VOV4.K’ho- Kòi phe bulah ờ di là phan lơh geh bơh sươn sre tờm ngan bơh càr Dăk Lăk dê, mơya kung ờ gơtùi ờ dờp bơta pràn kòi phe bơh càr dê tŭ ngai sơlơ geh uă ală mat kă bro phe bal mờ phan bơna bơkah uă, lơh geh jơnau kờñ tăc tus drà dunia. Dăk Lăk kung gam lơh ngan bơtàu tơnguh phan bơna kòi phe jăt gùng dà krơi is nàng geh bơta pràn tàm pơrlòng mờ cèng wơl cồng nha lơh sa uă rlau.

Dăk Lăk geh bă ù lơh kòi kơ̆ kơl jăp sùm mờ rlau 100 rbô lồ, geh tus mờr 35% bă ù tam tờm chi tam pah nam bơh bơh càr dê. Lơh kòi bơh càr Dăk Lăk dê lam bồ tiah Tây Nguyên, kòi lơh geh pah nam 750 rbô tấn, cồng nha lơh geh kờl bal rlau 67 tạ tàm dùl lồ. Jơh ală tiah lơh kòi tàm càr dê ngui sơntìl kòi bơkah ngan, bè: Đài thơm 8, ST 24, ST 25, HT1...

Uă cau jak chài mờ cau kă bro kòi phe neh dờp kòi tam tàm Dăk Lăk lơh geh bơta kah ngan rlau jơh, ai phe sa bơkah ngan rlau jơh. Jăt mờ hơ̆, giă kòi thồm mờ ală cau kon ƀuôn bơh ală càr tiah đah jum dà lơgar dan blơi bơh Dăk Lăk pơndiang tus ală hìu măy măy kòi tàm tiah ring sùm jơnhoa rlau mờ giă kòi tam tàm tiah ring dà dờng Cửu Long. Ală mpồl lơh sa kă bro blơi kòi pà gĭt, geh bơta lin do là tài bơh bơta niam kòi tàm Dăk Lăk niam rlau, khà lơh geh wơl phe uă rlau.

Ngui niam ală bơta ƀươn do, uă tiah tàm càr neh lơh bàr pe măt kă bro phe tàm tiah tam tơn, bè “Phe sàng goh Đồng Ñất” bơh kơnhoàl Lăk dê; “Phe Krông Ana” bơh kơnhoàl Krông Ana dê, “Phe 721” bơh Kông ty Trác ñiệm Hữu hạn Một thàñ viên Kơphê 721 tàm kơnhoàl Ea Kar dê...Ală hợp tak xã neh rơcăng lài ngui măy mok sồ tàm broă jòi gĭt anih tờm lơh gơlik phan bơna, geh broă rơndăp lơh lơh hìu măy lơh gơlik kòi phe. Pơnrơ, be: Hợp tak xã Drơng broă tơrgùm bal ală bơta lơh broă sa sươn sre Thăng Bình tàm kơnhoàl Krông Bông neh lơh bal lơh kòi kă bro phan niam uă bal mờ sơntìl ST 24, ST 25. Jăt mờ hơ̆, măt kă bro “Phe sàng goh Thăng Bình HTB” geh tam bơh sơntìl kòi ST 24, ST 25 neh tăc tàm drà tàm gùl nam 2020, lơh geh sră cơng tàng 4 nơm sơrmañ OCOP kâp càr tàm lồi nam 2020. Tŭ do, măt kă bro “Phe sàng goh Thăng Bình HTB” kung neh lơh geh 26 anih tăc tàm 12 càr mờ ƀòn dờng tàm jơh gùt lơgar. Ồng Nguyễn Văn Sơn, Kwang ătbồ Hợp tak xã Drơng broă tơrgùm bal ală bơta lơh broă sa sươn sre Thăng Bình tàm kơnhoàl Krông Bông, pà gĭt: Lài do, phan bơna bè ờs ờ gŏ cau lơi gĭt ờ mờ tăc kal ke tàm drà. Mơya bơh tŭ phan bơna geh sră cơng tàng OCOP tơnguh bơngă phan bơna dùl cơnđoà pa bè bơta niam, bè broă lơh gơs phan bơna bơh hơ̆ cau ngui sa ƀươn ƀoài đơs đal gĭt phan bơna mờ ngui phan bơna he dê. Do kung là bơta tam gơl uă ngan bơh phan bơna bè ờs tàm ƀòn lơgar bơh cau lơh broă sa dê neh geh tăc tus tàm drà kă bro dờng.

Ndrờm bè hơ̆ sơl, mờ măt kă bro “Phe Krông Ana”, tŭ do jơh gùt kơnhoàl Krông Ana geh rlau 11 rbô lồ kòi sre tam uă tàm ală xã: Quảng Điền, Bình Hoà, Dur Kman mờ thị trấn Buôn Trấp. Phan bơna lơh gơlik geh rlau 800 rbô tấn pah nam, mìng kờp is kòi phe neh tă pơgồp tàm priă lơh geh bơh lơh broă sa sươn sre bơh kơnhoàl dê pơgăp 25%. Tŭ do, uă mpồl lơh sa kă bro, hợp tak xã tus bal bơ̆t bơtàu tiah tam phan, lơh bal lơh sa mờ cau lơh broă sa nàng lơh gơlik kòi sơntìl, blơi lơh gơlik phan tơn dùl anih. Ồng Nguyễn  Văn Tưởng, Kwang ătbồ Hợp tak xã drơng broă lơh broă sa sươn sre Nhật Minh, xã Bình Hoà pà gĭt, gĭt nền gùng lòt tờm là tờm kòi, hợp tak xã neh lơh gơlik phe jăt tơl jơnau sồr VietGap dê, lam lơh ală broă tam, lơh gơlik, ơn prăp, tăc bro jăt tơl jơnau sồr ală bơta niam ISO 9001: 2015 dê nàng kờñ lơh jăt jơnau sồr bơh drà kă bro dê. Wèt tus jơnau kờñ pơgồp bơnah tơnguh uă bơngă mat phan kă bro phe Việt Nam, bal mờ broă gàr kơ̆ kơl jăp bă ù tam kòi gam geh tŭ do, hợp tak xã rề ơnàng tiah tam kòi mơkung bơcri priă lơh tai hìu măy lơh geh jơnau kờñ ngan ngồn tŭ do dê. Ồng Nguyễn Văn Tưởng, Kwang ătbồ Hợp tak xã drơng broă lơh broă sa sươn sre Nhật Minh, xã Bình Hoà pà gĭt: Kwang bàng đơng lam bồ kơnhoàl lơh geh cồng nha măt phan kă bro phe Krông Ana là kòi tàm tiah do lơh gơlik den hợp tak xã rơhời kơlôi sơnơng mờ lơh nền bơcri priă lơh tai dùl hìu măy lơh gơlik phan bơna bơh ƀòn tờm he dê.      

Jăt ồng Nguyễn Hoài Dương, Kwang ătbồ Sở Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn càr Dăk Lăk yal, bulah bă ù lơh kòi mờ cồng nha lơh geh lam bồ tiah Tây Nguyên, mơya broă lơh gơlik kòi phe tàm càr Dăk Lăk kung gam tìp ờ dùl êt kal ke. Den tàng bè hơ̆ nàng tàm pơrlòng mờ drà kă bro, bal mờ lơh bal lơh gơlik, càr Dăk Lăk pal bơyai lơh bơcri priă jak chài măy mok nàng lơh gơlik phan bơna krơi is ala tài bơtàu tơnguh kòi phe jăt gùng dà lơh uă bè tàm tiah ring. Tàm Rơndăp broă lơh rơndăp tăp sèng wơl gah lơh broă sa sươn sre càr Dăk Lăk dê kung neh gĭt nền kòi phe là dùl bơta phan tờm. Càr geh tơrgùm lam lơh broă lơh ai lài nàng bơtàu tơnguh gah phan kòi phe. Ồng Nguyễn Hoài Dương, Kwang ătbồ Sở Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn càr Dăk Lăk, đơs nền: Lài ngan là gĭt nền wơl ală sơntìl dipal mờ tơl tiah tơl anih. Bơta dơ̆ bàr là rơndăp ù tiah ală tiah lơh gơlik tơrgùm bal dipal mờ bơta geh ngan tơl tiah dê nàng geh bơta lơh bal lơh gơlik phan bơna geh tơl bè khà mờ ndrờm bal bè bơta niam. Broă dơ̆ pe là lam lơh wơl lơh sa jăt gùng dà bơtàu tơnguh ală mpồl bơh cau lơh broă sa dê. Kwơmàng là ală hợp tak xã nàng lơh bè lơi làng bol ring bal tàm broă ngui măy mok bơta chài, broă lơh tam phan gơguh jak, dipal mờ geh tŭ niam tơrmù priă lơh gơs phan kă bro. Drà kă bro geh lơh bal mờ ală mpồl lơh sa kă bro nàng lơh gơlik phan tăc bro tàm drà tàm lơgar mờ drà tăc hờ lơgar ndai.

Gơtùi gŏ, Dăk Lăk geh uă bơta pràn lơh gơlik kòi phe mờ ală phan bơna krơi is, mơya nàng lơh gơlik bơta kwơ phan kă bro kòi phe uă lơh geh jơnau kờñ tàm drà kă bro dê, bal mờ bơta lơh ngan bơh cau lơh broă sa sươn sre dê den kờñ ngan ală gùng dà broă lơh dipal nàng hòi jà, dong kờl ală hợp tak xã, ală mpồl lơh sa kă bro tàm broă bơcri priă lơh sa kung bè lơh ală anih lơh gơlik phan, ơn prăp phan tơnơ̆ tŭ tơnhàu nàng tơnguh uă bơta niam phan bơna.

Dăk Lăk là ù tiah geh sơnđan là “Tiah tờm kơphe” mơya kung gam geh ƀlàng sre geh git nđờ rơhiang lồ, geh cồng nha uă bơh 8 tus 12 tấn tàm 1 lồ bè kơnhoàl Ea Kar, ală ƀlàng sre niam tàm ală xã Buôn Triết, Buôn Tría, kơnhoàl Lăk, bă sre lơh kòi Ea Sup... ală bơta kòi geh lơh tàm càr Dăk Lăk sùm cèng geh cồng nha uă mờ bơta niam rơlao mờ ală tiah lơh sre tàm tiah ring dê.

Bơta lơi lơh geh bơta krơi is do mờ gùng lòt lơi nàng kòi phe càr Dăk Lăk gơtùi tàm pơrlòng tàm drà kă bro? Dơ̆ lùp Giáo sư Bùi Chí Bửu, kwang atbồ Anih lơh kòi tàm tiah ring dà dờng Cửu Long lài do, do là dùl tàm ală cau jăk chài uă nam đềt mềr mờ broă lơh kòi geh đơs loh rơlao tai tơngu me do.

Ơ ồng, ồng đơs bè lơi bè bơta geh, bơta pràn ai tòm kòi tàm càr Dăk Lăk in?

Giáo sư Bùi Chí Bửu: “Tàm càr Dăk Lăk, kòi là dùl bơta tờm pa tàm broă lơh sa suơn sre. Tài mìng tàm 3 nam pa do, bă ù lơh sre neh gơguh rơlao 10 rơbô lồ ù sih tam, lài do den geh ờ uă. Bơta pràn do geh ai tơngŏ tàm bơta trồ tiah càr Dăk Lăk dê bơh lài tus tŭ do, làng bol mìng geh ai gơdờp mờ broă tam kơphe mơ. Mơya tàm ală tiah thòng ờ gơtùi tàm pơrlòng mờ ală phan tam ndai den tàng kòi geh dùl bă ù uă ngan. Tài tŭ trồ mang trồ tiah mrềt ngan. Broă ờ ndrờm bal bè bơta duh mờ mrềt bơh trồ ngai mờ trồ mang uă ngan, den tàng broă kờñ tă nhơm tŭ trồ mang ờ geh uă, ờ lơh hoàc huơr uă bơta pràn. Dơ̆ bàr, trồ ngai geh tơngai duh rơlao bơh 450 tus 460 calo tàm 1 phơng ơnàng. Di lah pơn drờm mờ tàm tiah ring dà dờng Cửu Long den geh di pơgăp bơh 360 tus 390 calo tàm 1 phơng ơnàng, den tàng geh uă ngan. Den tàng, cồng nha bơh broă lơh do dê là kwơ màng mờ bơta niam bơh bơta do dê kung bè hơ̆ sơl”.

Ơ ồng, bŭ lah bè hơ̆, bă ù lơh sre kòi tàm càr Dăk Lăk kung ờ uă ngan sơl, ờ dờng ơnàng, den tàng kờñ tơnguh bơtàu broă lơh sre kòi tàm càr Dăk Lăk pal tơrgùm là ală broă lơh lơi?

Giáo sư Bùi Chí Bửu: “Ngan bè hơ̆, tài bă ù tàm càr Dăk Lăk di lah kờp ală tiah thòng bè hơ̆ den bă ù geh ờ ơnàng, kờp tơrgùm den geh di pơgăp geh bơh 67 rơbô tus 69 rơbô lồ mơ. Kơnờm mờ broă he lơh gơguh kàl lơh sa, den tàng geh rơlao 100 rơbô lồ. Bè hơ̆, kờñ lơh geh bơta do, he gam tàm dùl bă ù dềt ờ ơnàng ngan. He pal lơh broă bal, lơh gơs ală Hợp ták xã nàng lơh pơgồp bal tiah. Bŭ lah geh lơh pơgồp bal tiah, pơgồp bal bă ù den kung mìng là dùl bă ù ờ ơnàng. Den tàng he pal lơh geh dùl bơta là: Bă ù ờ ơnàng mơya kông nghệ dờng. Hơ̆ là he bơcri khoa họk tàm broă lơh den hơ̆ sồng geh dùl bơta krơi is ai kòi càr Dăk Lăk he in gơtùi. Tài he ƀuơn bè trồ tiah, mơya di lah he geh khoa họk tus bal den cau sơnđan là kông nghệ ngăc ngar ha là tus do sơnđan là lơh sa suơn sre ngăc ngar den neh geh lơh lài mờ git lài jơh bơta do bơta ndai mờ lơh gơtùi broă lơh hơ̆ den hơ̆ sồng he geh tơnguh uă. Kwơ màng tiah tàm he dê geh uă bơta, ală bơta ù krơi is.

He ờ gơtùi drơng gàr sùm tàm dùl bơta tờm kòi bơkah bè tŭ do mờ he neh lơh gơs. Tài tàm dunia do, nàng tăc geh kòi cau ờ kờñ ƀô thồm. Geh ală tiah mờ cau ngui sa git ƀô thồm là cau sền gơtìp khih. Ală lơgar tàm câu Âu, ală lơgar pas cau blơi phe he jăt broă lơh phan sa cứk năng. Bơta tờm phan sa cứk năng bè phe gơtìp đồm sơdàng, kờñ geh JI ờ uă di pơgăp 40%, Tàm tŭ phe thồm he dê là tus 70%, ha là ală tiah cau gơtìp huyết áp uă den kờñ Gamanigarlicaxit uă. Geh tàm bồ măt gar phe tŭ he neh lơh kloh den he lơh roh bơta phan do. Di lah he mŭt tàm gùng dà phan sa cứk năng mờ lơh jăt jơnau kờñ di pal mờ broă kờñ tàm drà kă bro dunia, den hơ̆ sồng he geh bơta krơi is bơh phe Tây Nguyên dê pơn drờm mờ phe tàm tiah ring dà dờng Cửu Long”.

Ơi, bè ồng neh đơs tus mờ broă lơh bal gơs hợp ták xã ală tiah pơgồp bal, ală bă ù pơgồp bal tàm broă tam phan, tŭ do he neh lơh gơs ală hợp ták xã jăt broă lơh hợp ták xã geh bơta pa jăt mờ adăt hợp ták xã nam 2012 dê. Mơya di gơlan làng bol ờ hềt gơboh kờñ ngan mờ hợp ták xã kung bè ờ hềt tơnguh jơh gơnoar bơh să tờm dê. Di bè hơ̆ jăt ồng kơlôi, đah lơi là bơta tờm mờ he pal bơsong bè lơi?

Giáo sư Bùi Chí Bửu: “Hợp ták xã he dê là hợp ták xã bơta pa jăt adăt nam 2012. Mơya đơs den bè hơ̆, mơya làng bol lơh broă sa kung gam ờ suk mờ hợp ták xã bơta yau. Hơ̆ là làng bol ngòt ngan. Hợp ták xã bơta pa is mờ bơta yau là he gam git jơnau bal tus mờ lơh sa hìu nhă dê. Hơ̆ là bơta kwơ màng ngan. Mơya, di lah he mìng lòt jăt tàm gùng nam 2012 den he kung dil sơl. Tài bè lơi? Tài he neh lơh sa suơn sre den pal gơtìp rềs àr. Neh lơh sa suơn sre den pal càn priă bơh ngân hàng. Broă càn priă he dê gơtìp kal ke ngan. Ngân hàng mìng ai càn priă ờ jŏ tơngai, di mơ tơngai, gam hợp ták xã kờñ bơcri priă, kờñ lơh krơi is pal geh priă jŏ tơngai, den tàng tàm ală lơgar bè lơgar Hàn Quốk, hợp ták xã geh uă bơta kờñ. Cau geh lơh gơs phan ngui sa, geh yal phan kă bro, geh tŭ geh bal broă càn priă bơh ngân hàng.

Ală hợp ták xã bè hơ̆ bè jŏ jòng he pal geh lơh ală hợp ták xã bè hơ̆. Tềng đăp măt den lơh bơh bè ờs tus di mơ hơ̆ sồng tus uă. He tơrgùm làng bol lơh broă sa wơl hơ̆ sồng he geh dùl jơnau kơ̆p kờñ dờng rơlao, mờ he bañ sền di pal là nam 2012 tus tŭ do là di, den he gơtìp gơmŭt tàm bơta rềs àr, sơnđan là rềs àr priă geh bè ờs. Rềs àr hơ̆ ờ ai priă geh làng bol lơh broă sa in gơguh. Tàm tŭ ală gah lơh broă ndai bè broă lơh drơng ala, lơh sa mờ măi mŏk priă geh ngai sơlơ gơguh uă, den broă lơh sa suơn sre kung gam rơƀah, làng bol lơh broă sa kung gam rơƀah. Làng bol lơh broă sa kờñ lơh pas den hợp ták xã pal geh uă bơta kờñ rơlao”.

Ơi, ưn ngài ồng uă ngan!

Cau cih Vũ Hương Lý- Cau mblàng Lơ Mu K’Yến mờ Ndong Brawl