VOV4.K’ho- Ngui măt dà tàm tơnau dà hìu măy pờ tơlik ồs đèng Buôn Tua Srah, bồ tô dà dờng  Krông Nô, tàm ù tiah bàr xã Nam Ka mờ Krông Nô, kơnhoàl Lăk, càr Dăk Lăk dê, mờr 20 hìu làng bol tàm bàr pe càr tiah đah măt tơngai mŭt dà lơgar tus lơh hìu gŭ nàng ròng ka. Tơnơ̆ rlau 10 nam bơtàu tơnguh, ka sồc geh rwah là phan tàm dà tờm ngan, tŭ do pah nam ală hìu do tăc tàm drà pơgăp 120 tus 150 tấn ka sồc kis mờ uă ka sồc neh pơnđùm mờ ìs rañ. Ka sồc neh pơnđùm ìs rañ bơh hìu gŭ dê tàm bồ tô dà dờng do gam geh năc kờñ ngan sa.            

Bi Đỗ Thị Mỹ Ý, ƀòn tờm tàm kơnhoàl Thoại Sơn, càr An Giang lòt tus tơnau dà Hìu măy pờ tơlik ồs đèng Buôn Tua Srah, kơnhoàl Lak, càr Dăk Lăk dê ròng ka bơh nam 2011. Bi Đỗ Thị Mỹ Ý yal, sơnđờm mŭt lơh broă mờ dùl hìu gŭ ròng ka sồc mìng dùl lơm ơnàng di 30 thơk vuông, tus tŭ do, hìu bơnhă geh 4 hìu gŭ ơnàng 120 thơk vuông, ròng 30 rbô nơm, pah nam lơh geh pơgăp 10 tus 12 tấn ka kis. Bal mờ tăc ka kis, bi Ý gam lơh “ka sồc ìs rañ”, dùl bơta ka bơkah pơnrơ is ngan bi neh mờng kwèng ngan tŭ gam ơm tàm ƀòn tờm càr An Giang tăc mờ cau năc in. Bi Ý yal: Tŭ lơi hìu kŭp geh ka den lời wơl dùl êt nàng ìs rañ ka sồc, ai dilah ờ geh den blơi ka bơh ală hìu gŭ rềp hìu dê nàng lơh mờ tăc mờ cau năc in. He lơh he kuah jơh nsàp, ràu goh, pơnđùm mờ boh, mrĕ, ìs rañ sàng goh bơh 2 tus 3 ngai trồ tơngai duh den hơ̆ sồng cèng lòt tăc. Giă tăc den 200 tus 300 rbô đong dùl kĭ gơ jăt tàm bơta ka bơkah halà ờ. Năc lòt nhơl lòt gan tiah do khi blơi, tŭ sa bơkah mờ neh sa kwèng mờ khi ờ gơtùi lòt tus anih nàng blơi den hòi điện thoại dan blơi nàng he jun khi in. Halà he jàu phan rơ̆ ai ală cau tăc phan uă in.

Ồng Phạm Quốc Bình ơm tàm ƀòn dờng Buôn Ma Thuột yal, să tờm ồng mờ ală cau tàm hìu bơnhă kờñ ngan ală phan sa tiah đah jum măt tơngai mŭt dà lơgar tàm hơ̆ geh ka sồc ìr rañ. Pah tŭ geh dơ̆ lòt gan tơnau dà hìu măy pờ tơlik ồs đèng Buôn Tua Srah là ồng pleh blơi tai ka sồc ìs rañ bơh ală hìu ròng ka tàm do dê. Ồng Bình yal, tŭ do gam là tơngai geh uă ka sồc ìs rañ bơkah ngan rlau jơh tàm nam, tài bơh di tàm kàl tơnhàu tờm, trồ tiah kàl prang bươn ngan ai broă ìs ka in. Jăt ồng Bình yal, phan sa ka sồc ìs rañ kàl do ờ huan ir tơngi, puăc sa bơkah ngan; gơtùi buh, chàng lơh phan ñô halà gơm mờ nha hañ sa mờ piang duh. Dơ̆ do, ồng blơi 10 kĭ nàng hìu bơnhă in sa mờ lơh phan pà cau pròc mhàm in. Ồng Bình đơs: Añ neh sa sơl ka sồc ìs rañ tiah đah mat tơngai mŭt dà lơgar dê pơgăp mờ do rlau 10 nam tŭ añ geh dơ̆ lòt tus càr An Giang. Nam lài, tŭ lòt gan tiah tơnau dà hìu măy pờ tơlik ồs đèng Buôn Tua Srah, den añ gŏ cau tăc den tàng blơi rê lòng sa, tŭ sa gŏ bơkah, ờ gŏ geh bơta krơi is ir pơndrờm mờ ka sồc ìs rañ tàm ală càr tiah đah măt tơngai mŭt dà lơgar ờ. Pah tŭ geh dơ̆ lòt gan kơnhoàl Lăk là añ blơi tai, rê gơm mờ jà gơ̆p bơyô tus sa ñô mờ ơlak chờ hờp dùl êt. Mìng is ngai do, añ blơi 10 kơldung nàng rê sa rơhời kung bè pà ală cau bơyô in mờ bàr pe nă làng bol jơi nòi in.

Mò Sao Hương, Phó Kwang ătbồ Phòng Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn kơnhoàl Lăk yal, tàm tơnau dà hìu măy pờ tơlik ồs đèng Buôn Tua Srah tŭ do geh uă hìu ròng ka tàm hìu gŭ, tàm hơ̆ geh 50 nơm hìu gŭ sùm ròng ka sồc, tơrgùm gùt dar măt dà ơnàng di pơgăp 6 lồ tàm dơlam tơnau dà. Pah nam, ală hìu gŭ ròng ka tàm do tăc tàm drà in pơgăp 100 tus 120 tấn ka sồc, lơh geh priă jền bơh 5 tus 6 tơmàn đong. Mò Sao Hương đơs là, bơta pràn bơtàu tơnguh gah ròng phan tàm dà bơh tiah do dê là uă ngan tài bơh geh uă tơnau dà. Drà tăc ka den là uă ngan sơl mờ geh sùm, lơh geh wơl priă jền ai cau ròng in mờ ka sồc ìs rañ gam rơhời gơ gơs là dùl phan sa bơkah pơnrơ is ngan, gơhòi gơ jà ngan năc lòt nhơl jăt gơl gùng Dà Làc- Buôn Ma Thuột. Mò Sao Hương, đơs: Broă tăc phan lơh geh tŭ do den sền bal là niam ngan. Ờ mìng tăc tàm kơnhoàl mờ gam tăc ka kis ai ală drà bè: Krông Nô, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, halà tăc tus ală kơnhoàl rềp bal bơh càr Lâm Đồng dê, bè Dam Rong, Lâm Hà. Bal mờ hơ̆, phan bơna ka sồc ìs rañ năc lòt gan khi blơi tơn tềng anih hơ̆ kung uă sơl. Đơs bal là năc kờñ ngan ka sồc ìs rañ do.

Càr Dăk Lăk tŭ do geh 3 dà dờng là Srepok, Krông Na, Krông H’năng mờ rơlao 700 tơnao dơng dà dờng, khà măt dà ơnàng git nđờ jơ̆t rơbô lồ, ƀuơn ngan nàng ròng phan tàm dà, tàm hơ̆ geh broă ròng ka sồc. Nàng dong kờl cau ròng ka do, ồng Trịnh Bá Sơn, Phó Kwang atbồ đah ròng phan tàm dà càr Dăk Lăk yal nền nòn rơlao mờ broă ròng ka sồc nàng geh cồng nha broă lơh sa uă.

Ơi, niam să ồng, dan ồng yal bè broă lơh bè lơi nàng ròng geh cồng nha ka sồc tàm gŏ bè tàm ală dà dờng, ală tơnao dơng dà hìu măi pờ tơlik ồs đèng, bơtơ̆t rơbòng dà tàm càr, den làng bol pal rơcang bè lơi?

Ồng Trịnh Bá Sơn: “Tàm càr Dăk Lăk ròng ka sồc den bơta ơnàng di pal ngan là ơnàng 6 thơ̆k mờ jòng 6 thơ̆k, ha là ơnàng 6 thơ̆k mờ jòng 12 thơ̆k. he gơtùi ngui ală gai lòs V6 pơgồp bal mờ thùng phi đù nàng lơh gŏ pơrđồng ròng ka, geh ơn tàm bơta jrô di pal ngan den bơh 2 thơ̆k nggùl rơlao hờ đang, bơta ngài jàl di pal kung bè khà jơntang dà lòt nàng tơl oxy ai ka in kis mờ dờng. Ơn gŭ pơrđồng di lah pal ơn tàm tiah dà dờng den làng bol pal kah bơta jơntang dà hòr, pal ơn niam nàng geh tơl ơnàng gùng lòt tàm dà; dơ̆ bàr tai tàm tơnao dà hìu măi pờ tơlik ồs đèng den he pal ơn tàm tiah geh dà jrô; dơ̆ 3 bè tiah kis dà; gơwèt mờ ka sồc bè khà PH ờ uă ngan bơh 6,5 tus 8 là di pal, khà oxy nàng ka kis mờ dờng niam ngan pal 40 miligram tàm 1 lĭt, dŭt ndơl là ală khà bè kiềm, thuỷ lý lơh gơlơh geh is ndai kung pal di pal”.

Tŭ do geh uă ngan sơntìl ka sồc tăc tàm drà kă bro, ồng gơtùi pà git nàng làng bol geh rơwah sơntìl ka sồc lơi di pal?

Ồng Trịnh Bá Sơn: “Ka sồc ròng tàm càr tŭ do geh 2 bơta geh uă ngan là ka sồc ƀông mờ ka sồc bồ sơma. Jăt jơnau kờp sền bơh bol añ dê, bơta ka sồc geh làng bol kờñ ròng ngan tŭ do là ka sồr bồ sơma. Bè tiah blơi, ală hìu lơh sa sơntìl tàm xã Ea Kao, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột geh tăc sơntìl ka do, mơya bol añ kung yal lài làng bol pal sền nền nòn ală hìu lơh geh bơta pin dờn uă, geh tơl sră nggal ai lơh kung bè bơta sơntìl niam nàng blơi nàng sơntìl tŭ neh blơi cèng rê, ròng pràn, tơl niam tàm kàl ròng”.

Ơi, bè jơnau ồng pa yal bè broă rơwah sơntìl ka sồc, bè hơ̆ gam broă ai ka sa bè lơi den hơ̆ sồng di pal ơ ồng?

Ồng Trịnh Bá Sơn: “Ka sồc den geh 2 bơta phan sa, tàm hơ̆ geh: phan sa tơrgùm bal geh klăc pơnai ai is ka sồc in sa geh tăc tàm drà kă bro; bơta dơ̆ bàr den là ka tạp (hơ̆ là ală bơta ka dềt neh geh kŭp bơh tàm dà dờng, dà croh,... ), broă ròng den làng bol lơh broă sa gơtùi pơgồp bal bàr bơta phan sa do nàng tơmù khà priă tàm broă ròng ka. Bè broă ai ka sa den làng bol pal lơh jăt broă lơh 4 bơta, bơta tiah, bơta khà ka, bơta niam, mờ bơta phan sa. Gơwèt mờ broă ròng sùm, làng bol pal ai sa 3 dơ̆, tàm hơ̆ geh drim, ngai mờ mho, jăt mờ kơrnoăt bơh anih lơh gơs geh ai. Làng bol pal ngui bơta geh tàm dà tŭ ròng ka tàm dà dờng Krông Na, tơnao dà hìu măi pờ tơlik ồs đèng Buôn Tua Srah geh uă bơta ka, làng bol pal kŭp nàng ai ka sồc in sa tai, tơmù khà priă ròng ờ uă mờ bơta kwơ geh gơguh. Broă ai ka sa ka tạp den làng bol pal geh lơh, bơrlŭ bal mờ phan geh lơh bơh gah lơh sa suơn sre dê, mờ pleh mờ broă ai sa uă ir lơh jơnkah phan sa, lơh gơtìp ƀơ̆ tàm tiah kis tàm dà”.

Ơ ồng, broă rơcang sơndră mờ kòp gơwèt mờ ka sồc den he pal rơcang ală broă lơh lơi?

Ồng Trịnh Bá Sơn: “Gơwèt mờ ka sồc geh ờ uă bơta kòp mờng tìp ngan bè: bơsềt, sồt tềng să mờ sùm gơtìp tàm kàl mrềt, tài bơta mrềt uă ir ală bơta vi khuẩn bơsềt gơguh pràn. Di lah ka gơtìp kòp den ală ka ờ mhar dờng, geh tŭ lơh ka gơtìp chơ̆t. Bol añ sồr làng bol tàm broă ròng, bơdìh mờ broă rơwah sơntì1 niam, rơwah tiah ròng di pal den broă rơcang sơndră mờ kòp ka sồc in kung kwơ màng ngan. Bè bơta tờm den làng bol pal rơdang sơndră mờ kòp là broă lơh tờm, tài di lah ka gơtìp kòp den hơ̆ sồng sơm, den cồng nha broă ròng ka ờ uă. Bè đah rơcang sơndră mờ kòp, bol añ bơto làng bol jăt tơngai ngui vôi kơl dung yồng gùt dar gŭ ròng ka nàng kloh niam tiah kis tàm dà nàng gơsơ̆t bơsềt kòp bal mờ ký sinh trùng; ngui dà lơh kloh di pal nàng ƀồm gùt dar gŭ ròng ka nàng gơsơ̆t phan lơh gơtìp kòp; broă ròng pal kah jăt tơngai bơtơl vitamin C nàng ka tơnguh bơta pràn rơcang sơndră mờ mờ kòp ai ka sồc in tơl pràn tam dră mờ kòp”.

Ơi, dan ưn ngài ồng!

            Cau cih Tuấn Long- Cau mblàng Ndong Brawl mờ Lơ Mu K’Yến