VOV4.K’ho- Đăk Đoa là dùl tàm ală tiah tam kơphê ờs mờng bơh lài bơh càr Gia Lai dê. Tàm ală nam rềp ndo, kơnờm gơdờp mhar mờ jơnau kờñ tàm drà kă bro mờ lơh bal niam ngan mờ mpồl lơh sa kă bro tăc kơphê mờ lơgar ndai, den tàng làng bol tàm do gam rơhời tam gơl broă lơh lơh gơlik kơphê jăt broă lơh bơh lài tus lơh gơlik kơphê jăt sră cơng tàng gùt plai ù dê, drơng tăc mờ lơgar ndai, sền gàr pràn kơldang să jan mờ rềp mềl mờ tiah ơm kis.

Hìu geh 01 lồ kơphê, bi Si Môn deh nam 1987 ơm tàm ƀòn Dor 2, xã Glar, kơnhoàl Đăk Đoa, càr Gia Lai pà gĭt, kơnờm tam phan jăt sră cơng tàng UTZ hơ̆ là sră cơng tàng gùt plai ù bè kơphê sàng goh, gàr niam pràn kơldang să jan cau tam in mờ sền gàr tiah ơm kis tàm ală tŭ tam, den tàng uă nam do, hìu bơnhă bi tăc geh giă kơphê jơnhoa rlau pơndrờm mờ giă tàm drà kă bro 1 rbô 500 đong tàm dùl kĭ. Bi Si Môn pà gĭt, bi mờ ală hìu bơnhă làng bol ƀòn Dor 2 mŭt bal tàm Hợp tak xã Lơh broă sa sươn sre mờ Drơng broă ala Lam Anh tàm thôn Tuơh Ktu, xã Glar, hơ bal mờ gơ̆p lơh gơlik kơphê jăt sră cơng tàng UTZ bơh kàl lơh kơphê nam 2018 tus tŭ do. Jăt mờ hơ̆, ală broă lơh gơlik kơphê gơ tam gơl jơh lơm jăt gùng dà hữu kơ. Tàm hơ̆, sơnơm sền gàr phan tam mờ phơng hoá họk geh tơrmù uă ngan mờ mìng ngui tàm tơngai ngan ngồn jăt ală broă pơlam lơh dê. Bi Si Môn đơs nền, ngan là ờ gŏ di ngui sơnơm gơ sơ̆t ñhơ̆t, tơnguh bơnah phơng hữu kơ mờ cế phẩm siñ họk tàm broă rơcăng sơndră lài mờ kơryan kòp lơh aniai.

Kung gam lơh 1 lồ nggùl kơphê neh 20 nam jăt sră cơng tàng UTZ sơl bơh nam 2018 tus tŭ do, bi Suân deh nam 1986 ơm tàm ƀòn Gloi Wêt, xã Glar, kơnhoàl Đăk Đoa pà gĭt, kàl sơnrờp pa lơh tam gơl, sươn kơphê hìu bơnhă bi dê gơtìp gơmù cồng nha tơnhàu uă ngan, mìng gam 1 tấn 7 lơm kơphê gar tàm dùl lồ. Mơya, bơh nam dơ̆ 2 tus tơnơ̆ do, cồng nha lơh geh gơguh rơhời, tờm kơphê niam rlau, ù kung geh lơh geh wơl bơta rài nsồp kơnờm bơh broă bi ơn uă phơng hữu kơ. Jăt bi Suân yal, lơh gơlik kơphê jăt sră cơng tàng UTZ dong lơh gơlik geh phan bơna kơphê sàng goh rlau, pràn kơldang să jan cau tam mờ tiah ơm kis geh sền gàr kơnờm bơh broă gơmù ală sơnơm hoá họk mờ bơta khih jơlai. Bơdìh hơ̆ tai, broă tam do kung dong cồng nha lơh geh sùm, priă tă lơh gơmù den tàng cồng nha sươn chi geh uă rlau.

Ồng Lê Hữu Anh, Kwang ătbồ Mpồl duh broă ătbồ mơkung là Kwang ătbồ Hợp tak xã Lơh broă sa sươn sre mờ Drơng broă ala Lam Anh pà gĭt, tŭ do, hợp tak xã geh 19 nă cau mŭt bal tàm mpồl mờ 31 hìu bơnhă lơh bal, mờ kờp jơh bă kơphê ơnàng pơgăp 70 lồ. Jơh ală bă kơphê do geh lơh jăt ală broă lơh sră cơng tàng UTZ. Tàm hơ̆, 70% cau bơh hợp tak xã dê là cau Bahnar tàm 3 xã: Glar, Ia Dơk mờ Trang bơh kơnhoàl Đăk Đoa dê gơ ai kơphê lơh geh jơnau sồr gĭt nđờ rhiang tấn pah nam. Kơnờm bè hơ̆, hợp tak xã neh lơh bal tăc phan bơna ai mpồl lơh sa kă bro sùm tăc kơphê tus drà kă bro lơgar ndai in, mờ giă tăc geh gàr sùm. Ồng Lê Hữu Anh, pà gĭt tai: Làng bol lơh broă sa kờñ ngan, lơh bal jơh nùs ngan. Jơnau kờñ bơh bol añ dê là lơh gơlik geh gar kơphê sàng goh, niam nàng tơnguh priă tăc. Bal mờ hơ̆, den hợp tak xã lơh phan bơna kơphê geh mat kă bro phan Slar Land coffee, cau tàm hợp tak xã jơh nùs jơh tồr ngan sac rwah bơh ală gar kơphê niam ngan rlau jơh, bơh sơnrờp phan bơna neh geh drà kờñ ngan, drà tăc ngai sơlơ gơguh.

Ồng Bùi Quang Thoại, Phó Củ tịc Ủy ƀan Ñân zân xã Glar, kơnhoàl Đăk Đoa, pà gĭt, kơnờm lơh gơlik kơphê jăt di broă pơlam lơh, den tàng làng bol tàm xã gam rơhời geh tơnguh uă bồ tơngoh gĭt wă tàm broă lơh sa, lơh kwèng mờ kơphê jăt gùng dà hữu kơ, lơh geh cồng nha mờ bơta niam mờ kơ̆ kơl jăp jŏ jòng sùm. Ồng Bùi Quang Thoại, đơs: Broă lơh jăt ală jơnau sồr dong làng bol ƀòn lơgar gĭt broă lơh gơlik phan ngui sơnơm sền gàr phan tam di tơngai, ờ ngui sơnơm gơ sơ̆t ñhơ̆t lơh ƀơ̆ ƀơl tiah ơm kis, tơnguh priă jền phan bơna lơh geh, lơh gơlik gar kơphê sàng goh, lơh jăt tơl jơnau sồr.

Tềng đăp mờ bơta mùl màl broă tam kơphe rah rài ờ uă nàng tăc mờ lơgar bơdìh, den tàng làng bol pal lơh bal jăt broă lơh geh bơta di pal. Bè hơ̆, broă lơh bal bè lơi? Làng bol lơh broă sa geh bơta kwơ bè lơi tàm broă lơh bal mờ mpồl lơh sa kă bro nàng lơh kơphe? Ală jơnau lùp do geh ồng Thái Như Hiệp, Phó Củ tịc mpồl kơphe-Ka kao Việt Nam hơ wơl bơh dơ̆ lùp tơnơ̆ do.

Ơ ồng, jăt ồng, gơwèt mờ broă tăc mờ lơgar ndai gah phan kơphe tŭ do den broă lơh bal lơh sa mờ bơ̆t bơtàu phan bơh mpồl lơh sa kă bro tàm lơgar he bè lơi?

Ồng Thái Như Hiệp: “Tŭ do, ală mpồl lơh kơphe tàm lơgar geh 3 rơbô 600 mpồl kơphe dềt mờ dờng gam sơn đờm tam gơl să mờ lơh sa bal mờ lơh geh gàr kơphe geh bơta niam uă mờ kơphe kloh nàng ala rơhời bơh ală kơphe lài do mờ cau lơgar Việt Nam he ngui bơh kơphe tram, kơphe bơrlŭ bal. Tus do, añ kung đơs là, kơphe lơgar Việt Nam neh rơhời tam gơl să gơs dùl kơphe geh bơta niam uă mờ kơphe kloh. Kơphe do geh sền kwơ tàm broă sền gàr bơta pràn kơl dang să jan ai cau ngui sa in, mờ dong kờl làng bol lơh broă sa gơguh bơta kwơ. Mùl màl tŭ do, ală hìu coh dềt ờ uă kơphe gam rơhời bơ̆t bơtàu khà măt kă bro bŭ lah ờ hềt dờng, mơya ală cau do pal kờñ geh bal mờ ală ƀộ gah lơh broă dà lơgar tus bal dong kờl nàng ală cau do bơ̆t bơtàu dùl khà măt kă bro, bơ̆t bơtàu broă lơh sa, geh dùl mpồl lơh broă, bơ̆t bơtàu adăt boh lam nàng ală cau do lik bơdìh ƀlàng nhơl dờng den hơ̆ sồng ală cau do geh tơl bơta niam mờ pin dờn mŭt tơrgùm bal”.

Ơi, tŭ do, mpồl tam klăc kơphe-ka kao Việt Nam geh rơlao 100 nă cau là ală mpồl lơh sa kă bro lơh mờ blơi, tăc kơphe, ka kao mờ lơgar bơdìh. Bè hơ̆, tàm tơngai pa do, mpồl neh lơh bè lơi nàng lơh bal mờ làng bol lơh broă sa tam kơphe Tây Nguyên tàm broă bơ̆t bơtàu tiah lơh kơphe geh jơnau sồr tàm drà kă bro lơgar bơdìh ơ ồng?

Ồng Thái Như Hiệp: “Tŭ do, broă kờñ tăc mờ lơgar bơdìh ngai sơlơ gơtìp ờ uă, den tàng ală mpồl lơh sa kă bro tơnguh bơtàu kơphe sơlơ pal lơh bè lơi nàng bơh bơta tờm, he sền gròi geh bơta niam. Sền gròi geh bơta tờm bơh bơta niam den hơ̆ sồng he geh ală bơta phan di pal jăt ală jơnau sồr bơh cau kờñ blơi dê, den hơ̆ là broă tờm mờ bol añ gam sơn đờm lơh jăt uă tàm 4 càr Tây Nguyên.

Tài tŭ do, tam gơl số, số lơh jơh den mùl màl hơ̆ là dùl jơnau bè bơta do gam ngài ngan gơwèt mờ làng bol lơh broă sa. Mờ mùl màl, di lah dùl mpồl lơh sa kă bro lơi bơcri priă tàm gah lơh sa suơn sre càr Gia Lai dê den bơta sơnrờp ngan he pal git do là dùl bă ù tiah Tây Nguyên dê. Hơ̆ là dùl tàm ală bơta ù tiah dờng ơnàng dơ̆ 2 lơgar Việt Nam dê mờ là dùl bă ù tiah geh uă ngan bơta pràn, bơta ƀuơn bè kơphe, tiêu dê. Mùl màl nàng lơh bal tiah tam phan mờ ală làng bol lơh broă sa den bơta sơnrờp ngan mpồl lơh sa kă bro he dê pal ai geh là he pal tus tơl tiah, tơl bă ù mờ tơl ƀòn làng bol lơh broă sa nàng he gơtùi bơto sồr mùl màl mờ he gơtùi dong kờl làng bol bơh tàm broă lơh sơnrờp ngan”.

Tàm tơngai tus, Mpồl kơphe- ka kao Việt Nam geh rơndăp broă bè lơi nàng pơn jăt tai chồl pràn broă tăc mờ lơgar bơdìh, dong kờl làng bol lơh broă sa tàm Tây Nguyên tơnguh uă bơta kwơ bơh broă lơh kơphe?

Ồng Thái Như Hiệp: “Tŭ do, mpồl kơphe-Ka kao Việt Nam tơnguh bơtàu kơphe kơl jăp. Tàm hơ̆, tam gơl gah lơh kơphe Robusta gơs phan geh bơta niam uă nàng tơnguh bơtàu jŏ jòng tàm ală càr Tây Nguyên. Mpồl kơphe-Ka kao kung gam mờ sơn đờm rơcang nàng tàm tơrbŏ bal ală tiah tam kơphe bơh ală càr tàm tiah Tây Nguyên dê, dong kờl ai ală tiah lơh sa in lơh bal nàng ai geh ală bơta phan geh tơnguh bơtàu bal mờ nàng dong kờl bal làng bol lơh broă sa tơnguh geh dùl bơta kwơ gơguh kơl jăp.

Tŭ do, bol añ gam bơ̆t bơtàu geh ală tiah tam kơphe jăt jơnau sồr kal ke ngan bơh ală drà kă bro dê, tàm hơ̆ geh lơgar Mỹ, câu Âu, Nhờk ha là Hàn Quốk. Mơya nàng tơnguh bơtàu uă tàm ală càr Tây Nguyên den pal geh dùl tơngai jŏ jòng. Bơta kal ke mờ kwơ màng ngan tŭ do là pal geh ƀộ, gah lơh broă dà lơgar mờ Cíñ phủ tus bal mờ mpồl bal mờ ală mpồl lơh sa kă bro nàng rề ơnàng tiah tam kơphe.

Ơi, dan ưn ngài ồng uă ngan!

Cau cih Nguyễn Thảo- Cau mblàng Lơ Mu K’Yến mờ Ndong Brawl