VOV4.K’ho- Kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tàm lơgar he kung gam uă ngan, ơm dơ̆ 12 tàm khà 22 lơgar geh bơta gơ rềng kòp jòr bơsiă gơlik mhàm uă ngan rlau jơh, ơm dơ̆ 14 tàm 27 lơgar geh bơta àñ ơnòng kơn jơ̆ kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl sơnơm uă ngan rlau jơh dunia. Kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tŭ do neh ờ gam là kòp ngòt rơngơt tai. Mờ bơta gơguh jak bơh y học dê den kòp jòr bơsiă gơlik mhàm neh gơtùi kơryan mờ gơtùi sơm bời dilah git gŏ gờñ mờ lơh jat jơnau pơlam sơm kòp.

Kòp jòr bơsiă gơlik mhàm là kòp bơtờp bơh vi khuẩn lơh gơbàn. Kòp bơtờp bơh vi khuẩn bơsiă gơlik mhàm lik hờ bơdìh tŭ cau gơbàn kòp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm klờm soh bơsiă, boh bơr, ntas, ngkhàkc mờ cau ơm rềp hơ̆ gơ di rơ hềp lơh gơbàn kòp tàm klờm soh. Bơh klờm soh, vi khuẩn jòr bơsiă gơlik mhàm digơlan bơh gùng mhàm halà bạch huyết lòt tus ală tiah ndai tàm să jan mờ lơh gơbàn kòp tàm hơ̆. Nàng sơm bời kòp jòr bơsiă gơlik mhàm pal lơh jat jơnau pơlam sơm kòp. Bi Hoàng Thị Vân ơm tàm thị trấn Buôn Trấp, kơnhoàl Krông Ana, càr Dăk Lăk yal: “Pơgap mờ do 4 nhai, añ sùm gơtìp bơsiă, glar să. Tồn lah gơtìp nggụ bè ờs den tàng lòt blơi is sơnơm nàng hùc. Bulah bè hơ̆, bơsiă gơ gam jŏ jòng sùm ờ jơh den tàng añ lòt tus Hìu sơnơm kơnhoàl Krông Ana kham den geh bác sĩ sồr lòt tus gròi sền kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tàm Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh càr Dăk Lăk. Cồng nha đơs añ gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm klờm soh. Git he gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm añ ngòt ngan. Mơya, geh bác sĩ pơlam dilah sơm di mờ jơnau pơlam den kòp geh bời den tàng añ kung iang nùs rlau. Mìng tơnơ̆ 1 nhai sơm kòp, ală dơ̆ bơsiă neh gơmù. Tŭ do añ kung gam sơm di jat jơnau sồr bơh bác sĩ dê nàng mhar bời kòp”.

Jat ală bác sĩ đơs, tềl tơnggŏ bơh kòp jòr bơsiă gơlik mhàm klờm soh dê ờ di là ờ gơtùi đal git, bulah bè hơ̆, uă ngan cau kòp ờ gròi sền git gŏ mờ sơm gờñ, tus tŭ kòp jroă hơ̆ sồng lòt kham. Tàm ală bơta kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, cau gơbàn kòp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm klờm soh geh uă ngan bal mờ rlau 80%, gam wơl là gơbàn ală kòp jòr bơsiă gơlik mhàm bơdìh klờm soh (kòp jòr kồ ntìng, kòp jòr kơndoh tơngoh, kòp jòr kơltau bơdìh klờm soh, kòp jòr leh..). Kòp jòr bơsiă gơlik mhàm klờm soh geh tềl tơnggŏ là bơsiă, bơsiă gơlik mhàm jŏ jòng rlau 2 poh hùc sơnơm kháng sinh ờ bời; ngkhàk kơnhà; duh să dùl êt tàm trồ mho pơgap bơh 37,5 tus 38 đồ C (dilah neh gơtìp as sồt den hơ̆ sồng duh să rlau); gơmù kĭ bal mờ glar să... Kòp digơlan bơtờp uă gơ wèt tus mờ ală cau bè: cau bơtờp kòp HIV/AIDS, cau gam hóa trị, xạ trị ung thư, kơnòm dềt halà cau kra... Bác sĩ Nông Thị Điểm, atbồ khoa Nội 3, Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh càr Dăk Lăk pà git: “Cau kòp geh bơsiă, ngkhàk kơnhà rlau 2 poh, rơgai, gơmù kĭ mờ duh să tàm trồ mho, trồ mang, digơlan bơsiă gơlik mhàm. Dilah cau kòp geh ală tềl tơnggŏ do den pal lòt kham mờ lơh ală xét nghiệm kơnhà tơn nàng jòi AFB halà lơh xét nghiệm Xpert, do là broă pa den tàng khà kham đal git di kòp là jơnhua ngan, rlau 90%”.

Broă lơh sơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tŭ do kung gơtìp uă ngan kal ke sơn đờm bơh să tờm cau kòp ờ lơh jat jơnau pơlam sơm kòp, 2, 3 bơta sơnơm lơh gơbàn glar să, lơh cau kòp sang tĕ sơnơm ờ bài hùc, hùc sơnơm ờ di jơnau sồr, hùc sơnơm ờ di khà là jơnau tờm ngan lơh gơbàn kòp jòr dră wơl sơnơm. Kòp jòr dră wơl sơnơm là bơta ngòt rơngơt ngan gơ wèt tus mờ mpồl bơtiàn tài ƀuơn bơtờp, broă sơm kòp gơtìp kal ke mờ hoàc huơr. Bè hơ̆ den tàng, gơ wèt mờ ală cau gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm bè ờs pal lơh jat di jơnau pơlam bơh bác sĩ dê. Tàm tŭ sơm kòp, digơlan gơtìp 2, 3 bơta ờ niam tài bơh sơnơm lơh gơbàn bè dị ứng, gơ rềng tus bơta pràn klờm, leh, gùng lơh lề phan sa, mat, tồr, kồ ntìng..., cau kòp pal tùp bác sĩ nàng geh broă bơsong di tŭ. Bác sĩ Nông thị Điểm, atbồ khoa Nội 3, Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh càr Dăk Lăk pà git: “Cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm pal sàu sa phan tơl pràn, sa uă rlau mờ bè ờs, bañ chu jràu, ñô ơlak. Cau neh gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, broă git gŏ gờñ, sơm kòp di tŭ, di jơnau pơlam bơh Broă lơh rơcang sơndră kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dà lơgar den geh bời kòp tàm 6 nhai. Dilah ờ sơm tơl tŭ tơngai den kòp sơlơ jroă rlau mờ gơbàn ală bơta ờ niam ndai bè kòp jòr kơndoh tơngoh, kòp jòr dră wơl sơnơm. Kòp jòr dră wơl sơnơm den pal sơm kal ke rlau.”

Mùl màl, uă làng bol kung gam sền ờ sơp pràn kơldăng să jan he dê, uă cau bơsiă jŏ jòng mơya ờ bài lòt kham, mìng tŭ kòp neh jroă, gơmù kĭ, să jan ờ sô tai den hơ̆ sồng lòt kham, tŭ hơ̆ kòp neh jroă. Tŭ do, broă sơm kòp geh gơtìp kal ke uă rlau. Den tàng, làng bol tŭ geh tềl tơnggŏ bơsiă jŏ jòng, duh să, gơmù kĭ pal lòt kham mơ nàng bác sĩ kham đal git mờ sơm kòp di tŭ.

Kòp jòr bơsiă gơlik mhàm là kòp gơtờp tài vi khuẩn lơh gơtìp. Kòp jòr bơsiă gơlik mhàm di lah ờ gŏ gờñ mờ sơm kòp di pal lơh aniai uă ngan tus mờ klờm soh, gah tă nhơm mờ lơh gơtìp ngòt rơngơ̆t ngan tus mờ cau kòp. Tàm hơ̆ uă ngan kòp jòr bơsiă gơlik mhàm di lah ờ geh sơm kòp di pal ƀuơn ngan gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm sơndră mờ sơnơm, là bơta ngòt rơngơ̆t ngan tài kòp ƀuơn gơtờp, broă sơm kòp gơtìp uă ngan kal ke mờ hoàc huơr. Bác sĩ Rmah Lương - Phó kuang atbồ Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh càr Dăk Lăk yal nàng làng bol mờ gơ̆p bơyô in git bơh dơ̆ lùp tơnơ̆ do.

Dan bác sĩ pà git nàng sơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm pal lơh jăt broă sơm kòp bè lơi?

Bác sĩ Rmah Lương: Tŭ neh sền git kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, tàm broă sơm kòp pal lơh jăt 4 kơrnoăt. Kơrnoăt lài ngan: pal pơgồp bal sơnơm, ờ uă ngan tàm tơngai sơm sơnrờp geh bơh 3 bơta sơnơm rơlao hờ đang, tàm tơngai do geh sùm bơh 2 bơta sơnơm rơlao hờ đang; Kơrnoăt dơ̆ 2: pal ngui di liều sơnơm; Kơrnoăt dơ̆ 3: pal ngui sơnơm ndrờm bal pah ngai, tơl tơngai di gơlan là 6 nhai, 10 nhai, 12 nhai, gam gơwèt mờ kòp jòr bơsiă gơlik mhàm sơndră mờ sơnơm di gơlan là 18 nhai ha là 24 nhai; Kơrnoăt dơ̆ 4: tus kham sùm jăt tơngai neh pơrgon, hơ̆ là tơnơ̆ mờ dơ̆ sơm kòp tơngai sơnrờp pal tus kham tàm hìu sơnơ kòp bơsiă jòr gơlik mhàm mờ kòp klờm soh ha là hìu sơnơm ndai.

Nđan lah pal lơh jăt broă sơm kòp, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Rmah Lương: Gơwèt mờ kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, tŭ do uă cau tơnơ̆ mờ tŭ sơm kòp di pơgăp bơh 3 tus 4 nhai, tơnơ̆ mờ hơ̆ gròi sền den ờ gŏ vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tai den tàng cau kòp sơbì is ờ bài sơm kòp tai, broă sơbì sơm kòp den di gơlan lơh gơtìp kòp bơsiă jòr gơlik mhàm sơndră mờ sơnơm uă ngan. Tài vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tơnguh bơtàu lơyài ngan, den tàng, pal lơh jăt broă sơm kòp jŏ tơngai, tơl tơngai ờ uă ngan tàm 6 nhai. Tơnơ̆ mờ 6 nhai, gròi sền ờ gŏ vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tàm klờm soh den hơ̆ sồng kòp neh geh bời ngan.

Nàng rơcang sơndră mờ gơtờp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm he pal lơh bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Rmah Lương: Tŭ do, làng bol geh uă ngan tài ờ ruh mờ broă lơh, gơtìp bơsiă, ngkhàk kơnhà rơlao 3 poh mơya ờ khin lòt kham, tus tàm tŭ neh glar, ờ sô ngan tàm să hơ̆ sồng lòt kham den neh jơla, kòp neh jroă ngan. Gŏ gờñ kòp jòr bơsiă gơlik mhàm geh tơmù kòp gơtờp tàm mpồl bơtiàn. Di lah 1 nă cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm geh gŏ mờ kòp ờ sơm kòp den lơh gơtờp tàm mpồl bơtiàn di pơgăp 10 nă cau tàm 1 nam. Kòp jòr bơsiă gơlik mhàm lơh gơtờp bơh gùng tă nhơm, bơh dà gơpar, bơh ngkhàk, choh ờ di tiah. Tŭ neh geh pin gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm pal lòt kham gờñ tàm hìu sơnơm gờñ ngan nàng geh kham, kŭp rùp, lơh xét nghiệm kơnhà. Di lah gŏ să tờm gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm den pal lơh jăt broă sơm kòp mờ rơcang sơndră mờ gơtờp tus mờ ală cau tàm hìu nhă. Bañ ngkhàk, choh lềng làng tàm hìu mờ pal ngkhàk, choh di tiah, ngkhàk choh tàm phan đơ geh bơnŏp, tơnơ̆ mờ hơ̆ rào kloh.

Ơi, ưn ngài bác sĩ!

Cau mblàng K’Duẩn mờ Ndong Brawl