VOV4.K’ho - Rơgai mhar kơn jơ̆ tàm kơnòm dềt là bơta să jan ờ dờp tơl phan sa bal mờ đạm jăt jơnau kờñ, tài broă ai ờ tơl ha là tài gơtìp kòp, lơh gơtìp kơnòm dềt gơtìp gơmù ñjơ̆ să mhar, rơgai ha là gơtìp gơprồ să. Broă di gơlan gơtìp chơ̆t bơh kơnòm dềt gơtìp rơgai mhar jroă uă rơlao bơh 5 tus 20 dơ̆ pơn drờm mờ kơnòm dềt bè ờs mờ di gơlan là bơta tờm lơh gơtìp chơ̆t tàm kơnòm dềt ha là di gơlan geh gơnoar pơn jăt tơn là lơh gơguh mhar broă di gơlan gơtìp chơ̆t tàm kơnòm dềt gơtìp ală bơta kòp bè ờs bè jê ndul gơjroh mờ kòp as sồt klờm soh. Den tàng, broă rơcang sơndră mờ sơm kòp gờñ kơnòm dềt gơtìp rơgai jòr mhar kơn jơ̆ là pal geh lơh mhar mờ geh kuơ màng ngan.

Oh Lê Diệu Linh, 2 sơnam nggùl, kis tàm sơnah ƀòn Ea Tam, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột ñjơ̆ mìng 9 kĭ mờ să bồ dềt rơlao uă ngan mờ ală kơnòm dềt deh bal dùl sơnam ndai. Mò Nguyễn Thị Bính, mò oh Linh pà git, bơh tŭ pa deh tus tàm tŭ neh 5 nhai, Linh geh să jan lơmă niam, sa bơkah, bic lơhă. Tus tàm tŭ neh mờr 1 sơnam, oh Linh mờng gơtìp ală bơta kòp gơrềng tus mờ gùng tă nhơm mờ gùng tơrdih phan sa, bè: kòp as sồt klờm soh, kòp as sồt rơnồng dờ, kòp jê ndul gơjroh, kòp as sồt gùng pròc… lơh gơtìp pal ngui uă sơnơm kháng sinh. Bơh tŭ hơ̆, oh ờ gơbài sa mờ rơgai să ngan, hùc git nđờ bơta sơnơm dong kờl ờ gơbài sa kung gam ờ geh cồng nha sơl. Să tờm mò Bính kung ờ git bơta gơtìp jroă bơh sao dê tus tàm tŭ lòt kham mờ geh ală bác sĩ yal là oh Linh gơtìp rơgai jòr mhar, di lah ờ geh sơm kòp gờñ di gơlan gơtìp gơrềng tus mờ ală bơta tơnguh bơtàu jŏ jòng bơh oh dê. Yal tai bè broă do, mò Nguyễn Thị Bính đơs: “Bơh tŭ sao deh tus tàm tŭ neh 5 sơnam den să bồ sao dờng bè ờs, ờ gơtìp kòp tê jê să lơi, tus tàm tŭ sao neh mờr 1 sơnam den tàm tơngai do geh pơlam sa mơya ờ bài sa, trồ mang bic gơlik dà kơl hề sùh jơh ào, sơlơ ngai sơlơ gŏ sao glar bòl, ờ bài sa. Tŭ tus 1 sơnam, pah dơ̆ sa ƀòk là hă, ờ gơtùi sa, hơ̆ sồng bơsiă, trồ mang den gơlik dà kơl hề uă, gơtìp càl mrềt mŭt, bơsiă uă… tơnơ̆ mờ hơ̆, cau tàm hìu geh cèng sao lòt kham, bác sĩ đơs là gơtìp as sồt rơnồng dờ, as sồt klờm soh. Hùc sơnơm uă ngan mờ ờ bời. bơdìh hơ̆ tai, sao gam mờng gơtìp jê ndul gơjroh. Ngòt gùng pròc gơtìp ờ niam den tàng blơi sơnơm bè pròc nàng sao in hùc, kung ờ bời sơl. Tơnơ̆ mờ hơ̆, mè sao cèng lòt Sài Gòn kham den bác sĩ pà git sao pa gơtìp kòp rơgai jòr, mờ gơtìp kòp tàm gùng pròc tai. Tơnơ̆ mờ hơ̆, geh bác sĩ cih sơnơm ai hùc tàm 1 nhai, tŭ do sao neh sào sa bè ờs, bic lơhă mờ să jan gơguh ñjơ̆ niam”.

Jăt bác sĩ Vi Thị Huệ, Phó kuang atbồ Khoa, drơng broă Khoa Dinh dưỡng, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk đơs: nàng sền git kơnòm dềt geh gơtìp kòp rơgai jòr mhar lah ờ pal geh ai bơh tàm bơta ơnàng koar tê mờ was bơta ñhoa, ñjơ̆ tài ală bơta tơngŏ lài mờng kal ke ngan kờñ git. Di lah tàm bàr bơta hơ̆ là koar tê mờ ñjơ̆ ờ uă rơlao mờ khà geh ai den geh sền kơnòm dềt gơtìp kòp rơgai jòr mhar. Kơnòm dềt gơtìp kòp rơgai jòr mhar di lah ờ geh sơm kòp gờñ geh lơh uă bơta gơrềng bal bè tơnơ̆ do. Bác sĩ Vi Thị Huệ, Phó kuang atbồ Khoa, drơng broă Khoa Dinh dưỡng, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk pà git: “Gơtìp ngòt rơngơ̆t ngan bơh kòp rơgai jòr mhar jroă mờ mờng gơtìp là bơta pràn sơndră mờ kòp kòn dềt dê gơmù, lơh gơtìp ală kòp gơtờp, bè kòp: kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, kòp tàm gùng tă nhơm… mờ geh bal ală bơta kòp, bè gơrồt tuyến ức, hạnh nhân, ha là ală mpồl phan ndai. Mơya, tŭ dùl nă kòn dềt gơtìp rơgai jòr mhar jroă den bơta ñhoa bơh kòn dềt tơnguh bơtàu lơyài rơlao, ñjơ̆ să bơh kòn dềt hơ̆ dê kung ờ di bè ală kòn dềt ndai. Tŭ gơtìp ală bơta kòp, den klờm kơnòm dềt gơtìp ờ pràn. Dơ̆ bàr tai là phan tàm tuyến tuỵ, niêm mạc kung gơrồt, lơh gơtìp sồt mồr să jan jơh tơn, geh lơh gơmù broă ngui phan sa den sơlơ lơh gơtìp rơgai jòr jroă rơlao. Bơta ndai ta là tŭ gơtìp rơgai jòr mhar jroă, pal geh sơm tàm hìu sơnơm den loh làng ngan là să jan ală kòn dềt gơtìp mrềt, pàl tềng bồ nao jơng tê. Tŭ gơtìp rơgai jòr mhar kơn jơ̆ ờ sơm kòp den khà gơtìp chơ̆t uă ngan. Bŭ lah geh sơm kòp hơ̆ sồng tơnơ̆ do kung gam gơtìp ờ dờng să rơlao mờ ală kòn dềt bè ờs ndai”.

Kòp rơgai jòr mhar lời wơl bơta ờ niam uă ngan gơwèt mờ kơnòm dềt, den tàng, tŭ gŏ kòn dềt ờ bài sa, sùm sơbì dơ̆ sào, să jan rơgai ha là lơyài tơnguh bơtàu bơta ñhoa pơn drờm mờ ală bơyô nrơh nrang, kòn dềt gơtìp ờ pràn tŭ pal lơh ală broă geh bơta pràn, mhar glar mờ ƀuơn gơtìp ờ sô să, să bồ pàl ha là rơmĭt, măt ờ ngăc, kòn dềt mờng gơtìp hăt ndul, as tềng plai lanh jơng, kơl tao ờ hoan gơdŭi, ... ha là tŭ geh pin gơtìp ală bơta tơngŏ lơi, cau mè bèp pal cèng mơ kòn dềt tus kham di tŭ. Bơh broă kham phan sa bơkah, lơh jăt broă xét nghiệm, mblàng vi chất mờ kham rơwah lài,... bác sĩ geh đơs jơnau dŭt ndơl di pal tài bè lơi gơtìp rơgai jòr, bơh tŭ hơ̆ geh gùng dà sơm kòp di tŭ.

Di lah kòn dềt gơtìp kòp: gơtìp jrơs, gơtìp kòp tàm gùng tơrdih phan sa, gơtìp ờ tơrdih phan sa,... den broă sơm kòp nàng tơmù bơta kòp tê jê să là kuơ màng ngan là mờ tŭ tơrgùm tàm broă sào sa. Broă sào sa kòn dềt di pal geh: pal ndrờm bal mờ bơtơl di, tơl khà bơta phan ai să jan kòn dềt gam ờ tơl in. Bañ tơrgùm uă ir ală bơta phan sa bơkah ai kòn dềt in, tàm hơ̆ uă ngan là gơwèt mờ kòn dềt gam gơtìp kòp rơgai jòr, tài di gơlan lơh gơtìp ngòt rơngơ̆t rơlao tus mờ kòn dềt in. Broă tàp ơwañ să: lam sồr kòn dềt tàp ơwañ să di mơ mờ geh tơnguh rơhời broă tàp pràn să jan tus tàm tŭ geh tus mờ bơta bè ờs den geh tàp sùm pràn kơl dang să jan ndrờm bal pah ngai. Tàp pràn să jan nàng dong kờl să jan geh ngui mờ tam gơl phan sa ƀuơn rơlao.

Nàng git loh rlau tai bè bơta rơgai ờ tơl pràn mhar tàm kơnòm dềt, cau ai tơnggit jơnau đơs do neh geh dơ̆ cribơyai tai mờ bác sĩ Vi Thị Huệ, Phó Khoa, drơng broă khoa Dinh dưỡng, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk.

Lài ngan dan ưn ngài bác sĩ neh dờp jơnau jà tus bal dơ̆ lùp jơnau bơh cau ai tơnggit jơnau đơs Pràn kơldang să jan mờ rài kis dê. Ơ bác sĩ, ală jơnau lơi lơh kơnòm dềt gơtìp rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆?

Bác sĩ Vi Thị Huệ: Rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆ geh uă jơnau, lài ngan hơ̆ là broă sàu sa kơnòm dềt dê ờ tơl phan, ờ geh tơl ală bơta vitamin, khoáng chất, ală chất đạm, protid, protein, lipid mờ ală bơta vi chất dinh dưỡng tàm phan sàu sa kơnòm dềt dê. Jơnau dơ̆ 2 là tài bơh 2, 3 bơta kòp bè gùng lơh lề phan sa, kơnòm dềt ờ gơtùi gơdờp phan sa mut tàm să. Mờ geh dùl jơnau tai hơ̆ là ală mờng quèng sàu sa kơnòm dềt dê bè sa gơtuh hă den kơnòm dềt kung ờ gơtùi gơdờp phan sa tàm să. Bơdìh hơ̆ tai, gam geh ală jơnau gơ rềng tus kòp nùs nhơm, lơh gơbàn ờ niam tus broă sàu sa, kơnòm dềt ờ gơ dăn sa. Mờ dùl jơnau dut ndơl là kơnòm dềt ờ geh pô toh mè tàm 6 nhai sơn rờp bơh tŭ deh den kung lơh kơnòm dềt gơtìp rơgai ờ tơl pràn mờ geh ală hìu bơnhă siam kòn gờñ ir, lơh gơbàn bơta rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆.

Rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆ hơ̆ là kơnòm dềt gơtìp rơgai rơgòng, ờ sô gơlik geh tàm tơngai lơyah. Geh 2 bơta hòi là rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆: hơ̆ là bơta rơgai rơgòng mờ pŭ să. Bơta rơgai rơgòng là kơnòm dềt rơgai ir, bơta pŭ să là sền să jan gơ lơh lơmă mơya mùl màl là gơtìp rơgai ờ sô ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆. Gam geh dùl bơta tai tàm bơrlŭ bal đah bơta pŭ să mờ rơgai rơgòng là rơgai ngan, geh khà kơn jơ̆ kĭ, jơnhua să jan lơyah rlau mờ kơnòm dềt ring rơh, ring sơnam mơya mpàng jơng kơnòm dềt den gơtìp pŭ. Do hòi là bơta pơgồp bal đah rơgai rơgòng mờ bơta pŭ.

Broă sơm tŭ kơnòm dềt gơtìp rơngai ờ tơl pràn mhar bè lơi, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Vi Thị Huệ: Sơm bơta rơgai ờ  tơl pràn mhar kơn jơ̆ là dùl bơta kal ke ngan gơ wèt mờ bol he. Lài ngan he pal đal git khà rơgai, bè rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆ khà nggờc, rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆ khà di mơ mờ rơgai ờ tơl pràn mhar khà kơn jơ̆. Tŭ bol he sơm den pal jat tàm khà rơgai nàng sơm. Tàm khà rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆ mờ ờ geh tềl tơnggŏ, ờ geh bơta ờ niam gơ lời wơl den geh sơm tàm ală hìu sơnơm xã, sơnah ƀòn. Ai rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆ geh jơnau ờ niam gơ lời wơl den kơnòm dềt geh sơm tàm ală hìu sơnơm, tŭ hơ̆ ală bác sĩ sơm ală tềl tơnggŏ bơta rơgai gơ jat bal mờ pơgồp bal. Geh ală kơnòm dềt gơtìp uă ngan jơnau ờ niam gơ jat bal. Ai sơm rơgai gàr sùm là he bơsir bơh gùng ñô, sa, pơn yơu bè bơsir ală vi chất dinh dưỡng, bơsir Vitamin A tàm kơnòm dềt bơh 6 tus 60 nhai, tơn hùc sơ nơm jrơs ai kơnòm dềt bơh 24 tus 60 nhai in. Bơsir tai kẻm mờ broă ai kơnòm dềt sàu sa tơl làm ală bơta phan sa tơl pràn pràn să jan in.

Bè hơ̆ den ơ bác sĩ, lơh bè lơi nàng git gŏ kơnòm dềt gơtìp rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆?

Bác sĩ Vi Thị Huệ: Nàng đal git dùl nă kơnòm dềt gơtìp rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆ den bơta mpờl gŏ loh làng ngan rlau jơh là kơnòm dềt rơgai ngan. Tềl tơnggŏ gơ dê là mè bèp geh yal bè tŭ tơngai kơnòm dềt ờ bài sa jŏ jòng. Bè chuyên khoa dinh dưỡng, kuang bàng lơh sơnơm geh ngui thơk đo Moac nàng đal git kơnòm dềt gơtìp rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆ halà ờ. Thơk đo Moac do bol he geh đo tàm đah tê kơnòm dềt dê, dilah tê kơnòm dềt hơ đơm 11,5 phơng den geh đal git là gơtìp rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆.

Bác sĩ geh jơnau pơlam bè lơi nàng ală mè bèp in rơcang lài sơndră bơta kơnòm dềt gơtìp rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆?

Bác sĩ Vi Thị Huệ: Nàng rơcang sơndră rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆ tàm kơnòm dềt, tŭ kơnòm dềt pa deh pal geh pô toh mè tàm 6 nhai sơn rờp. Pơn jat hơ̆ tơnơ̆ 6 nhai pal siam kơnòm dềt in sa bơsir phan dipal, tơl jơnau kờñ bè khà mờ bơta niam gơ wèt tus mờ tơl sơnam gơ jat bal, kung gam ai kòn in pô toh mè. Gơ wèt mờ broă sàu sa kơnòm dềt dê pal geh tơl ală mpồl phan sa. Pơn yơu bè mpồl protein, mpồl lipid, protid, vitamin, khoáng chất... nàng bơsir ai jơnau kờñ dờng pràn bơh kơnòm dềt dê in. Gơ wèt mờ ală kơnòm dềt dờng rlau, den kơnòm dềt pal geh ntoat, lòt, nhơl ñŏ sùm, bañ gròng sùm kơnòm dềt tàm hìu. Bơdìh hơ̆ tai, pal sơm ală bơta kòp gơ jat bal bơh kơnòm dềt dê. Pơn yơu geh ală kơnòm dềt gơtìp ờ niam gùng lơh lề phan sa sùm, gơtìp jê ndul gơ jroh jŏ jòng den bơta do kung lơh gơbàn  bơta kơnòm dềt sa ờ gơdờp, kơnòm dềt ờ gơ dan să... lơh gơbàn rơgai ờ tơl pràn mhar kơn jơ̆. Bơdìh hơ̆ tai, tŭ geh bun den pal bơsir sắt, axitfolic mờ ală bơta vitamin, khoáng chất wil tơl. Bơsir vitamin A tơl làm ai kơnòm dềt bơh 6 tus 60 nhai in mờ  cau mè pa deh tàm pơgap 1 nhai.

Ơi, dan ưn ngài bác sĩ!

Cau mblàng Ndong Brawl-K’ Duẩn