VOV4.K’ho - Lơh jăt jơnau đơng lam bơh Ủy ban Dà lơgar rơcang sơndră mờ kòp AIDS mờ rơcang sơndră mờ bơta ờ niam ma tuý, dri tơlar, wèt tus tơn jơh kòp AIDS, tơn jơh gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn tàm nam 2030, tàm ală nam do gah lơh sơnơm đơs bal mờ Anih tờm gròi sền kòp tê jê să đơs is neh lơh jăt uă broă lơh nàng rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS, tàm hơ̆, sền kuơ broă chồl pràn rơcang sơndră lài mờ kòp HIV gơtờp bơh mè tus hờ kòn. Broă lam sồr, bơto pơlam xét nghiệm kòp HIV ai cau ùr geh bun mờ ală cau di gơlan gơtìp kòp geh lơh sùm mờ lơh geh cồng nha.

Ală nam pa do, ală broă lơh rơcang sơndră lài gơtờp mờ kòp HIV bơh mè tus hờ kòn geh lơh ndrờm bal bơh càr tus hờ xã. Gah lơh sơnơm neh pơgồp bal mờ gơnoar atbồ bal mờ ală gah, mpồl lơh broă, lơh jăt broă lam sồr tam gơl broă lơh ai mpồl cau ùr geh bun in, mờ bơto pơlam, xét nghiệm kòp HIV ai cau ùr geh bun, cau ùr tàm sơnam deh kòn in. Lam sồr bè broă bic bài ờ do ờ dă ai ơruh pơnu, kơnòm pa tào in, gŏ gờñ mờ sơm kòp di tŭ ală kòp gơtờp bơh gùng bic bài. Sền gàr bun tàm ală hìu sơnơm nàng pơgồp bal tàm broă lơh tơmù khà gơtờp kòp HIV tàm kơnòm dềt gơmù gam 2% jăt rơndăp broă neh geh ai. Bác sĩ CK 1 Nguyễn Thị Vinh-Kuang atbồ khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dak Lak pà git: “Kờñ tơn jơh kòp HIV gơtờp bơh mè tus hờ kòn he pal lơh jăt niam ală broă rơcang sơndră mờ gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn tàm nhai lơh broă mờ pal tơnguh broă chồl pràn broă lam sồr nàng tơnguh uă jơnau gĭt wă bơh ală làng bol, tàm hơ̆ uă ngan là ală cau ùr geh bun, pơ-ùr cau klao gơtìp kòp HIV tàm sơnam deh kòn, cau ùr geh broă lơh gơtìp uă, tơmù broă tam cah is gơwèt mờ cau ùr geh bun gơtìp kòp HIV, tơnguh ală broă xét nghiệm ai cau ùr geh bun in, tơnguh uă ai sơnơm ARV cau ùr gơtìp kòp HIV, tàm hơ̆ geh bal cau ùr gơtìp kòp HIV kờñ deh kòn mờ cau ùr geh bun gơtìp kòp HIV geh hờ đơm mờ khà ờ pràn ha là hờ đơm broă gŏ nàng gàr niam broă tơmù uă ngan khà gơtờp bơh mè tus hờ kòn”.

Tàm 6 nhai bồ nam 2021, ală hìu sơnơm neh bơto pơlam, xét nghiệm ai 11 rơbô 673 nă cau ùr geh bun in, gŏ pa 04 nă cau ùr geh bun geh gŏ mờ kòp HIV, bơyai lơh sơm kòp mờ sơnơm ARV gờñ nàng dong kờl cau ùr gơtìp kòp kis pràn kơl dang mờ tơmù broă gơtờp tus mờ cau ndai in. Bal mờ broă sền nàng git gơtờp mờ kòp HIV ai kòn se pa deh bơh cau mè gơtìp kòp HIV in nàng sơm kòp di tŭ mờ cèng geh bơta pràn kơl dang să jan ai kòn dềt in. Nhai lơh broă rơcang sơndră mờ gơtờp kòp bơh mè tus hờ kòn bơh ngai 01 tus ngai 30 nhai 6, Sở Y tế geh đơng lam Anih tờm gròi sền kòp tê jê să bal mờ ală mpồl lơh sơnơm chồl pràn broă lam sồr, dong kờl làng bol in git wă tus mờ bơta kuơ màng bơh broă rơcang sơndră mờ kòp gơtờp bơh mè tus hờ kòn nàng bơh tŭ hơ̆ lơh tam gơl broă lơh gơwèt mờ bơta pràn kơl dang să jan. Gĭt bè ală bơta kuơ bơh broă xét nghiệm gờñ kòp HIV ai cau ùr geh bun in, tŭ cau ùr gơtìp kòp HIV di gơlan gơtùi geh bun ờ do ờ dă, gơmù broă di gơlan gơtờp kòp HIV tus hờ kòn, bơta kuơ bơh broă sơm kòp mờ sơnơm ARV ai kòn dềt deh bơh mè gơtìp kòp HIV ha là mè xét nghiệm gơtìp kòp HIV geh sơndră wơl tŭ deh kòn. Kơnờm  mờ hơ̆, geh uă cau ùr geh bun ndrờm geh lam sồr lòt kham bun mờ xét nghiệm kòp HIV tàm ală hìu sơnơm. Bác sĩ Nguyễn Thị Vinh-Kuang atbồ khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dak Lak pà git: “Nàng lơh jăt niam tơngu me do den bơdìh ờ broă lơh ngan bơh gah lơh sơnơm den pal geh broă tus bal bơh ală gah lơh broă bal mờ ală mpồl lơh broă chính trị, mpồl bơtiàn, tàm broă lam sồr rơcang sơndră mờ kòp HIV, ma tuý, dri tơlàr, cau ùr geh bun pal tus hờ hìu sơnơm sơm kòp gờñ, lam sồr tàm ơruh pơnu lơh jăt niam ală kơrnoăt bè rài kis ờ do ờ dă, niam, pleh ngài mờ ală bơta ờ niam mpồl bơtiàn, pơgồp bal tàm broă wèt tus tơn jơh broă gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn lik bơdìh mpồl bơtiàn”.

Tŭ do, 4 hìu geh ai broă lơh drơng ala rơcang sơndră mờ gơtờp bơh kòp HIV bơh mè tus hờ kòn là: Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr, hìu sơnơm tiah Tây Nguyên, hìu sơnơm Thiện Hạnh mờ hìu sơnơm ƀòn dờng Buôn Ma Thuột neh lơh jăt broă sền nàng git gờñ kòp HIV tàm kòn dềt deh bơh mè gơtìp kòp HIV, sơm kòp mờ sơnơm ARV gờñ ai 100% kơnòm dềt gơtìp kòp HIV tài gơtờp bơh mè, gàr niam bơta pràn kơldang să jan ai jơh mè mờ kòn in. Bơdìh hơ̆ tai, gùt càr gam geh anih dong kờl bơto pơlam is, geh lơh tàm anih lơh sơnơm ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, kơnhoàl Lăk, Krông Bông, Krông Păc mờ Ea Súp pơgồp di pal  tàm broă kờñ geh bơto pơlam xét nghiệm kòp HIV làng bol in. Pah nam, bơto pơlam xét nghiệm kòp HIV ai geh di pơgăp 23 rơbô nă cau ùr geh bun in. Kờp tus nhai 6 nam 2021, tàm gùt càr neh gŏ 2 rơbô 540 nă cau gơtìp kòp HIV/AIDS, tàm hơ̆ geh 53 nă cau gơtìp kòp HIV gơtờp bơh mè tus hờ kòn, geh 2,14% tàm khà ală bơta gơtìp kòp HIV geh ai gŏ. Bơdìh mờ ală cồng nha neh lơh geh tàm broă rơcang sơndră mờ gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn, gam gơtìp geh ală kal ke. Bác sĩ Nguyễn Thị Vinh-Kuang atbồ khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dak Lak pà git: “Bơta kal ke bè jơnau git wă bơh ờ uă cau ùr, tàm hơ̆ ngan là cau ùr geh bun tàm mpồl di gơlan gơtìp kòp uă bè gùng dà broă tơmù ờ uă gam broă gơtờp bơh mè tus hờ kòn gam ờ uă, xét nghiệm is ờ uă, gŏ jơla tàm tơngai geh bun mờ tŭ deh kòn, gam geh jơnau tam cah is gơwèt cau gơtìp kòp HIV/AIDS. Bơdìh hơ̆ tai, priă bơcri ai rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS gam ờ uă, ờ hềt tơl di pal niam mờ ală broă lơh mpồl bơtiàn. Mpồl lơh broă gah do tàm xã mìng geh lơh pơgồp bal, ờ hềt di pal, ală mpồl lơh broă bal tŭ do ờ lơh broă tai, den tàng broă gŏ, dong kờl cau gơtìp kòp HIV/AIDS ờ hềt mùl màl di tŭ”.

Nhai lơh broă rơcang sơndră mờ kòp HIV bơh mè tus hờ kòn nam do, tàm bơta kòp Covid-19 gơtìp kal ke, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dak Lak neh đơng lam lơh jăt ală broă yal tơngit di pal mờ bơta gơtìp, rơcang sơndră mờ kòp gơtờp geh cồng nha mờ yal tus làng bol in geh tơl jơnau tơngit bè broă rơcang sơndră mờ gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn. Den tàng, geh ờ uă broă yal tơngit tơrgùm gal cau bè pơrjum, lòt tàm gùng geh ala mờ ală broă lơh bơh tàm loa, tàm ti vi, tàm internet, bơto pờ tơlik bơh tàm internet, lam sồr bơh mạng mpồl bơtiàn, tàm hơ̆ uă ngan là mạng facebook, zalo mờ broă ai geh ală broă lơh drơng ala lơh sơnơm, bơto pơlam tơn bơh broă kham, sơm kòp, kham bun, xét nghiệm is.

Nàng geh sùm mờ tơnguh uă cồng nha bơh broă rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS, tàm hơ̆ geh broă rơcang sơndră mờ gơtờp bơh mè tus hờ kòn den broă sùm geh tơnguh uă jơnau git wă bơh làng bol, tàm hơ̆ uă ngan là cau ùr geh bun, pơ-ùr bơh ală cau klao gơtìp kòp HIV tàm sơnam deh kòn, cau ùr geh broă lơh di gơlan gơtìp kòp uă là geh kuơ; mờ pal lam sồr tơmù broă tam cah is gơwèt mờ cau ùr geh bun gơtìp kòp HIV mờ kòn se deh bơh cau mè gơtìp kòp HIV, tơnguh broă dong kờl bơh hìu nhă, mpồl bơtiàn nàng dong kờl ală cau do sơrlèt mờ ƀàs sìl, kis geh kuơ. Bơdìh hơ̆ tai, kờñ ngan geh broă tus bal bơh gơnoar atbồ bal mờ mpồl bơtiàn, broă bơcri priă yal tơngit bè lơh sơnơm nàng chồl pràn broă lam sồr rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS.

Jat khà kờp bơh cục rơcang sơndră kòp HIV/AIDS dê, tàm 100 nă cau mè bơ tờp kòp HIV geh bun dilah ờ geh sơm rơcang sơndră lài bơ tờp bơh mè tus hờ kòn den geh tus 35 nă kòn se pa deh gơtìp bơ tờp kòp HIV. Nàng git tai bè ală broă lơh rơcang sơndră bơ tờp kò HIV bơh mè tus hờ kòn, mpồl cau ai tơnggit jơnau đơs neh geh dơ̆ lùp bác sĩ Chuyên khoa 1 Nguyễn Thị Vinh, kuang atbồ Khoa rơcang sơndră kòp HIV/AIDS, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr.  

Ơ bác sĩ! Bơ tờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn là dùl tàm 3 nơm gùng bơ tờp kòp HIV ờs mờng ngan, bè hơ̆ den dan bác sĩ yal cau iat rơdiô in git tai bè broă bơ tờp mờ tŭ tơngai digơlan bơ tờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn?

Bác sĩ Chuyên khoa 1 Nguyễn Thị Vinh: Kòp HIV bơ tờp bơh mè tus hờ kòn bơh 3 tŭ tơngai: Lài ngan là tŭ geh bun, virus HIV bơh mhàm cau mè bơ tờp kòp HIV dê lòt gan sò nàng mut tàm să kòn tàm ndul. Bơta bơ tờp kòp HIV tàm tơngai geh bun digơlan gơlik geh gờñ, tơnơ̆ tŭ bun pa rơp 8 poh mờ digơlan jŏ jòng tàm jơh tơngai geh bun. Dơ̆ 2 là tŭ deh kòn, virus HIV bơh dà hìu kòn, dà dơlam pờm mas cau mè dê mut tàm kòn pa deh tàm tơngai mờ kòn lòt gan gùng deh dùh bơh cau mè dê nàng lik hờ bơdìh. Virus HIV kung digơlan bơh tàm mhàm mè mut tàm ală tềl sồt tàm pờm mas cau mè dê mờ gơ đềt tàm să kòn se pa deh dê. Pơgap bơh 50 tus 60% khà kơnòm dềt gơtìp bơ tờp bơh mè geh đơs là bơ tờp tàm tŭ deh. Dơ̆ 3 là tŭ ai kòn pô, mờ khà ờ uă mơya virus HIV kung geh tàm dà toh mè, den tàng gơ digơlan lơh bơ tờp tus kòn se in tŭ kòn pô toh mè bơ tờp kòp HIV. Tŭ kòn dềt pô toh mè, HIV bơh dà toh mè digơlan mut bơh tàm mbùng, bơr, lơm piat, lừñ mờ lơh bơ tờp kơnòm dềt in, ngan là dilah kòn dềt gơtìp as sồt tàm bơr. Halà dilah toh mè geh as sồt, geh tềl tơrdàng halà tŭ kòn dềt hòn sề mờng kap lơh gơ hòr mhàm den HIV digơlan jat mhàm mut tàm bơr kòn dềt, mut bơh tap kơltau lơ hơ tàm bơr mờ lơh bơ tờp HIV kòn dềt in.  

Bè hơ̆, bác sĩ geh jơnau pơlam lơi gơ wèt tus mờ cau ùr nàng deh kòn ờ gơtìp bơ tờp HIV?

Bác sĩ Chuyên khoa 1 Nguyễn Thi Vinh:  Cau ùr tŭ geh bun pal lơh xét nghiệm HIV nàng gờñ git bơta bơ tờp HIV mờ sơm di tŭ. Cau ùr geh bun lơh xét nghiệm gờñ mè in nàng kờñ kơryan bơta lơh bơ tờp kòn in. Xét nghiệm HIV mè in, pràn kơldang kòn in. Sơm ARV gờñ mè in dong tơrmù ƀà bơta bơ tờp HIV kòn in. Sơm ARV gờñ dong cau bơ tờp HIV kis pràn kơldang, tơrmù bơta lơh bơ tờp HIV kòn in.

Gơ wèt mờ cau ùr bơ tờp HIV kờñ deh kòn den pal kah ală bơta lơi, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Chuyên khoa 1 Nguyễn Thị Vinh : Lài ngan, cau ùr bơ tờp HIV pal geh pơlam nàng yal tơl làm jơnau tơnggit nàng geh dùl tơngai geh bun pràn kơldang. Dơ̆ 2 pal geh gròi sền sơm tơl làm nàng geh kòn ờ bơ tờp HIV. Dơ̆ 3, mè bơ tờp HIV pal geh sơm ARV mờ pal lơh jat jơnau pơlam sơm kòp, nàng tơrmù khà virus hơđơm 200 bản sao tàm 1 ml mhàm. Dơ̆ 4 pal gròi sền tơngai geh bun mờ lơh jat ală broă lơh rơcang sơndră is bơ tờp HIV mờ sơm rơcang lài kòn dềt in tŭ pa deh. 

Dan ưn ngài bác sĩ!

Cau mblàng Ndong Brawl- K’ Duẩn