VOV4.K’ho- Tàm rài kis pa, kòp klờm gơmŭt tơngi là dùl kòp geh uă ngan, geh tŭ ală cau ờ tŭ lơi ñô ơlăk, bièr ha là geh să bồ rơgai kung di gơlan gơtìp klờm gơmŭt tơngi sơl. Kòp klờm gơmŭt tơngi di lah mờ gŏ kờñ mờ sơm kòp di tŭ di gơlan lơh tơnguh bơta di gơlan gơtìp ală kòp as sồt klờm mờ ờ uă bơta gơtìp ngòt rơngơ̆t, tàm hơ̆ geh di pơgăp 20% khà cau gơtìp kòp gơmŭt tơngi di gơlan gơtìp ro klờm. Mơya, uă cau sùm ờ rơcang mờ ală bơta tơngŏ bơh kòp, den tàng ờ sơm kòp ha là tam gơl rài kis.

Gơnoar, bơta tờm bơh klờm tàm să jan: Klờm là phan tàm dơlam să jan dờng mờ kung là phan tơrdih phan sa dờng tàm să jan. Klờm geh pơndrờm bè dùl “hìu măi hoá chất” niam bơnĕ ngan bơh să jan dê mờ lơh broă sùm, lơh broă ờ ơm rơlô. Klờm geh uă gơnoar, kơnòl bè: tơrgùm, prăp gàr, tam gơl, tơn jơh khih, ai geh mờ prăp gàr mhàm nàng geh sùm bơta kis să jan in.

Klờm sùm lơh broă mờ bơta pràn uă, den tàng klờm geh tơl pràn lơh niam wơl, mơya klờm kung gam kờñ geh sền gàr mờ lơh geh bơta pràn wơl gơnoar lơh sùm. Bơta do ờ mìng dong kờl klờm lơh niam gơnoar mờ gam dong kờl kơrian ờ uă bơta kòp ngòt rơngơ̆t: klờm gơmŭt tơngi, as sồt klờm, ờ pràn klờm, kră kơl dang klờm, ung thư klờm...

Klờm là phan gàr gơnoar kuơ màng tàm broă prăp gàr mờ tam gơl ală chất béo. Klờm gơmŭt tơngi là jơnau cih tàm gah lơh sơnơm ngui nàng mblàng bơta tơngi gơtìp gơmŭt uă tàm klờm, gam sơnđan là klờm geh uă tơngi tŭ khà tơngi geh rơlao 5% khà ñjơ̆ klờm dê.

Bơta tờm mờng gơtìp lơh gơbàn kòp klờm gơmŭt tơngi là tài ơlăk. Bơdìh hơ̆ tai, tŭ să jan gơlik uă tơngi ha là tơrdih tơngi ờ thàn, khà tơngi jơnkah hơ̆ geh tàm klờm lơh klờm gơtìp gơmŭt tơngi.

Di lah klờm gơmŭt tơngi ờ di ơlăk, sùm tài ală bơta ờ niam tam gơl mờ ờ uă bơta mờng gơtìp ndai bè: lơmă ir, ñjơ̆ să; tơngi mhàm uă; đồm sơdàng; gơgrềng bơh ờ uă sơnơm ha là ngui ờ uă sơnơm uă ur jăt mờ kơrnoăt geh ai...

Bè bơta tơngŏ tơngai sơnrờp, bơta tơngŏ bơh kòp klờm gơmŭt tơngi ờ lơh làng ngan, ờ hoan geh ală bơta tơngŏ loh làng, bè ờs là gơlơh duh ndul mờ gơtìp ờ sŭk ơm. Jơh ală cau kòp mìng git gơtìp kòp bơh tàm broă lòt kham sền gròi tam pràn kơl dang să jan ha là kham ờ uă kòp ndai hơ̆ sồng git. Di lah kham rơcang lài ngan, bác sĩ di gơlan geh kham gŏ klờm bơh cau kòp gơlơh dờng rơlao.

Tus tŭ tơngi tàm klờm uă ir den geh lơh gơtìp as sồt klờm, klờm gơmŭt tơngi mờ ală bơta tơngŏ bè: ờ gơbài sa, gơmù kĭ, jê ndul, glar tàm să uă mờ pàl să, dờng klờm. di lah ờ sơm kòp klờm gơmŭt tơngi di gơlan lơh gơtìp ro klờm.

Nàng sơm kòp klờm gơmŭt tơngi den ờ gơtùi bơsong mhar mơ tài mùl màl ờ geh sơnơm lơi bă tàm ha là ală broă lơh lơi gơtùi tơnjơh mơ broă klờm gơmŭt tơngi. Bŭ lah bè hơ̆, kòp do di gơlan gơtùi tơn jơh rơhời di lah cau kòp tam gơl bơta mờng tàm rài kis, lơh jăt broă kis niam, khoa học pơgồp bal mờ sơm kòp ală kòp ndai.

Bơta kuơ màng tàm broă sơm kòp klờm gơmŭt tơngi là sền nàng git, ai geh bơta kòp, lơh jăt niam ală jơnau sồr bơh bác sĩ nàng tơmù ờ uă bơta di gơlan gơtìp kòp bơh di mơ tus jroă, kơrian ală bơta tơngŏ kòp di lah gơtìp. Mờ dùl bơta pal geh là tàp pràn să jan ndrờm bal pah ngai.

Rơcang sơndră mờ kòp klờm gơmŭt tơngi, he pal kah ală bơta tơnơ̆ do:

-Cit sơnơm vaccine rơcang sơndră mờ kòp as sồt klờm B.

-Sền gròi khà cholesterol mờ sơdàng tàm mhàm, kham bơta pràn kơl dang să jan jăt tơngai.

-Di lah gam lơmă ir den pal lơh jăt broă tơmù lơmă khoa học, niam.

-Ală cau kòp đồm sơdàng ha là tơmgi mhàm uă, pal lơh jăt ală jơnau bơto sồr, hùc sơnơm di jăt jơnau bơto sồr bơh bác sĩ.

-Tàp pràn să jan di pal mờ bơta pràn phan ngai tàm 30 phút niam ai ală cau in.

Bè phan sa bơnah rơcang sơndră mờ kòp klờm gơmŭt tơngi, den pal lơh jăt mờ broă saò sa, bĭc, ơm rơlô, lơh broă... ndrờm bal mờ broă sào sa di pal mờ ală kơrnoăt phan sa bơnah bè: geh sùm dơ̆ sào sa pah ngai tơl bơta bơkah mờ uă biăp tơlir, plai chi ris mờ ngũ cốc, tơmù sa uă tơngi phan ròng, tơmù sa ală poăc pơrlang bè poăc kơnrồ, poăc sur mờ ala mờ hơ̆ mờ ală bơta poăc kò geh protein ờ hoan uă bè ka, poăc iar...

Bañ sa phan sa geh uă cholesterol bè klung klờm phan ròng, kơl tao phan ròng, iar, ơda; Pal tơmù uă ngan ală bơta phan sa mhar, phan sa kal ke tơrdih, ală bơta phan tĕ hòi bè mrĕ, tiêu, ca. Bañ sa uă ală plai chi geh uă năng lượng bè sầu riêng, pơnăt.

Mùl màl bơtoah ngan là geh uă cau klờm gơmŭt tơngi mờng lơh gơtìp ală bơta ờ niam klờm tơn. Tài klờm geh tơnràn kis den tàng di lah cau kòp lơh jăt jơnau bơto sồr sơm kòp, geh sùm bơta kis niam khoa học, mờ sơm kòp ală kòp geh bal bè kòp đồm sơdàng, kòp tơngi mhàm uă, kòp lơmă ir, cau kòp geh tơl bơta niam lơh tơn jơh kòp gơmŭt tơngi tàm klờm.

Di lah he geh bơta mờng ñô ơlăk, pal ơm mơ ha là tơmù ờ uă ngan nàng klờm geh tơngai tơnpràn. Cau kòp di gơlan geh tơnguh bơta kòp gơmŭt tơngi bơh klờm bơh broă tam gơl ală bơta mờng sào sa mờ rài kis pah ngai mờ lơh jăt niam ală jơnau bơto sồr bơh cau lơh sơnơm dê.

Cau mblàng Ndong Brawl