ờ sih tềng tờm, tài tềng tờm là tiah rơyas jồp phơng ờ uă, mờ mìng bơh tiah gùt dar tờm, bơh tờm di pơgăp 30 phơng là tiah geh rơyas jồp oxi den tàng he sih tềng tiah ntê là di pal. Mờ ală tờm kơphe dềt, ală tờm pa tam den he sih bơh ntê gơlì di pơgăp bơh 10 tus 15 phơng nàng gơ jà rơyas gơrề ơnàng, broă sih phơng bè hơ̆ là di pal. Mờ pal kah là, di lah he ờ rơcang geh dà tuh mờ tàm kàl mìu den he pal sih tàm tŭ ù sùh. Bañ sih nàng kơ̆p mìu mờ kung bañ sih tàm ală dơ̆ mìu sơr nàng pleh mờ dà mìu cò pơrdô phơng”.

Ơ Tiến sĩ, bơdìh mờ broă bơtơl phơng sih di jăt mờ khà geh ai, di tŭ, di broă sih, nàng tam kơphe kơl jăp tàm tơngai tŭ do, jăt tiến sĩ he pal kah tus ală bơta lơi ndai tai?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: “Làng bol pal kah là sền gàr sơnka tờm kơphe là broă ờ pa, mơya tàm bơta tŭ do, he hơ geh lơh sa niam ờ do ờ dă mờ lơh jăt broă lơh sa suơn sre niam den làng bol pal kah tus mờ ală broă lơh. Pa do he neh atbồ phơng sih tơrgùm bal. Mờ gam tai bàr bơta ndai tai làng bol pal kah là atbồ tu kòp lơh aniai mờ ñhơ̆t tàm suơn. He pal lời ñhơ̆t mờ tŭ ñhơ̆t ñhoa rơlao 50 phơng den he pès lời nggu ñhoa 10 phơng, bè hơ̆, geh ai phan tìm niam mờ geh ai gơs broă lơh niam. Dơ̆ bàr, làng bol kung pal kah he pal tam bơrlŭ bal ală bơta tờm chi nàng kơl dìng tơngai mờ càl, den tàng tờm chi he lời ñhoa rơlao mờ tờm kơphe bơh 1 tus 2 thơ̆k nàng geh mƀur mờ lơh ndrờm bal bơta niam tiah kis. Tơngai do, làng bol he kung pal kah tus mờ broă koh rơha ntê nàng kàl lơh sa tơnơ̆ pleh mờ bơta gơtìp kòp tàm tờm mờ ntê kơphe”.

Ơi, dan ưn ngài Tiến sĩ!

Cau cih Vũ Hương Lý- Cau mblàng Lơ Mu K’Yến mờ Ndong Brawl